جیهان
بەسام سەباغ، جێگری وەزیری دەرەوەی سوریا لە چاوپێکەوتنێکدا رایگەیاند، بوونی سوپای تورکیا لە خاکی سوریادا نایاسایی، پێویستە پێش باسکردنی ھەر جۆرە پەیوەندیەک لەگەڵ ئەنقەرە سەرەتا ئەو ھێزانە لە باکوری سوریا بکشێنێتەوە، ئەگەر ئەوە روونەدات ئەوە ھەموو جۆرە پەیوەندیەک لەگەڵ ئەو وڵاتە رەتدەکرێتەوە.
ھەینی ڕابردوو وەزیری بەرگری تورکیا، ئامادەیی ئەنقەرەی پشتڕاستکردەوە بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دیمەشق و ڕایگەیاندبوو، ھەمیشە ئامادەن بۆ دانیشتن و گفتوگۆ، بەڵام داواکارییەکانی لایەنی سوریا شتێک نییە دەستبەجێ قبوڵ بکرێت.
لە ساڵی ٢٠١١ وە لە سەرەتایی سەرھەڵدانی خۆپیشاندانەکان لە سوریا، پەیوەندییەکانی ئەنقەرە لەگەڵ دیمەشق تێکچوو. بەڵام لەم دواییانەدا بەرپرسانی ھەردوو وڵات باسیان لە ئەگەری ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان کرد.
لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ڕابردوودا و دوای ١١ ساڵ ڕووسیا میوانداری یەکەمین دانوستانی نێوان تورکیا و سوریای لە ئاستی وەزیرانی بەرگریدا کرد.
حکومەتی ئەڵمانیا لە راگەیەنراوێکیدا ئاماژەی بەوەکردووە، لە شەش مانگی ئەمساڵدا حەوت ھەزار و٨٦١ پەنابەر لە ئەڵمانیا دیپۆرتکردۆتەوە بۆ وڵاتەکانیان، کە زۆرینەیان بە رەگەز جۆرجی بوون، ئەوانەی دیکەش ھاوڵاتیانی مەکدۆنی و ئەفغانی بوون.
دەشڵێت، ھەزار و ٦٦٤ ژن و ھەزار و ٣٧٥ منداڵ لە نێو ئەو کەسانەدا بوون کە ئەڵمانیا مافی پەنابەریان پێ نەدراوە و دیپۆرتی وڵاتەکانیان کراونەتەوە.
رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا لە کۆبوونەوەی دەستپێکردنی خولی نوێی یاسادانانی پەرلەمانی وڵاتەکەی رایگەیاند، ماوەی چەندین ساڵە پرۆژەیەکی زۆر باشیان پێشکەشی یەکێتی ئەوروپا کردووە بۆئەوەی تورکیا ببێتە ئەندامی یەکێتییەکەن، بەڵام تائێستا پرۆژەکەیان قبوڵ نەکراوە، ھۆکارەکەشی ئەوەیە کە یەکێتی ئەوروپا بێلایەن نییە و چەند وڵاتێک دەستیان بەسەریدا گرتووە کە بەردەوام دژایەتی تورکیا دەکەن لە کاتێکدا تورکیا لە رابردوو و لە ئێستاشدا ھیچ کێشەیەکی لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا نییە.
وتیشی، سەرجەم داواکاری و مەرج و رێکارە یاساییەکانیان بۆ ئەندامبوونیان لە یەکێتی ئەوروپا جێبەجێکردووە، بەڵام ئامادەن نین لەپێناو ئەو بە ئەندامبوونەدا سازش بکەن، ئەگەر کۆی پرۆژەکەشیان ھەڵوەشێنرێتەوە ھیچ کێشەیەکیان نییە.
کۆچی بەکۆمەڵی ئەرمەنییەکان لە قەرەباخ دوای ڕاگەیاندنی ھەڵوەشاندنەوەی کۆماری جودایی قەرەباغ دێت کە لە کۆی دانیشتوانەکەی تەنیا چەند سەد کەسێک ماون کە سەر بە تیمەکانی ئەمبوڵانس و فریاگوزارین و ئەوانیش خۆیان بۆ چۆڵکردنی ناوچەکە ئامادە کردوە.
ئەمەش ڕۆژێک دوای ئەوە دێت کە نەتەوە یەکگرتووەکان ڕایگەیاند کە لە کۆتایی ئەم ھەفتەیەدا تیمێکی مرۆیی بۆ ھەڵسەنگاندنی رەوشی ناوچەکە رەوانە دەکەن.
ترسی تۆڵەسەندنەوە لە نێو دانیشتوانی ئەو ناوچەیە کە زۆرینەیان مەسیحییە ھەیە، کە دوای ھەڵوەشاندنەوەی یەکێتی سۆڤیەت لە ئازەربایجانی زۆرینەی موسڵمان جیابوونەوە و زیاتر لە سێ دەیە ڕووبەڕووبوونەوەیان لەگەڵ باکۆدا کردووە، بەتایبەتی لە دوو جەنگی نێوان ساڵی ١٩٨٨دا و ساڵی ١٩٩٤ و لە پاییزی ٢٠٢٠دا.
جۆن کێربی رێکخەری پەیوەندییە ستراتیژییەکان لە کۆشکی سپی ئەمریکا رایگەیاندوە، دوای ئەوەی لەمانگی کانوونی دووەمی ساڵی رابردوو یەکێتی ئەوروپا و گرووپی حەوت نرخی فرۆشتنی نەوتی روسیایان دیاریکرد کە بۆ ھەر بەرمیلێک ٦٠ دۆلار بوو، بەڵام ئەو سزایە سەرکەوتوو نەبوو و لەدوای سەپاندنی ئەو سزایەشەوە تائێستا روسیا بە نرخی رۆژانەی بازاڕەکانی جیھان نەوت و بەرھەمەکانی فرۆشتووە.
وتیشی، لەگەڵ ھاوپەیمانەکانیان دەتوانن گۆڕانکاری لەو سزایەی یەکێتی ئەوروپا و گرووپی حەوتدا بکەن بە شێوەیەک کاریگەری زۆری لەسەر روسیا ھەبێت و ھەر بەوەشەوە ناوەستن، بەڵکو سزای زیاتریش بەسەر نەوت و سەرچاوەکانی تری داھاتی روسیادا دەسەپێنن.
ئاژانسی رۆیتەرز لە زاری سێ سەرچاوەی باڵای کۆشکی سپی ئەمریکاوە بڵاویکردوەتەوە، حکومەتی سعودیە لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا روبەڕووی چەند ھێرشێک بووەتەوە بەتایبەتیش بۆ سەر دامەزراوە نەوتییەکانی و دیارترینیشیان دوو ھێرش بووە لە ساڵەکانی ٢٠١٤ و ٢٠١٩ کە زیانی زۆری بە دامەزراوە نەوتییەکانی سعودیە گەیاندووە و بۆئەمەش دەیەوێت وڵاتێک ھەبێت بەرگری لێبکات و بیپارێزێت.
ئەو سەرچاوانە ئاماژەیان بەوەشکردووە، ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی نێوان سعودیە و ئیسرائیل پێی ناوەتە قۆناغێکی نوێوە و حکومەتی ریاز مەرجێکی بۆ ئەمریکا داناوە و دەیەوێت بگەنە رێککەوتنێکی ستراتیژی سەربازیی لە پێناو پاراستنی سعودیە لەلایەن ئەمریکاوە لەھەر ھێرشێک کە بکرێتە سەری و ئەگەر لەو چوارچێوەیەشدا لەگەڵ واسنتۆن بگەنە ئەنجام، ئامادەیە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئیسرائیل ئاسایی بکاتەوە.
بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، لەماوەی چەند ساڵی رابردوودا ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا سزا و گەمارۆی زۆریان خستووەتە سەر وڵاتەکەی کە پێچەوانەی یاسا نێودەوڵەتییەکان و مافەکانی مرۆڤە، چونکە ئەو سزایانە کاریگەری زۆر خراپی لەسەر ژیان و گوزەرانی خەڵکی سوریا دروستکردووە، لەکاتێکدا دیمەشق دەیەوێت پەیوەندییەکی باش و دۆستانەی لەگەڵ سەرجەم وڵاتانی جیھان ھەبێت و ھیچ وڵاتێکیش بە دوژمن نازانێت و ھێڵی سوریان نییە.
وتیشی، لەئێستادا بەھۆی ئەو سزایانەوە رەوشی ژیان و گوزەرانی خەڵکی سوریا زۆر خراپە و وڵاتەکەی بە دەست چەند قەیرانی جیاجیاوە دەناڵێنێت و رۆژ لە دوای رۆژیش لە زیادبووندان.
بەپێی ھەواڵی میدیاکانی تورکیا، پاسێکی نەفەر ھەڵگر کە لە ئەنقەرەوە بەرەوە تۆکات لە پارێزگای ئاماسیا بەڕێ کەوتووە، لە نزیک شارۆچکەی مەرزیفۆن، کۆنتڕۆڵی خۆی لەدەستداوە و وەرگەڕاوە، لە ئەنجامدا پێنج کەس گیانیانلەدەستدا و ٣٠ کەسی تریش برینداربوون.
بەپێی ھەواڵەکە، تیمەکانی تەندروستیی و پۆلیس و جەندرمە گەیشتونەتە شوێنی رووداوەکە، بریندارەکان بۆ نەخۆشخانەی شارۆچکەی مەرزیفۆن گواستراونەتەوە.
میدیاکانی ئێران بڵاویانکردووەتەوە، دوای جێبەجێکردنی سزای لەسێدارەدان بەسەر یەکێک لە بەندکراوەکانی گرتووخانەی رامھرمز کە دەکەوێتە ناوچەیەکی باشووری خۆرئاوای ئێران، شەڕ و پێکدادان لە نێوان بەندکراوەکانی تر و پۆلیس و پاسەوانەکانی ناو گرتووخانەکە دروستبووە و بەندکراوەکان لە زۆربەی بەشەکانی ناو گرتووخانەکە وەک ناڕەزایی دەربڕین ئاگریان کردووەتەوە و بەشێکی زۆری گرتووخانەکە سووتاوە.
ئاماژە بەوەشکراوە، لەکاتی دروستبوونی گرژی و ئاڵۆزییەکاندا دەنگی تەقەیەکی زۆر بیستراوە، بەڵام تائێستا بە تەواوی زیانەکان نازانرێن و ھیچ لایەنێکی رەسمی و وەزارەتی ناوخۆی ئێرانیش ھیچ زانیارییەکی لەسەر ئەو رووداوە بڵاونەکردووەتەوە.
بەپێی لێدوانی لێپرسراوانی ئەمنی پاکستان، تەقینەوەکە لە ویلایەتی بلوجستان لە نزیک مزگەوتێک روویداوە کە ھاوسنووری ئەفغانستان بوە و ھەتا ئێستاش ھیچ لایەنێک بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەکە رانەگەیاندوە.
لە مانگی حوزەیرانی رابردووشدا لە کاتی کۆبوونەوەی پارتێکی سیاسی ئیسلامی لە باکوری پاکستان تەقینەوەیەک روویدا و بەھۆیەوە زیاتر لە ٤٠ کەس کوژران.
روفین مینیکدیویلا، بەڕێوەبەری نوسینگەی کۆمسیۆنی تایبەت بە کۆچبەران لە نەتەوەیەکگرتووەکان رایگەیاند، تا ٢٤ ئەیلولی ئەمساڵ لە دەریای سپی ناوەراستدا زیاتر لە دوو ھەزار و ٥٠٠ کۆچبەر خنکاون بێسەروشێن بوون.
راشیگەیاند، ئەو رێژەیەی لە چاو ھەمان ماوەی ساڵی رابردوو زۆر زیادیکردوە، کە تەنھا ١٦٨٠ کۆچبەر خنکابوونن.
بەڕێوەبەری نوسینگەی کۆمسیۆنی تایبەت بە کۆچبەران لە نەتەوەیەکگرتووەکان باسی لەوەشکردووە، وڵاتی ئیتاڵیا، ئەمساڵ زۆرترین کۆچبەر رووی تێکردووە کە زیاتر بووە لە ٦٠ ھەزار کۆچبەر، کەساڵی ٢٠٢٢ تەنھا ٢٧ ھەزار کۆچبەر چونەتە ئەو وڵاتەوە.
ھاوکات، ئاژانسی سنوری و دەریاوانی ئەوروپا رایگەیاند، لە ٢٠١٥ تاکوئێستا توانراوە زیاتر لە ٣٠ ھەزار کۆچبەر لە خنکان رزگاربکەن.
ماوەی چەندین ساڵەی دەریای سپی ناوەراست بۆتە گۆرستان بۆ ئەو کەسانەی خەونی گەیشتنیان ھەیە بە وڵاتانی ئەوروپا، سەرەِرای ھەوڵەکانی ئەوروپا بۆ وەستاندنی لێشاوی کۆچبەران بەڵام شەپۆلەکە بەردەوامە.
لە کۆبوونەوەی ئاساییدا ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا بڕیاری لە پێدانی پاکێجێکی ھاوکاری دا بە وڵاتی ئۆکراین، یارمەتییەکە خۆی لە ٣٠٠ ملیۆن دۆلاردا دەبینێتەوە کە لە چوارچێوەی دەستپێشخەری ھاوکاری ئاسایشدا جێگیرکرا کە پێشتر لە ڕەشنوسی بودجەدا بەدەرکرابوو.
بۆ خەرجکردنی ئەم بڕەش پێویستە وەزارەتی بەرگری ئەمریکا گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیای بەرھەمھێنانی چەک بکات، نەک بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ چەک لە کۆگاکانی پێنتاگۆن وەربگرێت.
ھەر لە پرۆژە یاساکەشدا ٢٠ ملیۆن دۆلار تەرخانکراوە بۆ چرکڕدنەوەی چاودێری لەسەر ئەو ھاوکارییانەی کە ئۆکراین لە ئەمریکاوە وەریدەگرێت.
بە پێی سەرچاوەکانی ھەواڵ، ھەر بەھۆی لافاو و بارانبارین لە گواتیمالا زیاتر لە ٢ ملیۆن کەس زیانیان بەرکەوت و سەدان خانووش رووخان و بەشێکی زۆریان ئاوی لافاو بردوونی.
وەرزی بارانبارینی گواتیمالا لە مانگی ئایاردا دەستپێدەکات و لە مانگی تشرینی دوەمدا کۆتایی دێت، بەپێی ئامارەکان ساڵانە لە وڵاتانی ئەمریکای ناوەراست سەدان کەس بەھۆی بارانبارینی وەرزی و گۆرانی کەشوھەواوە گیانلەدەستدەدەن و سەدان ھەزاری دیکەش دوچاری زیانی گیانی و ماڵی دەبنەوە.
یەشار گولەر وەزیری بەرگریی تورکیا، بە میدیای وڵاتەکەی راگەیاند، وڵاتەکەی داواکارییەکانی دیمەشق بۆ کشانەوەی دەستبەجێی ھێزەکانیان لە خاکی سوریا، وەک مەرجێک بۆ بەردەوامبوونی ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانیان رەتدەکاتەوە، بەڵام ئامادەن دانوستانەکانیان لەگەڵ وەزیرانی بەرگریی روسیا، سوریا، ئێران دەستپێبکاتەوە.
پێشتر بەشار ئەسەد سەرۆکی سوریا رایگەیاند، مەرجیان بۆ بەردەوامیی دانوستانەکانیان لەگەڵ ئەنقەرە و ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی دیمەشق و ئەنقەرە، کشانەوەی بەپەلەی سەرجەم ھێزەکانی تورکیایە لە خاکی سوریا.
لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی رابردووە سوریا و تورکیا بە نێوەندگیریی ئێران و روسیا، دەستیان بە گفتوگۆ و دانوستان کردووە.
مانگی ئایاری ئەمساڵیش وەزیرانی دەرەوەی سوریا، تورکیا، ئێران و روسیا لە مۆسکۆ کۆبوونەوە، روسیاش کار بۆ رێکخستنی کۆبوونەوەیەکی تری ھاوشێوە لە نزیکترین کاتدا دەکات.
روانگەی سوریا بۆ مافەکانی مرۆڤ، لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکرد، ھێزەکانی سوریای دیموکرات-ھەسەدە، لە ئۆپراسیۆنێکدا بە بەشداری ھێلیکۆپتەری ھێزەکانی ھاوپەیمانیی نێودەوڵەتی، دابەزینێکی ئاسمانییان لە یەکێک لە کیڵگەکان لە رۆژئاوای پارێزگای رەققە ئەنجامداوە.
راشیگەیاند، ھێزەکەی ھەسەدە لەگەڵ تیرۆریستانی داعشدا دووچاری پێکدادان بوون و دواتر سەرکردەیەکی داعشیان دەستگیرکردووە، بەڵام وردەکاریی لەبارەی ئەو تیرۆریستەوە ئاشکرا نەکراوە.
پەیمانگەی لێکۆڵینەوەی جەنگ، کە بارەگاکەی لە ئەمریکایە، لە زاری چەند سەرچاوەیەک لە کۆشکی سەرۆکایەتیی روسیاوە بڵاویکردەوە، ڤلادیمیر پوتن سەرۆکی روسیا، تاکو مانگی تشرینی یەکەمی وەک دەرفەت بۆ سێرگی شۆیگو وەزیری بەرگریی وڵاتەکەی دیاریکردووە، تا ھێرشە پێچەوانەکانی سوپای ئۆکراین دژی ھێزەکانی روسیا رابگرێت.
پەیمانگەکە دەشڵێت، رەنگە سەرکردایەتیی سەربازیی روسیا، فەرمان بکات بە دەستپێکردنی ھێرشی بەرپەرچدانەوە بۆ شکاندنی ھێرشی پێچەوانەکانی ئۆکراین، تەنانەت ئەگەر ئەوە زیانی زۆر لە ھێزەکانی روسیاش بدات.
لەلایەکی ترەوە ئاژانسی تاسی روسی بڵاویکردەوە، سەرۆکی روسیا نوسراوێکی ئیمزاکردووە، کە لە سەرەتای مانگی داھاتوودا جێبەجێ دەکرێت و لە رێگەیەوە ١٣٠ ھەزار سەرباز لە سەرەتای پایزی ئەمساڵ دەخرێنە خزمەتی سەربازیی زۆرەملێوە، ھاوکات پوتن لەگەڵ ئەندریا تروشیڤ سەرکردە لە گرووپی ڤاگنەر کۆبووەتەوە و داوای لێکردووە، دەستبە بڵاوبوونەوە بکەن لە ئۆکراین و راھێنان بە خۆبەخشەکان بکەن.