جیهان
پات رایدەر، وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا (پنتاگۆن) بە رۆژنامەنوسانی راگەیاند، واشنتن چەندینجار ھۆشداری داوە بە تورکیا کە لە ئۆپەراسیۆنەکانیدا لە سوریا، ھەماھەنگییان لەگەڵدا بکات و بەبێ ھەماھەنگی ئۆپەراسیۆن لەو ناوچانەدا ئەنجام نەدات کە ھێزەکانی ئەمریکای تێدایە.
باسی لەوەشکرد، کاتێک فڕۆکەیەکی بێفڕۆکەوانی تورکیا لە ھێزەکانیان لە سوریا نزیک بووەتەوە، بڕیاری خستنەخوارەوەی دراوە.
وتەبێژی پنتاگۆن وتیشی، سەبارەت بەو روداوەکەش وەزیری بەرگری ئەمریکا لەگەڵ ھاوتە تورکییەکەی قسەی کردووە، دڵنیاشن کە تورکیا مەبەستی نەبووە ھێزەکانی ئەمریکا بکاتە ئامانج، لە ئەنجامی روداوەکانی چەند سەعاتی رابردوش ھیچ سەربازێکی ئەمریکی زیانی پێنەگەیشتووە.
پەیامنێری کوردسات نیوز لە رۆژئاوای کوردستان رایگەیاند، درۆنی تورکی سێ وێستگەی کارەبا، بەنداوێک و پێنج کڵێگەی نەوتی لە ھەرێمی جەزیرە بۆردومان کردووە، لە ئەنجامیشدا زیانێکی زۆر بە ژێرخانی شارەکان گەیشتووە.
راشیگەیاند، جگە لە کردنە ئامانجی پڕۆژەکانی ژێرخان، ژمارەیەک بنکەی مەدەنی و سەربازی سەر بە حکومەتی سوریاش لە حەسەکە بۆردومانکراون، ھەروەھا سێ گوندی ناحیەی شیراوەی سەربە عەفرین کراونەتە ئامانج.
دژی ھێرشەکانی تورکیاش لە شارەکانی حەسەکە، قامیشلۆ، دێرک و عامودا ھاوڵاتیان خۆپیشاندانی ناڕەزاییان ئەنجامدا و داوایانکرد ھێرشەکان رابگیرێن و ناوچەی دژەفڕین بۆ رۆژئاوای کوردستان دروست بکرێت.
ساڵح موسلیم، ھاوسەرۆکی پارتی یەکێتی دیموکرات (پەیەدە) بە میدیای نزیک لە حیزبەکەی راگەیاندووە، ئامانجی بۆردومانەکانی تورکیا لەناوبردنی ژێرخانی رۆژئاوای کوردستانە و بەشێکە لە پیلانی جینۆسایدی گەلی کورد، جەختیش دەکاتەوە کە ئەوەی لە ئەنقەرە روویداوە، ھیچ پەیوەندییەکی بە رۆژئاوای کوردستانەوە نییە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، ئەوەی تورکیا لە باکوری سوریا و رۆژئاوای کوردستان ئەنجامی دەدات تاوانی دژ بە مرۆڤایەتییە و کاتی ئەوەیە ھاوپەیمانان لەسەری بێنەدەنگ، لە یەکەم ھەنگاویشدا پێویستە ناوچەی دژەفڕین لە رۆژئاوای کوردستان رابگەیەنن.
ھاوسەرۆکی پەیەدە دەڵێت، ئەو شێوازە بیرکردنەوەی دەوڵەتی تورکیا بۆ چارەسەری کێشەکان مەترسییەکی گەورەیە بۆسەر ھەموو ناوچەکە.
وەزارەتی بەرگری کۆریای باکور بڵاویکردەوە، ئەمریکا گەورەترین ھەڕەشەیە بەھۆی ئەگەری بەکارھێنانی چەکی کۆکوژ لە جیھاندا، بە بەردەوامیش کاردەکەن بۆ روبەڕوبوونەوەی ئەو ھەڕەشەیە.
وتیشی، ئەمریکا ھەندێک وڵاتی بە ھەڕەشە ناوبردووە، بەڵام ئەو وەسفە بۆ خۆی گونجاوە، چونکە چەکی کۆکوژی ھەیە و پێشینەی ھەیە لە ئەنجامدانی تاوانی جەنگ و بەکارھێنانی چەکی ئەتۆمی.
وەزارەتی بەرگری کۆریای باکور ئاماژەی بەوەشکرد، ھەڵوێستەکانی ئەمریکا قبوڵکراو نین، چونکە چەکی ستراتیژی دەنێرێتە نیمچە دوورگەی کۆریا لەنێویاندا ژێر دەریایی ئەتۆمی، بەوەش دەیەوێت ناوچەکە بکات بە خۆڵ.
وتیشی، ئەمریکا ھەمیشە ھەڕەشەی لەناوبردنی بەرژەوەندییە ئەمنییەکانی کۆریا دەکات بۆ ئەوەی ھەژموونی خۆی بەسەر جیھاندا بسەپێنێت، ئەوەش پێویستی بە وەڵامدانەوەیە.
وەزارەتی دەرەوەی عێراق لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عێراق پێشوازیکردووە لە ئالینا رۆمانۆڤسکی باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق، لە سەرەتای کۆبوونەوەکەدا باڵیۆزی ئەمریکا پەیامێکی جۆ بایدنی، ئاڕاستەی د. لەتیف ڕەشید سەرۆک کۆماری عێراق کردووە و تیایدا پیرۆزبایی لە حکومەت و گەلی عێراق کردووە بە بۆنەی یادی ٩١ ساڵەی سەربەخۆیی عێراق.
لە راگەیەندراوەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، جۆ بایدن جەختیکردووەتەوە لەسەر کارکردنی ھاوبەشی نێوان ھەردوو وڵات و پاڵپشتیکردنی پڕۆسەی دیموکراسی لە عێراق و بەھێزکردنی دامەزراوەکان بۆ پشتیوانیکردنی گەلی عێراق.
سەرۆکی ئەمریکا راشیگەیاندووە،ھەمیشە دەڕوانێتە پتەوکردنی کاری ھاوبەشی نێوان واشنتن و بەغداد و لە پێشینەی کارەکانیەتی، وتیشی، بۆ بەدیھێنانی جیھانێکی سەقامگیر و ئارام، پێویستە شەڕی دژی تیرۆرستان بەردەوامی ھەبێت.
ھاوکات، ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاند، بەردەومدەبن لە بەھێزکردنی ئەو رێککەوتنە ھاوبەشەی لەنێوان ھەردوو وڵاتدا ھەیە، کاردەکەن بۆ ئەوەی پێکەوە روبەڕوی ئەو ئاستەنگیانە ببنەوە کە لە جیھاندا ھەیە.
"مات گیتس" ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا لە کۆمارییەکان داواکارییەکی خستە دەنگدانەوە بۆ دوورخستنەوەی "کیڤن مکارتی" سەرۆکی ئەنجومەنەکە.
بەپێی دەنگدانەکە، ٢١٦ ئەندام دەنگیاندا بە دوورخستنەوەی "مکارتی" و ٢١٠ ئەندامی ئەنجومەنەکەش بە نەخێر بۆ دوورخستنەوەی دەنگیاندا.
دوای دەنگدانەکە دروستبوونی بۆشایی لەو پۆستەدا راگەیەندرا و "پاتریک ماکھنری" لە کۆمارییەکان وەک سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا بە شێوەیەکی کاتی دیاریکرا.
دوورخستنەوەی مکارتی دوای ئەوەھات کە رۆژی شەممەی رابردوو کۆنگرێسی ئەمریکا بودجەیەکی کاتی بۆ بەردەوامبوونی خەرجییەکانی ئەمریکا و رێگریکردن لە داخستنی حکومەتی فیدراڵی پەسەندکرد بۆ ماوەی ٤٥ رۆژ، لەکاتێکدا زۆرێک لە ئەندامانی کۆمارییەکان دژی ئەو ھەنگاوە بوون.
مکارتی سەربە پارتی کۆمارییەکانە و دوای دوورخستنەوەی رایگەیاند، ھەوڵەکانی مات گیتس بۆ دوورخستنەوەی بە ھۆکاری تایبەتی بووە و پەشیمان نییە لەسەر ھیچ بڕیارێک کە داوێتی، وتیشی بۆ ئەوە دروستبووە کە کێشەکان چارەسەربکات نەک کێشە دروستبکات و بە شانازییەوە پۆستەکەی بەجێدەھێڵێت.
"جۆ بایدن" سەرۆکی ئەمریکاش رایگەیاند، ھەموو کات لەگەڵ کۆماری و دیموکراتەکان بە نیازپاکییەوە کاردەکات و گەلی ئەمریکاش پێویستی بە کەسێکە کە ئەو بابەتانەی پەیوەندی بە ژیانیانەوە ھەیە بیکاتە لەپێشینە.
عەلی یەرلیکایان وەزیری ناوخۆی تورکیا رایگەیاند، بە بەشداری ١٣ ھەزار و ٤٤٠ ئەندامی ھێزە ئەمنییەکان، ٤٦٦ ئۆپراسیۆنیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی "تیرۆر" لە سەرانسەری تورکیا جێبەجێکردووە.
لەلایەکی ترەوە ئاژانسی ئەنادۆڵی سەر بە حکومەتی تورکیا بڵاویکردەوە، ئۆپراسیۆنەکە لە ١٨ پارێزگا بەڕێوەچووە و ناوەندی ئۆپراسیۆنەکەش شاری رۆھا بووە، تاکو ئەم بەیانییەش ٩٠ کەس بە تۆمەتی ئەندامیەتی پەکەکە دەستگیرکراون.
دەستپێکردنی ئەو ھەڵمەتەی ھێزە ئەمنییەکانی تورکیا لەکاتێکدایە، رۆژی یەکشەممەی ئەم ھەفتەیە تەقینەوەیەک لە نزیک وەزارەتی ناوخۆی تورکیا لە ئەنقەرە روویدا و پارتی کرێکارانی کوردستان بەرپرسیارێتی خۆی لە تەقینەوەکە راگەیاند.
ئاژانسی ھەواڵی سانای سەر بە حکومەتی سوریا بڵاویکردەوە، درەنگانێکی شەوی رابردوو فڕۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل بنکەکانی سوپای سوریایان لە دێرەزور بۆردومان کرد کە لە ئەنجامدا دوو سەربازی سوری بە سەختی برینداربوون و زیانی مادیش بە بنکە سەربازییەکان گەیشتووە.
بۆردومانەکانی ئیسرائیل لە ساڵی ٢٠١٨ەوە بۆ سەر پێگە سەربازییەکانی حکومەتی سوریا لە نزیک سنورەکانی ھەردوو وڵات و دیمەش بەردەوامی ھەیە و ئیسرائیل باوەڕیوایە ئەو بنکە سەربازیانەی بۆردومان دەکرێن، گروپە چەکدارییەکانی نزیک لە ئێرانی تێدایە و ھەوڵدەدەن ئاسایشی وڵاتەکەی تێکبدەن.
میدیای ئێران بڵاویکردەوە، سوپای ئێران بەیانیی ئەمڕۆ مانۆڕێکی تایبەت بە فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی لە ناوچەی کەنداو و بەشێکی زۆر لە خاکی ئێران دەستپێکردووە و بڕیاروایە دوو رۆژ بخایەنێت.
دەشڵێت، لە مانۆڕەکەدا ژمارەیەکی زۆر و جۆری جیاوازی فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی سوپا و بەکارھێنانیان لە رەوشی سەختدا تاقیدەکرێتەوە، ھەروەھا ھەڵسەنگاندن بۆ پڕۆسەی چاودێریکردن و دەستنیشانکردن و جەنگی ئەلیکترۆنی و ئەرکی جەنگیی دەکرێت.
بەپێی میدیای ئێران، لە میانی مانۆڕەکەدا سوپای ئێران جۆرێکی نوێی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان نمایشکردووە، کە ناوی لێنراوە، "کەمان ١٩"، کە ئەو فڕۆکە بێفڕۆکەوانە لە میانی ئەو مانۆڕەدا بە سەرکەوتوویی توانیوێتی جەنگی ئەلیکترۆنی بەڕێوەببات و کێشە لە سیستمی راداری بەرامبەر دروستبکات.
ئاژانسی تەسنیمی ئێرانی بڵاویکردەوە، عەلی خامنەیی رێبەری باڵای شۆڕشی ئیسلامیی ئێران، رەزامەندیی لەسەر پێشنیازێکی سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری دەربڕیووە کە داوایکردووە بەبۆنەی یادی لەدایکبوونی پێغەمبەری ئیسلام محەمەد (د.خ) و ئیمام جەعفەر سادق، بڕیاری لێبوردنی گشتی و سووککردنی سزا بۆ دوو ھەزار زیندانی دەربکرێت.
راشیگەیاند، بڕیارەکە دوو ھەزار و ٢٨٤ زیندانی دەگرێتەوە، کە ھەزار و ١٧ زیندانی ئازاددەکرێن و ھەزار و ٢٦٧ زیندانی تریش سزاکانیان سووک دەکرێت، ھەروەھا ٥٢ کەسیش سزای لەسێدارەدانیان ھەڵدەوەشێتەوە و سزاکەیان بۆ زیندانیکردن دەگۆڕێت.
رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆککۆماری تورکیا لە کۆبوونەوەی دەستپێکردنی خولی نوێی یاسادانانی پەرلەمانی وڵاتەکەی باسی لە ھەموارکردنەوەی دەستووری تورکیا کرد و وتی، پێویستە دەستووری نوێ کە تائێستا ٢٠ جار ھەموار کراوەتەوە، مەدەنی بێت و سەرجەم ھاوڵاتیانی تورکیا خۆیانی تێدا ببیننەوە و لەسەر بنەمای تەوافوق و رەزامەندی ھەمووان بێت و شایەنی دەوڵەتێکی وەک تورکیا بێت کە تەمەنی ١٠٠ ساڵە.
بەپێی یاساکانی تورکیا نووسینەوەی دەستووری نوێ لە کۆی ٦٠٠ ئەندامی پەرلەمان پێویستی بە رەزامەندی ٤٠٠ پەرلەمانتارەو بۆئەوەی راپرسیشی لەسەر بکرێت پێویستی بە دەنگی بەڵێی ٣٦٠ پەرلەمانتارە.
لە ئەگەری ھەموارکردنەوەی دەستووردا پارتی دادوگەشەپێدانی دەسەڵاتدار و پارتی نەتەوە پەرستی ھاوپەیمانی پێویستیان بە دەنگی ٤٠ پەرلەمانتاری تر دەبێت، چونکە بەدەنگی سەرجەم پەرلەمانتارانی ھەردوو پارتەکە ناتوانن بە زۆرینە پرۆژەی ھەموارکردنەوەی دەستوور پەسەند بکەن.
لە بەرامبەریشدا لایەنەکانی ئۆپۆزسیۆن لەگەڵ ئەوەی لەگەڵ پارتی دەسەڵاتدار لەسەر گۆڕینی دەستوور رێککەوتوون نیگەرانن لە پرسی ھەموارکردنەوەی دەستوور، چونکە لەسەر چەند پرسێک بەرچاوڕوون نین وەک ناسنامەی دەوڵەت، پێناسەی ھاووڵاتی، مەرجەعیەتی ئیسلامی، حیجاب، لەگەڵ پرسی کورد و دەسەڵاتەکانی سەرۆک و سیستمی حکومڕانی لە نێوان سەرۆکایەتی و پەرلەمانی، دەشڵێن باسی ھیچ کام لە بابەتانە نەکراوە و نازانن چارەنووسیان چۆن دەبێت لە دەستووری نوێی تورکیادا.
ھیشام گونای کە یەکێکە لە دیارترین چاودێرانی سیاسی تورکیا دەڵێت، پێویستە پرسی ھەموارکردنەوەی دەستوور بخرێتە دوای ھەڵبژاردنی شارەوانییەکان کە مانگی ئاداری ساڵی داھاتوو بەڕێوەدەچێت، چونکە دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن ھەرچەندە لەسەر ئەو پرسە رێککەوتوون، بەڵام ھەردوولایان ئامانجی تایبەت بە خۆیان ھەیە بە تایبەتیش پرسی داننان بە زمانی کوردی وەک زمانی دووەم لە تورکیا و مەرجەعیەتی ئیسلامی کە ئەردۆغان دەیەوێت پۆشینی حیجاب ببێتە دەقێکی دەستووری و ئاینی ئیسلامیش سەرچاوەی داڕشتنەوەی یاساکان بێت، بەڵام ئۆپۆزسیۆن دەیانەوێت تورکیا دەوڵەتێکی عەلمانی بێت و سیستمی حوکمڕانیش پەرلەمانی بێت و ھەر ھاووڵاتییەکیش خاوەنی ناسنامەی تورکی بوو، ھاوڵاتی رەسەنی تورکیایە و نابێت جیاوازی لە نێوان نەتەوەکاندا ھەبێت کە ئەردۆغان دەیەوێت لەسەر بنەمای رەگەزپەرستی و نیشتمان ناسنامەی ھاووڵاتی تورکیا دابڕێژێت.
حکومەتی ئەڵمانیا لە راگەیەنراوێکیدا ئاماژەی بەوەکردووە، لە شەش مانگی ئەمساڵدا حەوت ھەزار و٨٦١ پەنابەر لە ئەڵمانیا دیپۆرتکردۆتەوە بۆ وڵاتەکانیان، کە زۆرینەیان بە رەگەز جۆرجی بوون، ئەوانەی دیکەش ھاوڵاتیانی مەکدۆنی و ئەفغانی بوون.
دەشڵێت، ھەزار و ٦٦٤ ژن و ھەزار و ٣٧٥ منداڵ لە نێو ئەو کەسانەدا بوون کە ئەڵمانیا مافی پەنابەریان پێ نەدراوە و دیپۆرتی وڵاتەکانیان کراونەتەوە.
بەسام سەباغ، جێگری وەزیری دەرەوەی سوریا لە چاوپێکەوتنێکدا رایگەیاند، بوونی سوپای تورکیا لە خاکی سوریادا نایاسایی، پێویستە پێش باسکردنی ھەر جۆرە پەیوەندیەک لەگەڵ ئەنقەرە سەرەتا ئەو ھێزانە لە باکوری سوریا بکشێنێتەوە، ئەگەر ئەوە روونەدات ئەوە ھەموو جۆرە پەیوەندیەک لەگەڵ ئەو وڵاتە رەتدەکرێتەوە.
ھەینی ڕابردوو وەزیری بەرگری تورکیا، ئامادەیی ئەنقەرەی پشتڕاستکردەوە بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان بۆ ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ دیمەشق و ڕایگەیاندبوو، ھەمیشە ئامادەن بۆ دانیشتن و گفتوگۆ، بەڵام داواکارییەکانی لایەنی سوریا شتێک نییە دەستبەجێ قبوڵ بکرێت.
لە ساڵی ٢٠١١ وە لە سەرەتایی سەرھەڵدانی خۆپیشاندانەکان لە سوریا، پەیوەندییەکانی ئەنقەرە لەگەڵ دیمەشق تێکچوو. بەڵام لەم دواییانەدا بەرپرسانی ھەردوو وڵات باسیان لە ئەگەری ئاساییکردنەوەی پەیوەندییەکان کرد.
لە مانگی کانوونی دووەمی ساڵی ڕابردوودا و دوای ١١ ساڵ ڕووسیا میوانداری یەکەمین دانوستانی نێوان تورکیا و سوریای لە ئاستی وەزیرانی بەرگریدا کرد.
ئیبراھیم رەئیسی، سەرۆککۆماری ئێران لە وتاری دەستپێکردنی کۆنگرەی نێودەوڵەتی یەکێتی ئیسلامی کە ساڵانە لە تاران بەڕێوەدەچێت، رایگەیاند، بە درێژایی مێژوو و لە سەرەتای دروستبوونی دەوڵەتی ئیسرائیلەوە تائێستا ھیچ کاتێک ئەو وڵاتە نەک تەنھا دۆست و ھاوپەیمانی وڵاتانی ئیسلامی نەبووە، بەڵکو دوژمنێکی سەرسەخەتیان بووە و ھەموو ھەوڵ و پیلانێکی بۆ تێکدانی ئاسایش و ئارامی وڵاتانی ئیسلامی و دژایەتیکردنی ئاینی ئیسلام بووە.
وتیشی، پێویستە سەرجەم وڵاتانی ئیسلامی لە جیھاندا ورد و ژیرانەتر مامەڵە لەگەڵ ئیسرائیل بکەن و ئێرانیش پێی وایە ھەر جۆرە ئاسایی کردنەوەی پەیوەندییەکی وڵاتانی ئیسلامی لەگەڵ ئیسرائیل مانای خۆڕادەستکردن و چوونە ژێر دەسەڵات و ھەژموونی ئەو وڵاتەیە و پێویستە ھەموو وڵاتانی ئیسلامی ئیسرائیل بە دووژمن بزانن نەک دۆست و ھاوپەیمان.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا لە وتارێکدا لە بەردەم لایەنگرانی لە ویلایەتی ئایۆوا رایگەیاند، ساڵانە چەندین ملیار دۆلار بۆ ئەو ھێزانەی ئەمریکا خەرج دەکرێت کە لە چەند وڵاتێک جێگیرکراون و ئەو وڵاتانە دەپارێزن، ئەمەش نەک تەنھا ھیچ سودێکی بۆ ئەمریکا نییە، بەڵکو گەیشتووەتە ئاستێک مووچەی سەربازانی وڵاتەکەی نەمێنێت و نەتوانن مووچەیان پێبدەن.
وتیشی، بەڵێن دەدات ئەگەر لە ھەڵبژاردنەکەی ساڵی داھاتوودا سەرکەوتوو بێت و ببێتەوە بە سەرۆکی ئەمریکا، تەواوی ھێزەکانی وڵاتەکەی لە چەند وڵاتێک دەکشێنێتەوە، بەڵام ترەمپ ناوی ھیچ وڵاتێکی نەبرد.
رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی عەفرین-سوریا لە راپۆرتێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، گروپە چەکدارەکانی نزیک لە تورکیا لە گوندی دێر بالوتی سەر بە جندرێس لە سنووری کانتۆنی عەفرین دوو ھاووڵاتی کوردی تەمەن ٧١ ساڵ و ٧٤ ساڵیان رفاندووە، ھەروەھا لە گوندەکانی عبێدان و ئوگای لە سنوری بلبلێی سەربە عەفرین دوو ھاووڵاتی دیکەی تەمەن ٥٤ ساڵ و ٢٣ ساڵ رفێندراون.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لەئێستاشدا ئەو کەسانە بۆ شوێنێکی نادیار گواستراونەتەوە و چارەنووسیان نادیارە.
ھاوکات رێکخراوی مافەکانی مرۆڤی عەفرین-سوریا رایگەیاندووە، رۆژی یەکشەممە لە گوندێکی سەربە ناوچەی مابەتای عەفرین سێ ھاووڵاتی دیکەی کورد رفێندراون کە یەکێکیان ژنە.