تەندروستی
لە باشووری رۆژهەڵاتی وێڵز، بۆ یەکەمجار زیرەکی دەستکرد بەکاردەهێنرێت بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشی بیرچوونەوە بە شێوەیەکی خێراتر و وردتر، تاقیکردنەوەکە بەجۆرێکە سەرەتا کەمتر لە هەزار نەخۆش و دواتر هەزار کەس لە سەرانسەری بەریتانیا بەشدار دەبن.
لە هەوڵێکی دیکەی زانستیدا لە بواری پزیشکی شێوازێکی نوێی پشکنینی پێشکەوتووی خوێن بەکاردەهێنێت بۆ دەستنیشانکردنی بایۆمارکەرەکان، بەمەبەستی دەستنیشانکردنی پڕۆتینە بچووکەکان کە پەیوەندییان بە نیشانە سەرەتاییەکانی نەخۆشی بیرچوونەوە هەیە.
لە دوای پشکنینەکان بە زیرەکی دەستکرد، ئەنجامەکانیش هەر لە رێگەی زیرەکی دەستکردەوە شیدەکرێنەوە و ئەمە بە هەوڵێکی نوێێ زانستی اددەنرێت بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشی لەبیرچونەوەی پێشوەختە.
لە بەریتانیا نزیکەی ملیۆنێک کەس تووشی نەخۆشی بیرچوونەوە بوون و وڵاتەکە بەدەەست ئەو نەخۆشیەوە دەناڵێنێت؛ پێشبینیش دەکرێت لە ساڵانی داهاتوودا ئەم ژمارەیە زیاتر بەرزبێتەوە لەگەڵ پیربوونی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە.
لێکۆڵینەوەیەکی نوێ دەریدەخات کە ئەو کەسانەی لە کاتژمێرە درەنگەکانی شەودا مۆبایل بەکاردەهێنن، زۆرجار باری دەروونییان ناسەقامگیرە.
لێکۆڵینەوەکە، کە لە گۆڤاری "ساینتێفیک ریپۆرتس" بڵاوکراوەتەوە و داتای بەکارهێنانی 310 کەسی پێگەیشتووی بۆ پلاتفۆرمی "ئێکس" شیکردووەتەوە، نیشانیداوە کە ئەو کەسانەی لە نێوان کاتژمێر 11ی شەو و 5ی بەیانیدا پۆست دەکەن یان چالاکن لە پلاتفۆرمەکەدا، ناسەقامگیریی دەروونییان تێدا بەدی کراوە، بە بەراورد بەو کەسانەی لە رۆژدا پلاتفۆرمەکە بەکاردەهێنن.
دانیال جۆنسۆن لە زانکۆی "بریستۆڵ"ی بەریتانی، کە لێکۆڵینەوەکەی لەگەڵ توێژەرانی دیکەی هەمان زانکۆ ئەنجامداوە، رایگەیاند: "ئەم ئەنجامانە گومان دەخەنە سەر ئەو سەرقاڵییە سیاسییەی کە هەوڵدەدات کاتی بەکارهێنانی شاشە کەم بکاتەوە، و لە تێگەیشتن لە کاریگەریی سۆشیال میدیا لەسەر تەندروستی دەروونی نزیکمان دەکاتەوە."
جۆنسۆن لە وتارێکدا کە لە پلاتفۆرمی "زە کۆنڤێرسەیشن" بڵاوکراوەتەوە، رونیکردەوە کە کێشەی لێکۆڵینەوەکانی پێشوو ئەوەیە کە تەنها سەرنجیان لەسەر ماوەی بەکارهێنان بووە، ئاماژەی بەوەشدا کە رەفتاری بەکارهێنەر و ئەو پلاتفۆرمەی کە بەکاریدەهێنێت دوو هۆکاری گرنگن بۆ دیاریکردنی ئەنجامەکان.
جۆنسۆن و هاوکارانی پشتیان بە "پێوەری خۆشگوزەرانی دەروونی" بەستووە، کە لە 14 خاڵ پێکدێت و بۆ پێوانەکردنی هەست و کارکردنی کەسەکە بەکاردێت.
توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە کاتی پۆستکردن لە "تویتەر" پەیوەندی بە خۆشگوزەرانی دەروونییەوە هەیە، هەروەها بۆیان دەرکەوتووە کە خۆشگوزەرانیی دەروونی لەو کەسانەی کە شەوانە چالاکن کەمترە، بە بەراورد بەوانەی کە لە کاتژمێرەکانی رۆژدا پۆست دەکەن.
لێکۆڵینەوەکە ئەوەشی نیشاندا کە پەیوەندیی نێوان کاتی پۆستکردن و نیشانەکانی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی بەهێزتر بووە، بە تایبەتی لە بەشداربووانی بەتەمەنتردا.
کۆکا کۆلا بۆ یەکەمین جار لە ساڵی 1886 لەلایەن پزیشکی دەرمانساز، د. جۆن سیس پێمبێرتۆنەوە لە جۆرجیا بەرهەمهێنرا، کە لە بنەڕەتدا وەک چارەسەرێکی پزیشکی بەکارهاتووە.
د. پێمبێرتۆن لە پاش برینداربوونی لە جەنگی ناوخۆی جۆرجیادا لە ماوەی ساڵانی 1880کاندا و ئالوودەبوونی بە ماددەی "مۆرفین" کە وەک ئازارشکێنێک بەکاری دەهێنا، بەدوای دۆزینەوەی ئازارشکێنێکی جێگرەوەدا وێڵبوو.
پزیشکەکە چەندین ماددەی یەک لەدوای یەکی لە تاقیگەدا تاقیکردەوە. دواجار پاش دەیان تاقیکردنەوە، گیراوەیەکی نوێی خستەڕوو کە بە "کۆکاکۆلا" ناسرا؛ گیراوەکە تێکەڵەیەک بوو لە پوختەی گەڵای "کۆکایین" و تۆوی درەختی "کۆلا". بڕی کەم کۆکایین لە پێکهاتەی گیراوەکەدا هەبوو، کە وەک ئازارشکێنێک کاری دەکرد. هاوکات تۆوی رووەکی کۆلا، بەهۆی ئەوەی ماددەی کافایینی لەخۆگرتبوو، وەک وریاکەرەوەیەک لە گیراوەکەدا بەکاردەهات.
"کۆکاکۆلا" لە دەرمانخانەیەکی شاری ئەتلەنتا دەفرۆشرا؛ گیراوەکە گازی تێدەکرا و لە شێوەی سۆدەدا بە نرخی 5 سەنت بۆ هەر پەرداخێک دەفرۆشرا. لەو ساتەوەختەدا، بەکارهێنان سەرەکیی کۆکاکۆلا بە مەبەستی چارەسەری پزیشکی بووە، بە دیاریکراوی بۆ چارەسەری ژانەسەر، بێهێزی و تێکچوونە دەمارییەکان.
لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا بەکارهێنانی ئەم گیراوەیە گۆڕانکاریی بەسەردا هات و خەڵکی زیاتر وەک خواردنەوەیەکی چێژبەخش تەماشایان دەکرد، لەبری بەکارهێنانی وەک چارەسەرێکی پزیشکی، تاوەکو لە سەرەتای ساڵانی 1900ـەکاندا کۆمپانیای بەرهەمهێنەری کۆکاکۆلا پێکهاتەی "کۆکایین"ـی لە گیراوەکەدا لابرد و لە شێوەی خواردنەوەیەکی چێژبەخشدا تاوەکو ڕۆژگاری ئەمڕۆ دەفرۆشرێت.
مەترسییە تەندروستییەکانی کۆکاکۆلا
ماڵپەڕی “WebMD” دەڵێت، خواردنەوە گازییەکان، لەنێویشیاندا کۆکاکۆلا، هۆکارن بۆ تووشبوون بە قەڵەوی، نەخۆشییەکانی دڵ، شەکرەی جۆری دوو، لاوازبوونی گورچیلەکان و جگەر، شێرپەنجە و چەندین گرفتی تەندروستیی دیکە.
وەزارەتی تەندروستی هەرێم بڵاویکردوەتەوە، حاڵەتێکی دیکە بە نەخۆشی تای خوێنبەربوون لە سنوری هەولێر تۆمارکراوە، کە ژنێکی تەمەن 45 ساڵە و دانیشتووی گوندی هەمزەکۆری سەر بە قەزای قووشتەپەیە و بەرکەوتەی ئاژەڵی تووشبوو بووە.
ئەمڕۆ چوارشەممە، وەزارەتی تەندروستی هەرێم توشبوویەکی دیکەی تای خوێنبەربونی لە سنووری هەولێر راگەیاند، وەک ئاماژەیان پێکردوە توشبووەکە دوای سەردانی نەخۆشخانە و گومانلێکردن بە نەخۆشی تای خوێنبەربوون و بوونی نیشانەکانی رێکاری پێویستی بۆگیراوەتە بەر.
ئاماژەی بەوەشکردوە، توشبوەکە لەئێستادا لەژێر چاودێری پزیشکیدایە و چارەسەر وەردەگرێت و رەوشی تەندروستیشی تا رادەیەک جێگیرە.
وەزارەتی تەندروستی داوا لە هاووڵاتیانیش دەکات لەکاتی بوونی گومان و نیشانەکانی نەخۆشی لەسەر ئاژەڵ، پێویستە تیمەکانی ڤێتێرنەری ئاگاداربکەنەوە و رێنماییە تەندروستییەکانیش جێبەجێبکەن.
كیتۆ، ئەو بەرنامە خۆراكییەی زۆرترین پرسیار و گومان لەبارەی سەلامەتی و كاریگەرییەكانییەوە لەئارادایە.
كیتۆ بریتییە لە جۆرە رێجیمێك كە تێیدا پەیڕەوكەرانی دووردەكەونەوە لە خواردنی كاربۆهیدرات و زیاتر پشتدەبەستن بەو خۆراكانەی دەوڵەمەندن بە چەوری، بەجۆرێك نزیكەی %90ـی رێجیمەكە چەورییە و بەشێكی كەمیشی پرۆتینە.
زانكۆی هارڤارد لە دوایین بڵاوكراوەكانیدا ڕایگەیاند، لە بنەڕەتدا رێجیمی كیتۆ بۆ چارەسەركردنی گەشكەیە لە منداڵاندا، بەڵام هەندێك جار خەڵكی بۆ دابەزاندنی كێش پشتی پێدەبەستن، لەم حاڵەتەشدا دەبێت بۆ ماوەیەكی كورتخایەن پەیڕەو بكرێت، نەك بۆ هەمیشەیی.
پسپۆڕانی زانكۆی هارڤارد دەشڵێن، رێجیمی كیتۆ بەهۆی ئەوەی وا لە جەستە دەكات رەوتی دەستكەوتنی وزە لە لە گلوكۆزەوە بگۆڕێت بۆ چەوری، دەشێت بە تێپەڕبوونی كات ببێتەهۆی تووشبوون بە جۆرێك لە شێواوی و هەستیاریی دەروونی، تەنانەت رەنگە لاوازیی یادگەشی بەدوادا بێت، چونكە باشترین سەرچاوەی وزە بۆ كاركردنی مێشك گلوكۆزە، نەك چەوری.
رێجیمی كیتۆ بەدەر لە گۆشت، مریشك، ماسی و هێلكە، هەر یەك لە جۆرە جیاوازەكانی چەرەس، پەنیر، سەوزەكانی وەك سپێناخ، كاهوو، برۆكلی، كەلەرم، بیبەر، پیاز، سیر، قارچك و خەیار لەخۆدەگرێت، ئەمەش لە كاتێكدا پاقلەمەنییەكان، دانەوێڵەكان، شەكر و میوە لەخۆناگرێت.
زانكۆی هارڤارد باس لەوەش دەكات، پەیڕەوكردنی ئەم رێجیمە بۆ ماوەیەكی درێژ هۆكارە بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی كۆلیسترۆڵی زیانبەخش، تووشبوون بە كەمیی مەگنیسیۆم و ڤیتامین B و زیادبوونی مەترسیی تووشبوون بە قەبزی.
زانكۆی هارڤارد سەبارەت بەوەی كە بۆچی خەڵكانێكی زۆر پەیڕەوكاری ئەم رێجیمە، دەڵێت "باس و خواسی ئەم رێجیمە لە هەموو شوێنێكە، خەڵكی بەردەوام گوێیان لە كۆمەڵێك چیرۆك دەبێت لە هاوڕێ و چواردەورەوە كە چۆن ئەم رێجیمە كاریگەر بووە لە دابەزاندنی كێشدا؛ بەشێك لە زانایان هۆكاری كاریگەربوونی رێجیمەكە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی ئەم بەرنامە خۆراكییە بەدەر لەوەی چەوری خەزنكراوی جەستە دەسووتێنێت، لە هەمانكاتیشدا ئارەزووی كەسەكە بۆ خواردن كەمدەكاتەوە، چونكە هەرسكردنی چەوری لە كۆئەندامی هەرسدا كاتی زۆری پێویستە و هەستی تێری درێژ دەكاتەوە."
لە كۆتاییدا زانكۆی هارڤارد جەخت دەكاتەوە لەوەی سەرجەم بەرنامە خۆراكییە جیاوازەكان لە سەرتاسەری جیهاندا بەبێ جیاوازی، ئەگەر سنووربەندییەكی توندی تێدابێت و خۆراكە فرەجۆرەكان لەخۆ نەگرێت، نابێت بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ پەیڕەو بكرێت.
نەخۆشیی بیرچوونەوە بەشێوەیەکی لەسەرخۆ دەست پێدەکات، سەرەتا بە لەبیرچوونەوەی شتە سادەکان و دواتر تێکچوونی باری هزری. هەرچەندە تا ئێستا هیچ چارەسەرێکی یەکلاکەرەوە یان رێگرییەکی دڵنیاکەرەوە بۆ ئەم نەخۆشییە نییە، بەڵام زانست جەخت لەوە دەکاتەوە کە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیانی رۆژانەدا دەتوانێت رۆڵێکی گرنگی هەبێت.
بە گوێرەی راپۆرتێک کە لە رۆژنامەی "تایمز ئۆف ئیندیا" بڵاوکراوەتەوە، ئەنجامدانی چەند گۆڕانکارییەک لە سیستمی خۆراک و جوڵەی رۆژانەدا، یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە بیرچوونەوە.
ئەو نۆ گۆڕانکارییە بریتین لە:
1. کۆنتڕۆڵکردنی شەکری خوێن: بەرزبوونەوەی ئاستی شەکری خوێن نەک تەنها مەترسیی تووشبوون بە شەکرە زیاد دەکات، بەڵکو زیان بە مێشکیش دەگەیەنێت. پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکی تەندروست، چالاکی جەستەیی و دوورکەوتنەوە لە جگەرەکێشان یارمەتیدەرن بۆ Rاگرتنی ئاستی گلوکۆز.
2. پارێزگاریکردن لە کێشێکی تەندروست: کێشی زیادە هۆکارە بۆ نەخۆشییە درێژخایەنەکانی وەک نەخۆشییەکانی دڵ و شەکرە، کە هەردووکیان پەیوەندییان بە دابەزینی توانای هزرییەوە هەیە.
3. پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکی تەندروست: ئەو خۆراکەی بۆ جەستە بەسوودە، بۆ مێشکیش بەسوودە. خواردنی میوە، سەوزەوات، دانەوێڵە تەواوەکان و چەورییە تەندروستەکان یارمەتی بەهێزکردنی توانای هزری دەدەن. پسپۆڕان جەخت لەسەر سیستمی خۆراکی دەریای ناوەڕاست دەکەنەوە کە دەوڵەمەندە بە زەیتی زەیتوون، ماسی و سەوزە گەڵاتۆخەکان.
4. بەردەوامبوون لەسەر چالاکی جەستەیی: وەرزشکردن سووڕی خوێن بۆ مێشک باشتر دەکات و بەرەنگاری ئەو هۆکارانە دەبێتەوە کە مەترسیی تووشبوون بە بیرچوونەوە زیاد دەکەن. تەنها ٣٠ خولەک وەرزشی ڕۆژانە وەک پیاسەکردن، سەماکردن، یان باخەوانی دەتوانێت جیاوازییەکی گەورە دروست بکات.
5. چالاکیی هزری: مێشک حەزی بەوەیە بەکاربهێنرێت. شیکارکردنی مەتەڵ، خوێندنەوەی کتێبی نوێ، یان فێربوونی کارامەییەکی نوێ، مێشک بە چالاکی دەهێڵێتەوە و توانای بەرگەگرتنی لەگەڵ تەمەندا زیاد دەکات.
6. پەیوەندی کۆمەڵایەتی: گۆشەگیری کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مێشک هەیە. پەیوەندی بەردەوام لەگەڵ هاوڕێیان و خێزاندا یارمەتی پاراستنی یادەوەری و تەندروستیی دەروونی دەدات.
7. خەوێکی باش: کەمخەوی دەبێتە هۆی لێڵبوونی بیر و هزر، و بە تێپەڕبوونی کات مەترسی تووشبوون بە بیرچوونەوە زیاد دەکات. پێویستە شەوانە ٧-٨ کاتژمێر خەوی کوالیتی بەرزت هەبێت.
8. گرنگیدان بە تەندروستی دەروونی و جەستەیی: چارەسەرکردنی خەمۆکی، کۆلیسترۆڵ و کێشە تەندروستییەکانی دیکە، نەک تەنها بۆ جەستە بەڵکو بۆ مێشکیش پێویستن. پشکنینی خولی و گرنگیدان بە خۆ، بناغەیەکی پتەو بۆ یادەوەری و تەندروستییەکی دەروونیی باش دادەنێت.
9. خۆپاراستن لە پێکانەکانی سەر: کەوتن و بەرکەوتنی سەر دەکرێت زیانی هەمیشەیی بە مێشک بگەیەنێت. بەکارهێنانی پشتێنی سەلامەتی، کڵاوی خۆپارێزی و دڵنیابوونەوە لە سەلامەتیی ماڵەوە لە ڕێگەی ڕووناکیی گونجاو و دەسکەوە، هەنگاوی گرنگن بۆ خۆپاراستن.
لە هەنگاوێکی نوێی پزیشکیدا، تیمێکی توێژینەوەی چینی یەکەمین "زمانی دەستکرد"ـیان پەرەپێدا کە توانای جیاکردنەوە و ناسینەوەی تامە جیاوازەکانی هەیە.
توێژینەوەکە لەلایەن "ناوەندی نیشتیمانی بۆ لێکۆڵێنەوە لە زانستی نانۆ و تەکنەلۆژیا" لە چین ئەنجامدراوە. توێژەرانی بەشداربوو دەڵێن، ئەم زمانە دەستکردە دەکرێت لە بواری سەلامەتیی خۆراک و دەستنیشانکردنی ماددە ژەهراوییەکانی نێو خۆراکە جیاوازەکاندا بەکاربهێنرێت.
هاوکات زمانە دەستکردەکە توانای ناسینەوەی تامە بنەڕەتییەکان (شیرین، ترش، سوێر و تاڵ)ـی بە رێژەی %72 بۆ %87 هەیە. لەلایەکی دیکەوە، زمانە دەستکردەکە توانای هەڵسەنگاندن و جیاکردنەوەی تامە بنەڕەتییەکانی نێو خواردنەوەکانی وەک قاوە و کۆکاکۆلای بە رێژەی لە %96 هەبووە.
د. ئەحمەد سەمیر، پسپۆڕی قوڕگ و گوێ و لووت لە نەخۆشخانەی نێودەوڵەتیی مەنسوورییە دەڵێت: "ئەندامە دەستکردەکان، هەرچەندە بە وردی دروست بکرێن، خاوەنی سەرجەم تایبەتمەدییەکانی ئەندامە سروشتییەکانی مرۆڤ نین. زمانی سروشتی ئاڵۆزە و لە ڕێگەی دەمارەکانەوە بەستراوەتەوە بە مێشکەوە؛ بە دیاریکراوی لە ڕێگەی دەماری حەوتەمە کە بەرپرسیارە لە هەستی تامکردن".
تا سەرەتای مانگی هەشتی ئەمساڵ، 414 حاڵەتی پەلاماردانی سەگ لە هەولێر تۆمارکراوە و منداڵێکی تەمەن شەش ساڵیش بەوهۆیەوە گیانی لەدەستداوە.
سەیفەدین سەمەد، یاریدەدەری بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی فریاکەوتنی رۆژئاوای هەولێر بە کوردسات نیوزی راگەیاند، "تا سەرەتای مانگی هەشتی ئەمساڵ 414 حاڵەتی پەلاماردانی سەگ لە هەولێر تۆمارکراوە، کە تەنها لە مانگی حەوتی ئەمساڵ 94 حاڵەت بووە".
ئاماژەی بەوەشدا: لە ساڵی رابردوودا 628 حاڵەت تۆمارکرابوو. سەبارەت بە حاڵەتی گیان لەدەستدان بەهۆی پەلاماردانی سەگەوە، سەیفەدین سەمەد وتی، "بەهۆی پەلاماردانی سەگەوە منداڵێکی شەش ساڵ گیانی لەدەستداوە.
مێشک رۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە زۆربەی کارە جەستەیی و دەروونی و سۆزدارییەکاندا، بەڵام هەندێک خۆراک و خواردنەوە کاریگەری نەرێنییان لەسەر تەندروستی مێشک هەیە و مەترسی تێکچوونی فرمانەکانی مێشک زیاد دەکەن.
ماڵپەڕی پزیشکی "هێڵس لاین" لیستێکی لەو خۆراک و خواردنەوانە بڵاوکردووەتەوە کە ئامۆژگاری دەکرێت کەمبکرێنەوە بۆ پاراستنی مێشک لە زیانە جۆراوجۆرەکان، کە بریتین لە:
خواردنەوە شەکرییەکان
ئەم خواردنەوانە وەک خواردنەوە گازییەکان، خواردنەوەکانی وزەبەخش، خواردنەوە وەرزشییەکان و شەربەتی میوەکان دەگرێتەوە. بەکاربردنی بەرزی ئەم خواردنەوانە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی شەکرە، نەخۆشییەکانی دڵ و کلۆربوونی ددانەکان زیاد دەکات، جگە لە کاریگەرییە نەرێنییەکەی لەسەر مێشک.
توێژینەوەیەک کە لە ساڵی 2023 ئەنجامدراوە، دەرکەوتووە ئەو بەشداربووانەی کە بڕێکی زۆر شەکریان خواردووە، دوو هێندەی ئەوانەی بڕێکی کەمتریان بەکارهێناوە، ئەگەری تووشبوونیان بە نەخۆشی بیرچوونەوە (خەرەفان) زیاتر بووە. هەروەها توێژینەوەکان لەسەر مرۆڤ و ئاژەڵان دەریانخستووە کە بەکاربردنی زۆری شەربەتی گەنمەشامی کە فرەکتۆزی بەرزە، رەنگە کاریگەری نەرێنی لەسەر ناوچەی "هیپۆکامپەس"ی مێشک هەبێت کە بەرپرسە لە فێربوون و یادەوەری. بە تێپەڕبوونی کات، ئەمە لەوانەیە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییە زانستییەکانی وەک بیرچوونەوە زیاد بکات.
کاربۆهیدراتە پاڵاوتەکان:
ئەم جۆرە کاربۆهیدراتانە دانەوێڵە زۆر پاڵاوتەکان وەک ئاردی سپی لەخۆدەگرن. تایبەتمەندی ئەم کاربۆهیدراتانە ئەوەیە کە جەستە بە خێرایی هەرسان دەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی لەناکاوی ئاستی شەکر و ئەنسۆلین لە خوێندا. خواردنیان بە بڕی زۆر، دەبێتە هۆی "باری گڵایسیمی بەرز"، واتە کاریگەری گشتی خۆراک لەسەر ئاستی شەکری خوێن. دەرکەوتووە ئەو خۆراکانەی کە نیشانەی گڵایسیمی و "باری گڵایسیمی بەرز"یان هەیە، کار لە فرمانەکانی مێشک دەکەن. هەندێک توێژینەوە ئاماژەیان بەوە کردووە کە بەکاربردنی درێژخایەنی کاربۆهیدراتە پاڵاوتەکان لەوانەیە کاربکاتە سەر ناوچەکانی وەک "هیپۆکامپەس" و بەشی پێشەوەی مێشک کە پەیوەستن بە یادەوەری، فێربوون، بڕیاردان و رەفتاری کۆمەڵایەتییەوە.
خۆراکە دەوڵەمەندەکان بە چەورییە گۆڕاوەکان:
چەورییە گۆڕاوەکان جۆرێکن لە چەورییە ناتێرەکان کە رەنگە کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مێشک هەبێت. سەرەڕای بوونی سروشتی ئەم چەورییانە لە گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنییەکاندا، بەڵام جێگەی نیگەرانی چەورییە گۆڕاوە پیشەسازییەکانە (زەیتە هایدرۆجینکراوەکان). بەپێی توێژینەوەکان، خواردنی بڕێکی زۆری چەورییە گۆڕاوەکان لەوانەیە یادەوەری لە کەسانی خوار تەمەنی 45 ساڵ لاواز بکات. هەروەها، ئەم چەورییانە لەوانەیە هەوکردن و ئاستی ئەنسۆلین و کۆلیسترۆڵ زیاد بکەن، کە ئەمەش بە نۆرەی خۆی کاریگەری لەسەر مێشک دەبێت. لە بەرامبەردا، ئەو چەورییانەی دەوڵەمەندن بە ئۆمێگا-3 بەسوودن و رەنگە مێشک لە تێکچوونی زانستی و نەخۆشی ئەلزەهایمەر بپارێزن.
خۆراکە زۆر پێشکەوتووەکان (Ultra-processed foods)
ئەم خۆراکانە بڕێکی زۆر لە شەکر، چەوری، سۆدیۆم و ماددەی پارێزەریان تێدایە، وەک جپسی پەتاتە، شیرینییەکان، نۆدڵز، پۆپکۆرنی مایکرۆوەیڤ، ژەمە ئامادەکراوەکان و پیتزای بەستوو. بەپێی توێژینەوەیەک، بەکاربردنی زیاتر لە %19.9ی کالۆری رۆژانە لەم خۆراکانەوە بۆ ماوەی 8ساڵ، مەترسی پاشەکشەی توانای مێشک زیاد دەکات. مەترسی ئەم خۆراکانە لەوەدایە کە هەوکردن لە جەستەدا زیاد دەکەن و قەبارەی ناوچەی "هیپۆکامپەس" و ماددەی خۆڵەمێشی مێشک کە پەیوەستە بە بیرکردنەوە، یادەوەری و سۆزەوە، کەمدەکەنەوە.
ئەسپارتام:
ئەسپارتام شیرینکەرێکی دەستکردە و لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی خۆراک و دەرمانی ئەمریکاوە پەسەندکراوە بۆ بەکارهێنان لە بەرهەمە بێ شەکرەکاندا. بەکارهێنانی ئەسپارتام بە سەلامەت دادەنرێت ئەگەر لە سنووری دیاریکراودا بێت. بەڵام بەپێی توێژینەوەکان، زیادەڕەویکردن لە بەکارهێنانیدا مەترسییەکانی وەک کێشەی فێربوون، دڵەڕاوکێ، سترێس و خەمۆکی لێدەکەوێتەوە، چونکە رەنگە دەستوەردان لە بەرهەمهێنانی گەیەنەرە دەمارییەکان بکات و مێشک بخاتە ژێر فشاری ئۆکسانەوە.
ئەگەر لە رابردوودا ئەوەت لە کەسێکەوە ببیستایە منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵیدا لەدایک دەبێت رەنگە بە توشبووی نەخۆشییە دەروونییەکان لێت بڕوانیانە، بەڵام ئێستا زانست ئەوەی تێپەڕاندووە و بۆ یەکەمجار لە مێژوودا منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵ و 9 مانگدا لەدایک بوو.
سادیوس دانیاڵ بێرس؛ ئەو منداڵە 30 ساڵ و 9 مانگەیە کە ناسناوی بەتەمەنترین منداڵی پێ بەخشراوە، بەڵام چۆن ئەوە روویدا؟
گۆڤاری MIT Technology Review راپۆرتێکی بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، دانیاڵ رۆژی 26ی ئەم مانگە لەدایک و باوکێک لەدایکبووە کە لەرووی بایۆلۆجییەوە کەمتر لە پێنج ساڵیان لەنێواندایە.
سادیوس دانیاڵ پێرس، لە ساڵی 1994دا بە پیتێنراوی و لە قۆناغی کۆرپەلەییدا هەڵگیراوە، تاوەکو کۆتایی ساڵی رابردوو لە منداڵدانی لیندسی پێرسدا چێنراوە و رۆژی 26ی ئەم مانگە بە سەرکەوتوویی لەدایک بوو.
"سەخت بوو.. بەڵام ئێستا ئێمە باشین"
لیندسی دەڵێت: سەخت بوو، بەڵام ئێستا هەردووکمان باشین، زۆر خۆشحاڵم کە ئەم منداڵە بەنرخەمان هەیە.
تیم پێرس، باوکی ئێستای دانیاڵ دەڵێت: ئەم کۆرپەلەیەیان لە ژنێک بە ناوی لیندا ئارچێرد لە خۆگرت.
ئێستا لیندا کە دایکی بایۆلۆجی دانیاڵە تەمەنی 62 ساڵە و باس لەوە دەکات، ئەوە وەک خەون وابووە.
چیرۆکەکە چۆن دەستی پێ کرد؟
چیرۆکی ئەم لەدایکبوونە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 90کان، کاتێک لیندا ئارچێرد بۆ شەش ساڵی لەسەریەک شکست دەهێنێت لە هەوڵەکانی دووگیانبوون، لەگەڵ هاوسەرەکەیدا ئەوکاتە بڕیاردەدەن کە منداڵ بە تەکنەلۆجیای IFV دروست بکەن.
تەکنەلۆجیای IFV، تەکنەلۆجیایەکە؛ کە لە تاقیگەدا "تۆ و هێلکە"ی دایک و باوک دەپیتێنرێت و دواتر لە منداڵدانی دایکدا دەچێنرێتەوە، ئەمەش هاوکارێکی باشی ئەو خێزانانەیە بەدەست گرفتی نەزۆکییەوە دەناڵێنن.
ئەو زانستە بۆ ئەو کاتە زۆر نوێ بوو، خەڵکانێکی کەم بڕوایان پێی هەبوو، لیندا دەڵێت: خەڵک بە سەرسامییەوە پێیان دەوتین ئەوە ئێوە چی دەکەن؟!
"خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن"
لە ساڵی 1994دا لیندا و هاوسەرەکەی بڕیار دەدەن بەوەی چوار هێلکە لە تاقیگەدا بپیتێنن و چوار کۆرپەلە دروست بکەن، کە یەکێکیان لە منداڵدانی لیندادا چێنرایەوە و ئێستا ئەوان خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن. سێ کۆرپەلەکەی دیکەش بە بەستوویی کۆگا کران و لە تاقیگەدا پارێزران.
"سێ خۆزگەکەی من"
لیندا لە درێژەی گێڕانەوەی چیرۆکەکەیدا باسی لەوەکرد: من هەمیشە منداڵێکی دیکەشم دەویست، دەمویست هەموو کۆرپەلەکانم خۆم بیانهێنمە دنیاوە، بەوانم دەوت سێ خۆزگەکەی من. بەڵام شتەکان گۆڕان و من لە هاوسەرەکەم جیابوومەوە، هەمیشەش هیوام دەخواست بتوانم ئەو کۆرپەلانەم بە هاوبەشی لەگەڵ هاوسەرێکی دیکە بهێنمە دنیاوە. ئەوەی جێگای خۆشحاڵیم بوو لە دادگا مافی سەرپەرشتیکردنی ئەوانم بەدەست هێنا، ئەگەر چی تێچووی هەڵگرتنیان لە تاقیگە زۆر بوو و ساڵ بە ساڵیش زیاد دەبوو، بەڵام خۆشحاڵ بووم، پێم وابوو ئەوە کارە راستەکەیە کە دەیکەم.
"چیتر نەمدەتوانی بیانهێنمە دنیاوە.. بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم"
بەردەوام بوو و وتی: پێویستم بە ئامادەبوون بوو بۆ هێنانە دنیای ئەوان، بەڵام کەوتمە قۆناغی وەستانی سوڕی مانگانەم، چیتر نەمدەتوانی کۆرپەکانم بهێنمە دنیا، بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم. ئەوان لە بۆماوەیی منن، خوشک و برای ئەو کچەمن کە هێناومەتە دنیا". بۆیە بڕیارمدا بەدوای دایک و باوکێکدا بگەڕێم ئەوانم بۆ بهێننە دونیاوە.
لیندا رێگاکەی درێژ بوو، ئەو کۆرپەلانەی ئەو لە تاقیگەدا پاراستبوونی بە سیستمی کۆن کۆگا کرابوون کە بە تەواوی کۆک نەبوو لەگەڵ سیستمی نوێدا، بۆیە دۆزینەوەی دوو هاوسەر بۆ ئەو ئاسان نەبوو، تا لە کۆتاییدا توانی لەرێگای پڕۆگرامێکەوە دوو هاوسەر بدۆزێتەوە کە ناویان نووسیبوو بۆ لەخۆگرتنی منداڵ، ئەوانیش لیندسی و تیم بوون.
"دانیاڵ هیوای بۆ دوو خێزان گەڕاندەوە"
لیندسی 34 ساڵ و تیمی 35 ساڵ، بۆ ماوەی حەوت ساڵی لەسەر یەک شکستیان هێنابوو لە بوون بە دایک و باوک، بەڵام دانیاڵ جگە لە گێڕانەوەی هیوا بۆ لیندا، هیوای بۆ دایک و باوکە نوێیەکەشی گێڕایەوە.
لە رووی بایۆلۆجییەوە تەمەنی دانیاڵ لەگەڵ دایک و باوکە نوێیەکەیدا جیاوازییەکەی تەنها 4 بۆ 5 ساڵە، بەڵام زانست ئەو خەونەشی بەدی هێناوە.
چی بەسەر دوو خۆزگەکەی دیکەی لیندا ئاڕچێڵدا هات؟
لیندا ئاڕچێرد بە کۆرپەلەکانی دەوت سێ خۆزگەکەم، ئەگەرچی بڕیاربوو هەرسێ کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسیدا بچێنرێن، بەڵام دوای پرۆسەی خاوکردنەوەیان یەکێکیان لە گەشە وەستا، لە 14ی تشرینی دووەمی ساڵی رابردوودا دوو کۆرپەلەکەی دیکە لە هێلکەدانی لیندسیدا چێنران، تا لە کۆتاییدا یەکێکیان بە سەرکەوتوویی گەشەی کرد و ئێستاش ماوەی سێ رۆژە هاتووەتە دنیاوە و منداڵیکی تەندروستە.
وێنەی دایک و باوکە نوێیەکەی دانیاڵ لە رۆژی چاندنەوەی کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسی پێرسدا
"کە بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا"
لیندا دەڵێت: کاتێک بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا، دانیاڵ زۆر لە خوشکەکەی دەچێت، ئەویش کە لەدایکبوو هەمان شێوەی هەبوو.
باسی لەوەشکردووە، بینینی دانیاڵ وەک ئەوە وایە خەونێکی بەدی هاتبێت.
لیندسی دایکە نویەکەی دانیاڵیش ئاماژەی بەوەکردووە: ئێمە نەماندەویست هیچ ریکۆردێکی جیهانی بشکێنین، تەنها دەمانویست ببین بە خاوەنی منداڵێک.
وێنەی لیندا ئاڕچێرد؛ دایکی بایۆلۆجی دانیاڵ
توێژینەوەیەکی نوێ هۆشداری دەداتە دایکان و باوکان کە رێگە نەدەن منداڵەکانیان پێش تەمەنی هەرزەکاری مۆبایلی زیرەک و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنن، چونکە مەترسیی گەورەی بۆ سەر تەندروستیی دەروونییان دەبێت.
بەپێی توێژینەوەیەک، کە لە گۆڤاری "گەشەپێدانی مرۆیی و توانا مرۆییەکان" (Journal of the Human Development and Capabilities) بڵاوکراوەتەوە، بەکارهێنانی مۆبایلی زیرەک لەلایەن منداڵانی خوار تەمەن 13 ساڵەوە، دەتوانێت زیانێکی گەورە بە تەندروستیی دەروونییان بگەیەنێت.
توێژینەوەکە، کە لەلایەن رێکخراوی "سەیپیەن لابز" (Sapien Labs) ئەنجامدراوە و پشتی بە داتای نزیکەی دوو ملیۆن کەس لە 163 وڵات بەستووە، دەریخستووە کە بەکارهێنانی مۆبایلی زیرەک لەو تەمەنەدا پەیوەستە بە زیادبوونی بیری خۆکوشتن، نائارامیی سۆزداری، کەمبوونەوەی بڕوابەخۆبوون و دابڕان لە واقیع، بەتایبەتی لەنێو کچاندا.
هەروەها دەرکەوتووە هەرچەندە منداڵ لە تەمەنێکی کەمتردا ببێتە خاوەنی مۆبایلی زیرەک، ئەگەری تێکچوونی باری دەروونی زیاتر دەبێت. هۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئەم منداڵانە زیاتر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاردەهێنن، تووشی تێکچوونی خەو و گێچەڵی ئەلیکترۆنی دەبنەوە و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ خێزانەکانیاندا لاواز دەبێت.
تارا تیاگاراجان، سەرپەرشتیاری توێژینەوەکە، رایگەیاند: "ئەم دەرەنجامانە پێویستییان بە گرتنەبەری رێکاری بەپەلە هەیە بۆ سنووردارکردنی دەستڕاگەیشتنی منداڵانی خوار 13 ساڵ بە مۆبایلی زیرەک، هەروەها دانانی رێسای وردتر بۆ ئەو ژینگە دیجیتاڵییەی گەنجان تێیدا دەژین."
ناوبراو جەختی لەوە کردەوە کە پێدانی مۆبایلی زیرەک بە منداڵ پێش تەمەنی 13 ساڵی بیرۆکەیەکی خراپە و ئامۆژگاری دایکان و باوکان دەکات کە رێگە بە منداڵەکانیان نەدەن تا تەمەنی 16 ساڵی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنن.
جۆناسان هایت، دەرونناسێکی کۆمەڵایەتی بەناوبانگ، لە کتێبە پڕفرۆشەکەیدا "نەوەی دڵەڕاوکێ" (The Anxious Generation) پێشنیازی کردبوو کە پێویستە تا تەمەنی 16 ساڵی چاوەڕێ بکرێت ئینجا رێگە بە منداڵان بدرێت تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنن.
سەرەڕای ئەم هۆشداریانە، زۆرێک لە دایکان و باوکان دەترسن منداڵەکانیان لە رووی کۆمەڵایەتییەوە داببڕێن ئەگەر لەو تۆڕانەدا بوونیان نەبێت. بۆیە شارەزایان جەخت لەوە دەکەنەوە کە پێویستە دایکان و باوکان بە شێوەیەکی بەکۆمەڵ کاربکەن بۆ دانانی سنوورێک بۆ ئەم دیاردەیە.
هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر، ئەو نەخۆشییەی بە بکوژە بێدەنگەکە دەناسرێت، دووەم هۆکاری گیانلەدەستدانە لە جیهاندا.
رۆژی 28ی تەمموزی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر دانراوە، وەک رۆژێک بۆ زیادکردنی هۆشیاری لەسەر نەخۆشییەکە، کە تیایدا لە سەرانسەری جیهانەوە هەڵمەتەکانی هۆشیاری و بڵاوکردنەوەی زانیاری و توێژینەوەی نوێ بەڕێوەدەچن.
هۆکاری دیاریکردنی رۆژەکە دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی لەدایکبوونی د. باری بلومبێرگی زانای ئەمریکی، کە ئەو بوو لە ساڵی 1952دا هەوکردنی ڤایرۆسی جۆری B دۆزیەوە و دواتریش پێکوتەی بۆ دانا.
جگەر یەکێکە لە ئەندامە سەرەکییەکانی جەستە، کە کێشی بە گشتی لەنێوان 1.2 بۆ 1.6 کیلۆگرامدایە، لەش لە زۆرینەی ژەهرە مەترسیدارەکان رزگار دەکات و بەرپرسە لە دەردانی چەندین ئەنزیم، جگە لە کۆکردنەوەی شەکر و چەوری و پرۆتینەکان بۆ بەکارهێنانەوەیان لەکاتی پێویستدا.
چەند ڤایرۆسێک دەبنە هۆکاری هەوکردن لە جگەردا و پێنج جۆر لە هەوکردنی جگەر هەیە کە A, B, C, D, E و هەریەکەیان دەبێتە هۆکاری دەرکەوتنی چەند نیشانەیەک و شێوەی گواستنەوەی نەخۆشییەکە و توندییەکەیان جیاوازە، بەڵام ئەوەی کوشندەیە هەوکردنی جگەرە لە جۆریB و C، کە دەبنە هۆی نەخۆشیی درێژخایەن "سیرۆسیسی جگەر" و شێرپەنجە.
لە رێگای کوتانەوە دەتوانرێت رێگە لە هەندێک لە جۆری هەوکردنەکانی جگەر بگیرێت.
جۆرەکانی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر:
جۆری A
لە رێگای ئاو و خواردنی پیس، هەروەها بەرکەوتن بە پیسایی و پاشەڕۆی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە، توشبوون بەم جۆرەی هەوکردنی جگەر کاتییە و بە وەرگرتنی چارەسەری پێویست نەخۆشەکە چاک دەبێتەوە، لە منداڵاندا زیاتر باوە.
جۆری B
جۆرێکی مەترسیدارە و هەندێک جار نیشانەکانی بەشێوەی کتوپڕ دەردەکەون، بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە وەک "خوێن، لیک، دەردراوەکانی جەستە".
ئەم جۆرەی هەوکردن پێکوتەی تایبەت بە خۆی هەیە و لەرێگەی پێکوتەکەوە رێگری لە توشبوونی دەکرێت.
جۆری C
بەهەمان شێوە جۆرێکی مەترسیداری هەوکردنی جگەرە، بە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە دەکرێت چارەسەر بکرێت ئەگەر نیشانەکانیشی قورس بن، بەڵام لە ئەگەری بەردەوام پشتگوێخستن و وەرنەگرتنی چارەسەردا دەکرێت ببێتە هۆی توشبوون بە شێرپەنجە.
بەهەمان شێوە بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو ڤایرۆسەکە دەگوازرێتەوە و لە نیشانە دیارەکانی "زەردویی، تا، شەکەتی و رشانەوە و ئازاری ناوسک، نەمانی ئارەزووی خواردن و گۆڕانی رەنگی میز".
جۆری D
بەبێ توشبوون بە هەوکردنی جگەر لە جۆری "بی" کەسەکە توشی نابێت، ئاستی مەترسییەکەشی لە هەمان ئاستی جۆری "بی"دایە و بە هەمان رێگاکانی ئەویش دەگوازرێتەوە.
جۆری E
لە رێگای ئاو و خۆراکی پیسەوە دەگوازرێتەوە و بە گشتی لەو وڵاتە کەمدەرامەتەکاندا باوە، هاوشێوەی هەوکردنی جگەرە لە جۆری "ئەی".
دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە
دیاریکردنی نەخۆشییەکە لە رێگەی پشکنینی خوێنەوە دەبێت، بەڵام هۆشیاری بەرانبەر نیشانەکان هاوکاری سەرەکییە لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە.
لەدوای ئەوەشی پزیشکی پسپۆڕ بە تەواوی نەخۆشییەکە و جۆرەکەی دەستنیشانکرد، پزیشک دیاری دەکات چ چارەسەرێک بدات بە نەخۆشەکان.
خۆپاراستن
باشترین رێگەکانی خۆپارێزی لە نەخۆشییەکە، وەرگرتنی پێکوتەیە لەکاتی خۆیدا.
هەروەها پاکوخاوێنی جەستە و خۆراک و ئاو، دەبێت دڵنیابیتەوە لەوەی چ خۆراکێک و لەکوێ دەیخۆیت، هەروەها دڵنیابیتەوە لە پاکی ئەو سەرچاوەی ئاوەی بەکاریدەهێنیت بۆ خواردنەوە.
پێویستە بەر لە بەکارهێنانیان سەوزە و میوە بە جوانی بشۆردرێنەوە.
هەروەها پێویستە هەرگیز دەرزی و سرنج،فڵچەی ددان و گوێزانی کەسانی دیکە بۆ هیچ مەبەستێک بەکارنەهێنرێت.
هاتوچۆی سلێمانی هۆشدارییەکی تایبەت بەو شۆفێرانە بڵاوکردووەتەوە کە بەردەوام بە تیژڕەوی شۆفێری دەکەن و چەند راستییەکی زانستی لەو بارەیەوە خستووەتە روو.
هاتوچۆی سلێمانی رایگەیاندووە، ئەگەر شۆفێری لە خێرایی 30 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا بکەیت، ئەوا نزیکەی 9 مەتر دەبڕی لەیەک چرکەدا، هەروەها ئەگەر خێراییەکەت بەرزبکەیتەوە بۆ 100 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا، ئەوا 28 مەتر دەبڕیت لەیەک چرکەدا.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەگەر بە خێرایی 70 کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت لە سەعاتێکدا، ئەوا مەترسییەکەی بەراورد بە 65 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا چوار هێندەیە، ئەگەرچی نێوانی ئەو دوو ژمارەیەش هێندە زۆر نییە، بەڵام مەترسییەکەی بەشێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات.
هاتوچۆی سلێمانی ئەوەشی خستووەتە روو، ئەگەر لە خێرایی 100 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا توشی روداوی هاتوچۆ ببیت بەبێ پشتێنی سەلامەتی و لە جامی ئۆتۆمبێلەکەتەوە بپەڕیت، ئەوا وەک ئەوە وایە لە باڵيخانەیەکی 13 بۆ 14 نهۆمییەوە بکەویتە خوارەوە، کە گریمانەی گیانلەدەستدان لەو جۆرە روداوانەدا دڵنیاییە.
هاتوچۆی سلێمانی لە کۆتاییدا دەشڵێت، دوو رێگا هەیە بۆ شۆفێریکردن، لەکاتی شۆفێریدا دوو رێگە هەیە یان رێگای نایاسایی و نەپارێزراو، یان رێگای یاسایی و پارێزراو، لەدەست شۆفێراندایە کامیان هەڵبژێرن.
زانایانی زانکۆی هارڤارد لە نوێترین توێژینەوەدا باسیان لە هۆکارێکی تایبەت بە دایکانەوە کردووە لە دیاریکردنی رەگەزی کۆرپەلەدا و ئاماژە بەوە دەکەن، زیادبوونی تەمەنی دایکان پەیوەندی هەیە بە دیاریکدنی رەگەزی کۆرپەلەوە.
ئەگەرچی لە رابردوودا دیاریکردنی رەگەزی کۆرپەلە رێژەیەکی یەکسانی هەبوو لەنێوان رەگەزی نێر و رەگەزی مێ'دا، بە جۆرێک، دایکان تەنها خاوەنی کرۆمۆسۆمی X و باوکانیش خاوەنی هەریەک لە کرۆمۆسۆمیX وY 'ن. کە ئەگەر باوکەکە کرۆمۆسۆمی X بدات بە دایکەکە ئەوا رەگەزی کۆرپەلە مێ دەبێت و ئەگەر کرۆمۆسۆمی Y بدات بە دایکەکە ئەوا رەگەزی کۆرپەلە نێر دەبێت.
ئێستا زانایانی زانکۆی هارڤارد باس لەوەدەکەن، تەمەنی دایکیش دەتوانێت بەشدار بێت لە دیاریکردنی رەگەزی کۆرپەلەدا، بە جۆرێک ئەگەر کەسێک بۆ یەکەمجار لە تەمەنی 28 ساڵی بەدواوە ببێت بە دایک، ئەوا ئەگەری ئەوەی منداڵەکانی لەدوای منداڵی یەکەم دەیبێت هەمان رەگەز بن بە رێژەی 43٪ـە.
هەروەها ئەگەر کەسێک بۆ یەکەمجار لە تەمەنی 23 ساڵی ببێت بە دایک، ئەوا ئەگەری ئەوەی منداڵەکانی دیکەی هەمان رەگەزی منداڵی یەکەم بن کەمدەبێتەوە بۆ 34٪.
ئەگەرچی زاناکان هۆکارەکەیان روون نەکردووەتەوە، بەڵام ئاماژەیان بەوەکردووە، هۆکارەکەی پەیوەندی بە گۆڕانکارییە فسیۆلۆجییەکانی جەستەی دایکەکەوە هەیە، کە بەگوێرەی هەڵچوونی تەمەنی دەگۆڕێت و کاریگەریی دروست دەکات.
زانایانی زانکۆی هارڤارد ئەوەشیان روونکردووەتەوە، "سەرەڕای گەیشتن بەو ئەنجامە لە توێژینەوەکەماندا، دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت کەسەکان وەڵامندانەوەی جەستەیان بۆ گۆڕانکارییە فسیۆلۆجییەکان جیاوازە و چۆنێتی مامەڵەکردن لەگەڵ جەستەی خۆتدا دەکرێت هاوکار بێت".
تەندروستیی عێراق بڵاویکردەوە، دوو حاڵەتی گیانلەدەستدان و 16 توشبوونی نوێی تای خوێنبەربوون تۆمار کراون، بەوەش ژمارەی گیانلەدەستدان گەیشتە 30 کەس و توشبوونیش گەیشتە 231 کەس.
سەیف بەدر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستیی عیراق رایگەیاندووە، لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا دوو حاڵەتی گیانلەدەستدان و 16 توشبوونی نوێی پەتای تای خوێنبەربوون لە عێراق تۆمارکراون، کە ئەو دوو کەسەی گیانیان لەدەستداوە لە پارێزگای زیقار و واست بوون.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ئێستادا ژمارەی توشبووان بۆ ساڵی 2025 لە عیراقدا گەیشتووەتە 231 کەس.
بەپێی وتەی سەیف بەدر، لە هەرێمی کوردستان ژمارەی توشبوون بە پەتاکە بەم جۆرەیە: دهۆک- یەک گیانلەدەستدان و سێ توشبوون، هەولێر و سلێمانی هەریەکی یەک توشبوو".
پەتای تای خوێنبەربوون، ئەو پەتایەی ئێستا یەخەی عیراقی گرتووە و بەپێی دوایین ئامارە رەسمییەکان، 14 حاڵەتی توشبوون و دوو حاڵەتی گیانلەدەستدان بەهۆی پەتاکەوە تۆمار کراون.
پەتای تای خوێنبەربوون پەتایەکی ڤایرۆسییە، گواستراوەیە و بەهۆی ئاژەڵ و مێش و مەگەزەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، کە لەنێوان مرۆڤەکانیشدا درمە و دەگوازرێتەوە.
ئەگەر نەخۆشییەکە لە سەرەتادا دیاریبکرێت، ئەوا چارەسەرەکەی ئاسانتر دەبێت. بۆیە باشترین شت ئەوەیە هاووڵاتیان هۆشیار بن بەرامبەر بە نەخۆشییەکە و نیشانەکانی، هەروەها رێگاکانی خۆپاراستن لێی جێبەجێ بکەن.
هۆکارەکانی توشبوون:
ئەم پەتایە لە رێگای بەرکەوتن بە ئاژەڵ و مێرووی هەڵگری ڤایرۆسەکەوە دەگات بە مرۆڤ، هەروەها بەشێوەیەکی زیاتر مێشوولە، گەنە، مشک و شەمشەمەکوێرە هۆکاری گواستنەوەین.
هەروەها بەهۆی سەربڕین و خواردنی گۆشتی ئاژەڵی توشبووەوە دەگوازرێتەوە بۆ مۆڤ.
بەدەر لەو هۆکارانەی دیکە، لەنێوان مرۆڤەکانیشدا بەهۆی کارکردن و تێکەڵبوونی کەسانی توشبوو و بەکارهێنانی دەرزی و ئامێری کەسی توشبوو، یانیش پەیوەندی جەستەیی لەگەڵ کەسی توشبوودا، هەروەها کارکردن و مانەوە لەو شوێنانەی مشکیان تێدایە، لەگەڵ بەرکەوتن بە خوێن یان هەر شلەیەکی دیکەی کەسیتوشبوو، دەگوازرێتەوە و بڵاو دەبێتەوە.
بۆ خوێندنەوەی زانیاری تەواو لەسەر نیشانەکان و رێکاری خۆپارێزی کلیک لێرە بکە
دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێم راپۆرتێکی لەبارەی مەترسییەکانی زیادبوونی خۆڵبارین لە عیراق و زیانەکانی بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، زیانەکانی خۆڵبارین لە عیراق رۆژانە بە نزیکەی یەک ملیۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت.
خۆڵبارین یەکێکە لەو دیاردانەی سروشت کە کاریگەریی نەرێنی لەسەر ژینگە و شێوەی ژیان و تەندروستی و خۆراک و خاک دروست دەکات و زیانەکانی لە رووی ئابووریشە بە ملیاران دۆلار دەخەمڵێنرێت.
لە راپۆرتەکەی دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێمدا ئاماژە بەوەکراوە، تێچوونی ئابووری گەردەلولەکانی خۆڵبارین لە عیراق و وڵاتانی عەرەبی زۆرە، بەوپێیەی سەرچاوەی رێژەی 80٪ی خۆڵی جیهان لە بیابانەکانی باکوری ئەفریقا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوەیە.
بەپێی راپۆرتەکە، تێچووی ساڵانەوەی رووبەڕووبوونەوەی گەردەلولەکانی خۆڵبارین لە عیراق و وڵاتانی عەرەبی ساڵانە بە 150 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
ناوچە عەرەبییەکان ئەم بەهارە ئاژاوەیەکی گەورەیان بەخۆیانەوە بینیوە
ئەوەش هاتووە، رێکخراوی کەشناسیی جیهانیی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان ئاماژەی بەوەکردووە، ناوچە عەرەبییەکان ئەم بەهارە ئاژاوەیەکی گەورەیان بەخۆیانەوە بینیوە و لە عیراقیش زریانی بەهێز رویداوە، کە بەهۆیەوە نەخۆشخانەکان پڕ بوون لەو نەخۆشانەی گرفتی هەناسەدانیان هەیە.
دەستەی پاراستن و چاککردنی ژینگەی هەرێم راشیگەیاندووە، لە چەند ساڵی رابردوودا رێژەی و خۆڵبارین لە عێراق زیادیکردووە و روانگەی "عیراقی سەوز" زیانەکانی خۆڵبارینی بە نزیکەی یەک ملیۆن دۆلار لە رۆژێکدا خەمڵاندووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی کە زۆرترین زیانی لە گەردەلولەکانی خۆڵبارین بەرکەوتووە و تەنها لە ساڵی 2023دا 158 رۆژ خۆڵبارین تۆمار کراوە.
باس لەوەشکراوە، رێکخراوی کەشناسیی جیهانیی داوای لە سەرجەم وڵاتان کردووە کە خۆڵبارین بخەنە ناو ئەجێندای جیهانی و نیشتمانییەوە، چارەسەر هەیە بەڵام پێویستی بە "بڕیار و بودجەی بەکۆمەڵ" هەیە بۆ فراوانکردنیان.
بەپێی راپۆرتی رێکخراوی کەشناسیی جیهانیی، خۆڵبارین کاریگەری لەسەر 330 ملیۆن کەس و 150 وڵات لە جیهاندا هەیە، ئەگەرچی گەردەلولەکان بوونەتە دیاردەیەکی ناسراو، بەڵام دەبێت هەنگاوی کرداریی و مەبەستدار و هاوبەش بۆ رووبەڕووبوونەوەیان بدرێت بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییە نەرێنییەکانی.
هاوکات، بەپێی راپۆرتی نەتەوە یەکگرتووەکان، بەهۆی گەردەلولەکانی خۆڵبارینەوە ساڵانە حەوت ملیۆن کەس پێشوەختە گیان لەدەست دەدەن، یان توشی گرفت و نەخۆشییەکانی کۆئەندامی هەناسە و دڵ دەبنەوە، ئەوە جگە لە کەمبوونەوەی بەرهەمی دانەوێڵە و بوون بە هۆکارێک بۆ دیاردەی کۆچکردن.