جیهان
وەزارەتی بەرگری ئەمریکا "پنتاگۆن" ڕایگەیاند، دوایین فڕۆکەی ئەمریکی فڕۆکەخانەی "کابوڵ"ی بەجێھێشتووە و ئەرکە سەربازییەکانی سوپای ئەمریکا لە "ئەفغانستان" کۆتاییھات.
"کێنز مەکێنزی" فەرماندەی ناوەندی سوپای ئەمریکاش ڕایگەیاند، بزووتنەوەی "تاڵیبان" ھاوکار بوون لە ھەڵمەتەکانی گواستنەوە و ١٢٣ ھەزار کەس کە زیاتر لە ٦ ھەزاریان ئەمریکی بوون، لە ماوەی ١٦ ڕۆژدا گواستراونەتەوە.
"ئەنتۆنی بلینکن" وەزیری دەرەوەی ئەمریکاش وتی، پڕۆسەی گواستنەوەی ئەمریکییەکان و ھاوپەیمانەکانی لە "ئەفغانستان" قورسترین بووە لە مێژووی ئەمریکا، لە داھاتووشدا ھەر دانوستانێکیان ھەبێت لەگەڵ بزووتنەوەی "تاڵیبان"، دەبێت لەسەر بەرژەوەندی نیشتمانی ئەمریکا بێت.
ھەروەھا زەبیحوڵا موجاھید وتەبێژی بزوتنەوەی تاڵیبان ڕایگەیاند، دوای کشانەوەی ئەمریکا ئەفغانستان سەربەخۆیی بەدەستھێناوە، جەختیشی کردەوە، بزوتنەوەکەی دەیەوێت پەیوەندییەکی سروشتی لەگەڵ ئەمریکا ھەبێت.
مەسعود لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ گۆڤاری فۆرین پۆلیسی مەرجەکانی بۆ ئاشتەوایی لەگەڵ بزوتنەوەی تاڵیبان ڕوونکردەوە و ڕایگەیاند، ئەگەر تاڵیبان حکومەتێکی گشتگیر پێکبھێنێت و گەرەنتی ماف و ئازادییەکان بۆ ھەمووان بکات، دەستبەرداری بەرەنگاربوونەوە دەبن و لە سیاسەت پاشەکشە دەکەن.
جەختیشی کردەوە، تا ئێستا ھیچ پشتیوانییەکی دارایی لە دەرەوە پێنەگەیشتووە، بەڵام چەندین وڵاتی ناوچەکە پشتیوانی تاڵیبان دەکەن.
ویلایەتی پەنجشیر تاکە ویلایەتی ئەفغانستانە لەلایەن تاڵیبانەوە کۆنترۆڵ نەکراوە و لە ژێر دەستی ھێزەکانی ئەحمەد مەسعود کوڕی ئەحمەد شامەسعودی فەرماندەی کۆچکردووی ئەفغانستاندایە.
"عەبدوللھیان" لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا سیاسەتی حکومەتی نوێی ئێرانی سەبارەت بە دانوستانەکانی "ڤییەنا" ڕوون کردەوە و ڕایگەیاند، دەبێت ئەو دانوستانە ئەنجامێکی ھەبێت و پەرلەمان و حکومەتی ئێرانیش ھەوڵی جدی دەدەن بۆ دەستەبەرکردنی مافی گەل لەو دانوستانەدا.
وتیشی "تاران" سیاسەتی کات بەفیڕۆدان قبوڵ ناکات و پابەندن بە بەشداریکردن لە دانوستانە ئەتۆمییەکان لە چوارچێوەی دیپلۆماسیەتێکی ھاوسەنگدا.
پێشتریش لێپرسراونی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا لە پەیوەندییەکیدا لەگەڵ وەزیری دەرەوەی ئێران جەختی کردەوە لە دەستپێکردنەوەی دانوستانی "ڤییەنا" سەبارەت بە ڕێککەوتنی ئەتۆمی، کە تا ئێستا شەش خولی ئەنجامداوە و وادەی حەوتەم خولی دیار نییە.
ڕوانگەی سوریا بڵاویکردەوە، گروپە چەکدارەکان ھێرشیان بۆ سەر سوپای سوریا لە ناوچەکانی سەر بە پارێزگای "دەرعا" لە باشوری "سوریا" ئەنجامداوە و بەھۆیەوە ٢ ئەندامیان کوژراون، لە ماوەی ٢٤ سەعاتی ڕابردووشدا نزیکەی ٧ سەربازی سوپا کوژراون و ١٢ی تر برینداربوون.
زیاتر لە ٢ مانگە ناوچەکانی "دەرعا" لە شەڕ و ئاڵۆزیدان و ھەزاران مەدەنیش لە نەھامەتیدا دەژین، نەتەوە یەکگرتووەکان و وڵاتانی خۆرئاوا لە نێویشیاندا ئەمریکا نیگەرانییان لە ڕەوشی "دەرعا" دەربڕیوە.
ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتیش داوای لە حکومەتی سوریا کردووە گەمارۆی سەر ئەو پارێزگایە ھەڵبگرێت و ڕێگەبدات بە گەیاندنی ھاوکارییەکان بۆ ناوچەکە، بێ کۆت و بەند.
دانوستانەکانیش بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن لەگەڵ فەرماندەکانی ڕووسیا و لیژنە ئەمنییەکانی سەر بە حکومەتی سوریا لە "دەرعا" شکستی ھێناوە.
پنتاگۆنیش ڕایگەیاند، سەرەڕای کشاندنەوەی ھێزەکانیان ھێشتا تیرۆر مەترسیەکی جدییە لەسەر ئەفغانستان و لانی کەم ٢ ھەزار تیرۆریستی داعش لەو وڵاتەدا چالاکن.
"کێنێز ماکێنزی" فەرماندەی ناوەندی ھێزە چەکدارەکانی ئەمریکا ڕایگەیاند، لانی کەم ٢ ھەزار تیرۆریستی سەر بە "داعش" لە "ئەفغانستان" چالاکن و مەترسی گەورەن بۆ سەر وڵاتەکە و ناوچەکە.
وتیشی، لە دوای پەلامارەکەی "داعشی خوراسان" لە دەوروبەری فڕۆکەخانەی "کابوڵ"، بۆردوومانیان بۆ سەر مۆڵگەکانی ئەو تیرۆریستانە لە "ئەفغانستان" ئەنجامداوە.
چالاکوانانی گروپەکە ڕایانگەیاند، دەیانەوێت سەرنجی میدیاکان بخەنە سەر مەترسیەکانی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوا، چونکە بەھۆی کۆرۆناوە لە ڕووی میدیاوە گرنگی زۆری پێنەدراوە.
دەشڵێن، تەنھا کۆرۆنا مەترسی نییە بەڵکو گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوا گەورەترین مەترسییە بۆ سەر تەندروستی گشتی.
ئاژانسی رۆیتەرز لە زاری لێپرسراوێکی ئەمریکییەوە بڵاویکردەوە، نزیکەی پێنج مووشەک ئاراستەی فڕۆکەخانەی کابوڵ کراون و توانیویانە لەڕێی سیستمەکانی دژە مووشەکەوە بەرپەرچیان بدەنەوە، ھێرشەکەش ھیچ زیانێکی بە سەربازانی ئەمریکا نەگەیاندووە.
ئاراستەکردنی ئەو مووشەکانە لەکاتێکدایە کە سبەینێ دوایین وادەیە بۆ کشانەوەی تەواوی ھێزەکانی ئەمریکا لە ئەفغانستان و بەپێی وەزارەتی دەرەوەی ئەو وڵاتەش لە ١٤ی ئابەوە پێنج ھەزار و ٥٠٠ ھاووڵاتی ئەمریکی لەو وڵاتە گواستراونەتەوە.
زریانی ئایدا خێراییەکەی ٢٤٠ کیلۆمەترە لە سەعاتێکدا و با و بارانێکی زۆری لەگەڵدایە، بەھۆیەوە کارەبای تەواوی ناوچەکانی نیو ئۆرلینز بڕاوە، کە شارێکی سەر بە ویلایەتی لویزیانایە و زۆرترین دانیشتووی تێدایە.
بایدنیش ھۆشداریدا لە ئەگەری روودانی کارەسات لەو ویلایەتە و فەرمانیدا بە پێشکەشکردنی ھاوکاری بۆ روبەڕوبوونەوەی زریانەکە، ھاوکارییەکانیش دابینکردنی شوێنی نیشتەجێبوونی کاتی و چاککردنەوەی ماڵە زیان لێکەوتووەکان و پێدانی قەرز و چەندین ھاوکاری تر بۆ خاوەن کۆمپانیاکان لەخۆدەگرێت.
میدیاکان بڵاویانکردەوە، ئەو بۆردوومانەی سوپای سوریا بۆ سەر دوایین پێگەی چەکدارانی ئۆپۆزسیۆن لە دەرعا توندترین بۆردوومان بووە و مووشەک و چەکی قورس بەکارھاتووە و کوژرانی لانی کەم شەش کەسی لێکەوتووەتەوە.
سوپای سوریا ھیچ لێدوانێکی لەبارەی بۆردوومانەکەوە نەداوە و تەنھا لەڕێی راگەیەندراوێکەوە ئاماژەی بەوەکردوە، ئارامگرتنیان بەرامبەر گروپە چەکدارەکان و تیرۆریستان لەو شارۆچکەیە بەرەو کۆتایی دەچێت.
لیژنەی دانوستانکاریش لە دەرعا رایگەیاندووە، دانوستانەکانیان لەگەڵ روسیا و حکومەتی سوریا راگرتووە، چونکە سوریا بە پێشنیازەکانی روسیا رازی نییە و دەیەوێت مەرج و پێشنیازەکانی خۆی بەسەر شارۆچکەکەدا بسەپێنێت و پابەندی ئاگربەست نییە.
زەبیحوڵا موجاھید وتەبێژی بزوتنەوەی تاڵیبان رایگەیاند، ھێزەکانی ئەمریکا لە چەند بەشێکی فڕۆکەخانەی کابوڵ کشاونەتەوە و ئەو بەشانە ئێستا لە ژێر کۆنترۆڵی تاڵیباندایە، بەمنزیکانەش لە دوای کشانەوەی سەرجەم ھێزە بیانییەکان، تەواوی فڕۆکەخانەکە کۆنترۆڵ دەکەن.
ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکاش رایگەیاندوە، بەردەوامیی مانەوەی دیبلۆماتکارانی ئەمریکا لە ئەفغانستان و کرانەوەی باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەو وڵاتە، لە دوای ٣١ی ئابەوە پەیوەست دەبێت بە ھەڵوێست و سیاسەتەکانی تاڵیبان لە داھاتوودا.
میدحەت سەنجار ھاوسەرۆکی گشتی پارتی دیموکراتی گەلان ھەدەپە رایگەیاند، ھەدەپە لە سەردەمی نوێیدا دەیەوێ بە ھاوبەشی لەگەڵ لایەنەکانی دیکە تورکیا بەڕێوەببات و بۆ ئەو مەبەستەش بەھەموو شێوەیەک ئامادەن بۆ ئەوەی کورد و گەلانی تورکیا ببنە دامەزرێنەری تورکیای نوێ.
لە بارەی ھەڵبژاردنی داھاتووی تورکیا و دۆسیەی داخستنی ھەدەپەش، ھاوسەرۆکی ھەدەپە وتی، پارتەکەی لە ھەموو کات زیاتر لە ژێر ھەموو مەرجێکدا بۆ ھەڵبژاردن ئامادەیە و دۆسیەی داخستنی ھەدەپەش ھیچ کاریگەرییەکی بۆ داھاتووی پارتەکەیان نابێت.
لەو راگەیەنراوەی کە بڕیارە لە مانگی ئەیلولدا بڵاویبکاتەوە، ھەدەپە ئامانجی سیاسی و نەخشەڕێگەی پارتەکەی بە رونی رادەگەیەنێت بە تایبەتی لە بواری ئاشتی و دیموکراسی و دادوەریدا.
ئاژانسەکە لە راپۆرتی ساڵانەیدا بڵاویکردەوە، لەو کۆمەڵگە ئەتۆمییەی دەکەوێتە ناوەندی کۆریای باکورەوە، ھیچ ئاماژەیەک بۆ دەستپێکردنەوەی کارەکان نەبووە تا سەرەتای مانگی حوزەیرانی ئەمساڵ، لەدوای ئەو کاتەشەوە چەندین ئاماژە ھەن بۆ دەستپێکردنەوەی کارەکانی کورەی ئەتۆمی بۆ بەرھەمھێنانی ماددەی پۆلۆتنیۆم بۆ چەکی ئەتۆمی.
لە دوای دەرکردنی لێکۆڵەرەکانی لەلایەن پیۆنگ یانگەوە، نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ٢٠٠٩ەوە نەیتوانیوە بچێتە کۆریای باکور، مانگی پێشووش ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم رایگەیاندبوو، چەندین ئاماژە ھەن بۆ دەستپێکردنەوەی چالاکییە ئەتۆمییەکانی پیۆنگ یانگ.
بەھۆی ئەو ناکۆکییەی لەنێوان بیلارووس و لیتوانیادا ھەیە، دەسەڵاتدارانی بیلارووس سنورەکانیان لەگەڵ لیتوانیا بەرووی کۆچبەراندا کردوەتەوە و ئەوەش قەیرانێکی گەورەی کۆچی نایاسایی بۆ حکومەتی لیتوانیا دروست کردوە.
کۆکشی سپی جەختیشی کردەوە لەوەی پێویستە دیبلۆماسیەت بکرێتە خاڵی سەرەکی سیاسەتی دەرەوەو لە کۆبوونەوەکەی مانگی رابردووشدا لە نێوان "بایدن و کازمی" لە ئەمریکا، گرنگی رۆڵی "عێراق" لە ناوچەکە باس کراوە.