جیهان
"ئەنتۆنی بلینکن" وەزیری دەرەوەی ئەمریکا ڕایگەیاند، ١٠ ملیار دۆلار لە بودجەکەیان تەرخان دەکەن بۆ ھاوکاریکردنی ئاوارە و پەنابەران و قوربانیانی جەنگ و ئاڵۆزییەکان، بەوەش "واشنتۆن" پابەندی خۆی بەرامبەر ھاوپەیمانەکانی لە خۆرھەڵاتی ناوەڕاست دەسەلمێنێت.
سەبارەت بە جەنگی نێوان "ئیسڕائیل و فەلەستین"یش وتی، "ئیسرائیل" مافی خۆیەتی بەرگری بکات لە دژی ھێرشە مووشەکییەکانی "حەماس"، بەڵام وەک دەوڵەتێکی دیموکراتیش دەبێت گیانی ھاووڵاتیان بپارێزێت.
کازم ئابادی نوێنەری ئێران لە ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان نامەیەکی ئاڕاستەی ڕافایێل گروسی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم کردووە و ڕایگەیاندووە، ئاژانسەکە ئاستی ھاوکاری و ھاوبەشیی لەگەڵ ئێران پشتگوێ دەخات و دور نییە ئەم ھەڵوێستانە ببێتە ڕێگر لە بەردەم پەیوەندییەکانی نێوان ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم و ئێران لە داھاتوودا.
ئەوە لە کاتێکدایە کە "ڕافایێل گروسی" بەڕێوەبەری ئەو ئاژانسە ڕایگەیاندووە، ئێران لە پیتاندنی یۆرانیۆمدا نزیکبووەتەوە لە بەرھەمھێنانی چەکی ئەتۆمی و بە پێویستیشی زانیوە ئێران زیاتر شەفاف بێت.
"جیک سالیڤان" ڕاوێژکاری سەرۆکی ئەمریکا ڕایگەیاندووە، ئێستا کاتێکی گونجاوە بۆ ڕێکخستنی لوتکەی نێوان پوتن و بایدن، بەڵام گەیشتن بە ئەنجامێکی ئەوتۆ و ڕاستەقینە لە نێوانیاندا، ماوەیەکی زۆری دەوێت، بۆیە پێشبینی ناکەن کە لوتکەی ئەمجارە ئەنجامێکی ئەوتۆی ھەبێت.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، یەکەمین لوتکەی نێوان بایدن و پوتن کە بڕیارە لە ١٦ی ئەم مانگە لە ژنێڤ بەڕێوەبچێت، تەنھا دەرفەتێک دەبێت بۆ دەرخستنی توانا و نیازەکانی ئەمریکا و ڕووسیا بەرامبەر یەکتر.
وەزارەتی دەرەوە و کۆچ و کۆچبەرانی یۆنان لە ڕاگەیەندراوێکی ھاوبەشدا بڵاویانکردەوە، "ئەسینا" بڕیاریداوە چیتر ئەو پەنابەرانە وەرنەگرێت کە لە ڕێی تورکیاوە ڕوو دەکەنە ئەو وڵاتە، ئەو بڕیارەش پەنابەرانی "سوریا و ئەفغانستان و پاکستان و بەنگلادش و سۆماڵ" دەگرێتەوە.
ڕاشیانگەیاند، "تورکیا" وڵاتێکی ئارامە و ئەو کۆچبەرانە دەتوانن لە بری "یۆنان" لەوێ داوای وەرگرتنی مافی پەنابەریی بکەن.
وەزارەتی دەرەوە و کۆچ و کۆچبەرانی یۆنان ئاماژەیان بەوەشکرد، ئەو بڕیارە نوێیە ھەنگاوێکی گرنگە بۆ ڕێگریکردن لە کۆچی نایاسایی.
بە پێی ڕێککەوتنی ساڵی ٢٠١٦ی نێوان یەکێتی ئەوروپا و تورکیا، دەبێت "ئەنقەرە" ئەو پەنابەرە سورییانە وەربگرێتەوە کە "ئەسینا" دەیانگەڕێنێتەوە، بەڵام ماوەی ١٥ مانگە تورکیا ھیچ کام لەو پەنابەرانەی وەرنەگرتووەتەوە کە لەلایەن "یۆنان"ەوە گەڕێندراونەتەوە و ژمارەیان ھەزار و ٤٥٣ کەسە.
بە پێی ھەردوو ماددەی ٧٧ و ١٢٥ لە دەستوری ئێران، دەبێت پەرلەمان دەنگ لەسەر ھەر پەیماننامە و ڕێککەوتنێکی نێودەوڵەتی بدات پێش ئەوەی لەلایەن سەرۆکی وڵاتەوە ئیمزا بکرێت.
"عومەر چەلیک" وتەبێژی ئاکەپە ڕایگەیاند، "ئەنقەرە" پەرۆشە بۆ کۆبوونەوەکەی نێوان "ڕەجەب تەیب ئەردۆغان" سەرۆکی تورکیا و "جۆو بایدن" سەرۆکی ئەمریکا. وتیشی، دەیانەوێت ھەموو کێشەکان لەگەڵ ئەو وڵاتە چارەسەر بکەن و ھیواشی خواست "ئەمریکا"ش لەو کۆبوونەوە چاوەڕوانکراوەدا بەو ئاڕاستەیە کار بکات.
"چەلیک" ئاماژەی بەوەشکرد، ئەجێندای گەورە لە نێوان "ئەنقەرە و واشنتۆن" ھەیە و لەسەر چەندین پرسیش ھەماھەنگییان کردووە، بەڵام چەندین ئەجێندای ئاڵۆزیش لە نێوانیاندا ھەیە.
بڕیارە "ئەردۆغان و بایدن" لە پەراوێزی کۆبوونەوەکانی سەرکردەکانی "ناتۆ" کە لە ناوەڕاستی ئەم مانگە بەڕێوەدەچێت، کۆببنەوە، ئەوەش یەکەمین کۆبوونەوەی ئەو دوو سەرۆکە دەبێت لەو کاتەوەی "بایدن" بووەتە سەرۆکی ئەمریکا.
ئاماژەیان بەوەشکرد، ڕووداوەکە ڕۆژی یەک شەممە ڕوویداوە، کاتێک گەنجێک بە ئۆتۆمبێل خێزانێکی شێلاوە و ھەڵاتووە، بەڵام پۆلیس دەستگیریکردووە.
ڕاشیگەیاند، خێزانەکە لە پێنج کەس پێکھاتوون، موسڵمانن و بە ڕەگەز پاکستانین، بەھۆی ڕووداوەکەوە چوار کەسیان گیانیان لە دەستداوە و ئەوی تریش منداڵێکی تەمەن نۆ ساڵە کە بەسەختی بریندار بووە.
ئاژانسەکانی ھەواڵ لە باکوری کوردستان بڵاویان کردەوە، ھێزە ئەمنییەکانی تورکیا ھەڵیانکوتایە سەر ماڵی "مستەفا ئاڤجی" و دەستگیریان کرد، دواتر رەوانەی لقی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە بەڕێوەبەرایەتی ئاسایشیان کرد، بەڵام تاوەکو ئێستا لەبارەی ھۆکاری دەستگیرکردنەکەی ھیچ زانیارییەک بڵاونەکراوەتەوە.
رۆژی ١٩ی ئابی ٢٠١٩ دەسەڵاتدارن و حکومەتی تورکیا، مستەفا ئاڤجی ھاوسەرۆکی شارەوانی وانیان لە کارەکەی لابرد و قەیومیان بەسەر شارەوانیەکەدا سەپاند.
پۆلیسی پاکستان بە میدیاکانی راگەیاند، لە ھەرێمی سەند لە باشوری وڵاتەکە شەمەندۆفێرێک لەسەر رێرەوەکەی لایداوە و شەمەندۆفێرێکی تر خۆی پێدا کێشاوە و نزیکەی ١٤ فارگۆنی شەمەندۆفێرەکانیش ھاتوونەتە دەرەوە، بەھۆیەوە لانی کەم ٥٠ کەس گیانیان لەدەستداوە و ١٠٠ کەسی تریش برینداربوون.
راشیگەیاند، پێشبینیش دەکرێت ژمارەکە زیاتر بەرزببێتەوە، ھاوکات ٢٥ کەسی تر لە نێو فارگۆنی شەمەندۆفێرەکان گیریان خواردووە.
وەزارەتی بەرگری تورکیا رایگەیاند، لە میانی ھێرشەکانیان لە ھەرێمی کوردستان، سەربازێکیان بۆمبێکی چێندراوی پێداتەقیووەتەوە و لە نەخۆشخانە بەھۆی سەختی برینەکەی گیانی لەدەستداوە.
لە ٢٣ی مانگی نیسانی ئەمساڵەوە تورکیا بە بیانووی بوونی پارتی کرێکارانی کوردستان، ھێرشی سەربازی بۆ سەر ھەرێمی کوردستان لە ناوچە سنوورییەکانی پارێزگای دھۆک دەستپێکردووە.
مەولود چاوش ئۆغڵو وەزیری دەرەوەی تورکیا، لە میانی سەردانی بۆ فەرەنسا رایگەیاند، تورکیا وابیر ناکاتەوە کە سیستمی بەرگری مووشەکی ئێس ٤٠٠، مەترسی لەسەر پەیمانی باکور ئەتڵەسی" ناتۆ" دروستبکات و دەیانەوێت لە رێگەی گفتوگۆوە ئەو بابەتە لەگەڵ ھاوبەشەکانیان لە ناتۆ چارەسەربکەن.
ساڵی ٢٠١٩ تورکیا سیستمی بەرگری مووشەکی ئێس ٤٠٠ی لە روسیا کڕی، ئەوەش نیگەرانی ئەمریکا و ناتۆی لێکەوتەوە، بەھۆیەوە ئیدارەی پێشووی ئەمریکا بە سەرۆکایەتی دۆناڵد ترامپ، تورکیای لە پڕۆگرامی فڕۆکەی ئێف ٣٥ دورخستەوە.
بلینکن لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنی وتی، چین لەسەر دیاری کردنی سەرچاوەی کۆرۆنا شەفاف نەبووە و لە بەرژەوەندی خۆی مامەڵەی کردووە.
وتیشی، واشنتۆن سورە لەسەر گەیشتن بە سەرچاوەی سەرھەڵدانی ئەو ڤایرۆسە چونکە ئەوە تاکە رێگەیە بۆ رێگری کردن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی تر یاخود سنوردانان بۆ نەخۆشییە گوازراوەکان.
مانگی رابردووش جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا دەزگای ھەواڵگری وڵاتەکەی راسپارد بە ئامادەکردنی راپۆرتێک لە ماوەی ٩٠ رۆژدا، سەبارەت بە سەرچاوەی کۆرۆنا، وتیشی ئەگەر چین خۆی بە بەرپرسیار دەزانێت دەبێت تەواوی زانیارییەکان بخاتەڕوو.
ئەم لێدوانەی بێنێت لە کاتێکدایە پێکھێنەرەکانی حکومەتی نوێی ئیسرائیل باس لەوە دەکەن ناتانیاھۆ بە نیازە لە چەند رۆژی داھاتوودا لە شاری قودس خۆپیشاندان رێکبخات تاکو کێشە بۆ پێکھێنانی حکومەتی نوێ دروستبکات و پێشتریش سەرۆکی دەزگای ئاسایشی ئیسرائیل ھۆشداری بەو کەسانە دا کە ھانی توندوتیژی و ئاژاوە دەدەن.
ساڵی رابردوو دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا کشانەوەی لە رێککەوتننامەکە راگەیاند و مانگی رابردووش جۆ بایدنی سەرۆکی ئێستای ئەمریکا وتی بە ھیچ جۆریک ناگەرێنەوە بۆ ناو رێککەوتننامەکە.
بە پێی میدیاکانی تورکیا، داواکاری گشتیی کۆماری لە دادگای باڵای تورکیا، لەسەر داوای داخستنی تەواوەتی پارتی دیموکراتی گەلان "ھەدەپە" جارێکی تر دۆسیەی داخستنی ئەو حزبە و لیستی تۆمەتەکانی رەوانەی دادگای دەستووری تورکیا کردوە.
لیستی تۆمەتەکانی دۆسییەی داخستنی "ھەدەپە"لە ٨٥٠ لاپەڕە پێکھاتووە و لەلایەن داواکاری گشتیی کۆماری لە دادگای باڵا، جارێکی تر رەوانەی دادگای دەستووری کراوە، لە لیستەکەشدا داوای قەدەغەکردنی ئەنجامدانی کاری سیاسی لەسەر نزیکەی ٥٠٠ ئەندامی ھەدەپە دەکرێت، ھاوکات داوای دەستبەسەرداگرتنی ھەژمارە بانکییەکانی حزبەکەش کراوە.
دادگای دەستووریی تورکیاش بەپێی ماددەی ٦٩ی دەستور لە دۆسیەکە دەکۆڵیتەوە،لە بری داخستنی ھەتاھەتایی، دەتوانێت بەگوێرەی قورسی بابەتی کردارەکانی دۆسیەکە، بڕیار لەسەر بڕینی تەواو یان بەشێکی ئەو خەرجییە بدات کە حزبەکە لە دەوڵەت وەریدەگرێت.
ترەمپ ھەمیشە کۆرۆنای بە ڤایرۆسی چینی ناو بردووە و جۆ بایدنی سەرۆکی ئەمریکاش داوای لە ھەواڵگری وڵاتەکەی کردووە لە ماوەی ٩٠ رۆژدا بگەن بە ئەنجامی کۆتایی لەبارەی بنەڕەتی ڤایرۆسی کۆرۆناوە.