ڕاپۆرت
محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق لە سەردانەكەیدا بۆ هەرێمی كوردستان گەیشتە سلێمانی و لەلایەن بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆك وەزیرانی هەرێم و پارێزگاری سلێمانی و ژمارەیەك لە لێپرسراوانی حكومی و حزبییەوە پێشوازی لێكرا.
دواتر سەرۆك وەزیرانی عیراق سەردانی مەزاری سەرۆك مام جەلالی كرد و تاجەگوڵینەی لەسەر مەزارەكە دانا و لە دەفتەری یادەوەریشدا یاداشتێكی نووسی و ئاماژەی بەوەكرد، سەرۆك مام جەلال سیمبولی نیشتمانیی تێكۆشان بوو دژی دیكتاتۆریەت و بنیاتنەری پرۆسەی سیاسی بوو لە عیراق و پێویستە هەمووان پەند لە كاروانی تێكۆشانی سەرۆك مام جەلال وەربگرن كە هەوڵەكانی لە خزمەت سەرجەم عیراقییەكاندا بووە.
پاشان سەرۆك بافڵ جەلال تاڵەبانی لە دەباشان پێشوازیی لە سەرۆك وەزیرانی عیراق كرد و بەپێی راگەیەنراوێكیش لەدیدارێكدا گۆڕانكارییە سیاسی و ئابووری و ئەمنییەكان تاوتوێكران و جەختكرایەوە لە بەردەوامیی هەماهەنگی و هاریكاریی نێوان لایەنەكانی هەرێم و عیراق بۆ چارەسەركردنی كێشەكان لەسەر بنەمای دەستوور و هاوبەشیی راستەقینە و رێككەوتنە سیاسییەكان لەپێناو چارەسەركردنی كێشەكان بەتایبەتی پرسی مووچە و جێبەجێكردنی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی بۆ ئەو مەبەستە.
لەبارەی پێكهێنانی حكومەتی نوێی هەرێمی كوردستانیش هەردوولا جەختیانكردەوە لە پێویستی پەلەكردن لە پێكهێنانی حكومەتێكی خزمەتگوزار كە پرەنسیپی راستەقینە و هاوبەشیی تێدا پەیڕەو بكرێت و ببێتە مایەی سەقامگیری، هاوكات وەڵامدەرەوەی خواستی هەموولایەكیش بێت، سەرۆك بافڵیش رایگەیاند، یەكێتی پەرۆشی پێكهێنانی حكومەتێكی دادپەروەر و دوور لە جیاكارییە لە پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریدا و دەیانەوێت هاوبەشی راستەقینە بن لە بەڕێوەبردنی هەرێم و هەمووان بە رۆحێكی بەرپرسیارانەوە كار بۆ خزمەتی خەڵك و بەهێزتركردنی هەرێی كوردستان بكەن.
لە بەشێكی تری دیدارەكەدا پرسی سەرژمێری و راپەڕاندنی ئەركە نیشتمانی و چارەنووسسازەكان گفتوگۆیان لەبارەوەكرا و گرنگی دیدی هاوبەش بۆ سەرجەم پرسەكان و بەردەوامیی دیالۆگ و راوێژی نیشتمانیی نێوان لایەنەكان جەختی لەسەركرایەوە لەپێناو پاراستنی ئارامی و زاڵبوون بەسەر ئاڵنگارییەكاندا.
بەپێی راگەیەندراوێكی نووسینگەكەی سودانیش، لە كۆبونەوەكەیدا لەگەڵ سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان، سەرۆك وەزیرانی عیراق جەختیكردوەتەوە كە سەركەوتنی گەورە لە هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا بەشدارییەكی فراوانی هاووڵاتیان بوو و پێویستە حكومەتێك لە هەرێم پێكبهێنرێت كە خواست و داواكارییەكانی هاووڵاتیان دەستەبەر بكات و ئامادەیی حكومەتی عیراقیشی پیشاندا بە مەبەستی لێكنزیككردنەوەی بۆچوونی لایەنەكانی هەرێمی كوردستان بۆئەوەی لە داهاتوویەكی نزیكدا حكومەتی نوێ پێكبهێنرێت.
دوای كۆبوونەوەكەشی لەگەڵ سەرۆك بافڵ جەلال تاڵەبانی، سەرۆك وەزیرانی عیراق هەر لە سلێمانی لەگەڵ چەند لایەنێكی تریش كۆبووەوە.
دانیال میتەران، دۆستە نزیك و راستەقینەكەی گەلی كورد، ئەو ژنەی كە رۆڵێكی گەورەی بینی لە پاراستنی كورد لە دەستی بەعس.
میتەران كەسایەتییەكی ناسراوی جیهان و خەمخۆرێكی گەلانی هەژار و چەوساوە بوو، هەركاتێك گوێت لە ناوەكەی دەبێت، ئەو خەبات و خەمخۆرییەت بەبیردێتەوە كە لە سەرەتای 90كانی سەدەی رابردوو تا یەكگرتنەوەی هەردوو ئیدارەی هەولێر و سلێمانی لەدوای شەڕی ناوخۆ پێشكەشی گەلی كورد و سەركردایەتی سیاسی كوردی كرد، هەربۆیە بە دایكی كورد ناسراو بوو.
ئەو ماوەی چەندان ساڵ خزمەتی دۆزی كوردی كرد و هەمیشە هاوخەم و پشتیوانی گەلی كوردستان بوو.
دانیال میتەران لە دایكبووی 1924ی فەرەنسایە، یەكێكە لە ژنە قارەمانەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی فەرەنسا لە جەنگی دووەمی جیهانی و هاوسەری سەرۆكی پـێشـووتری فەرەنسا، فرانسوا میتەرانە.
پاڵپشتییەكانی میتەران بۆ كورد بەتایبەت لەدوای ساڵی 1991وە دەستپێدەكات چ لە كاتی كۆڕەوە میلیۆنییەكەی پاش راپەڕین و چ بەشداریكردنی لە یەكەمین كۆبوونەوەی پەرلەمانی كوردستان دوای هەڵبژاردنی ساڵی 1992.
هەرچەندە روبەڕوی هەوڵی تیرۆركردن بووەوە لەلایەن هەواڵگری بەعسەوە لە سلێمانی لە ناوەڕاستی ساڵی 1992، بەڵام ئەو كۆڵینەداو بەردەوامبوو لە دژایەتیكردنی سیاسەتەكانی سەدام بەرامبەر گەلی كورد.
میتەران و هاوسەرەكەی رۆڵێكی گەورەیان بینی لە هاندانی حكومەتی فەرنسا و بەریتانیا لە بڕیاری 688ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و دروستكردنی ناوچەی دژە فڕین كە لە ئەنجامدا بووە هۆی ئەوەی هەزاران كەس پاش ئاوارەبوون بگەڕێنەوە زێدی خۆیان.
میتەران هەروەها رۆڵی گەورەی هەبوو لە ئازادكردنی ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رژیمی بەعس لە هەولێر و سلێمانی و دهۆك و هەنگاونان بۆ پرۆسەی هەڵبژاردن و دروستكردنی قەوارەی هەرێمی كوردستان و پێكهێنانی حكومەتی هەرێم.
میتەران رۆڵێكی گەورەی هەبوو لە دامركاندنەوەی شەڕی ناوخۆ لە ساڵی 1994 و بەردەوام لە پەیوەندیدا بوو لەگەڵ سەرۆك مام جەلال وەك دۆستێكی نزیك بۆ ڕاگرتنی شەڕ و ئاسایی كردنەوەی دۆخەكە و رێكخستنی كۆبونەوەی هاوبەشی یەكێتی و پارتی لە فەرەنسا.
پاش رووخانی رژێمی بەعس، میتەران دووبارە سەردانی كوردستانی كردەوە لە ساڵی 2005 و بەشداری كۆبونەوەی پەرلەمانی كوردستانی كرد، هەروەها پاش هەڵبژاردنی 2009 جارێكیتر هاتەوە كوردستان و لە كۆبوونەوەی پەرلەماندا وتارێكی مێژوویی پێشكەشكرد.
وەك ئەوەی پێشبینی ئێستای كردبێت، خاتوو میتەران بەر لە 15 ساڵ لەبارەی گرنگی ئاو و نەوتی كوردستانەوە بەم جۆرە پەیامی خۆیدا بە حكومەت و پەرلەمان و رایگەیاند، ئاو سامانێكە زۆر لە نەوت گرنگترە، چونكە بۆ ماوەی هەزاران ساڵ مرۆڤایەتی توانیویەتی بەبێ نەوت بژی، بەڵام ناتوانێت بەبێ ئاو بژیت.
وتیشی، بیستوو‌‌یەتی هەندێكتان پێشنیاز دەكەن كوردستان بكرێت بە دوبەی یان قەتەر، ئەو گومانی هەیە لەوەی كە ئەوە ڕوانگەیەكی راست بێت، بۆیە زۆر حەیفە ئەم وڵاتە كه خاوەنی كلتورێكی زۆر جوانە و یەكێكە لە لانكەكانی شارستانیەتی مرۆڤایەتی، ببێتە ئیمارەتێكی نەوتیی قازانجكەر و بەكاربەر، چونكە ئەگەر شتێكی واببێت، خەڵكەكەتان پێناسە و كەسایەتیی خۆی لەدەستدەدات.
دواتر بە دروشمی بژی كوردستان كۆتایی بە وتارەكەی هێنا، ئەوەش دوایین سەردانی میتەران بوو بۆ كوردستان و ناوچەكە.
دانیال میتەران لە 22ی تشرینی دووەمی ساڵی 2011 لە تەمەنی 87 سـاڵیدا لە فەرەنسا كۆچی دواییكرد، بەهۆی ئەو خزمەتەی بە دۆزی گەلی كوردی كرد لە رابردوودا، لە هەرێمی كوردستان چەندان شوێن بەناوی میتەرانەوە كراوە وەك قوتابخانە و شەقام و ناوەندی زانستی و لێكۆڵینەوە و گەلەری و لە چاپدانی چەندان كتێب لەسەر بیركردنەوەكانی میتەران، ساڵانەش یادی كۆچی دوایی ئەو ژنە تێكۆشەر و دۆستە نزیكەی كورد دەكرێتەوە.
بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر بووەتە هەڕەشە و مەترسییەكی گەورە لەسەر ئاسایشی كۆمەڵگە لە عێراق و كاریگەری زۆری لە سەر گەنجان دروستكردووە و هەوڵەكانی عیراقیش بۆ كۆنترۆڵكردنی ئەو دیاردە مەترسیدارە لەئاستی نێودەوڵەتی و لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكەش بەردەوامە.
ژمارەیەك لە شارەزایانی بواری ئەمنی لە عیراق باس لەوە دەكەن ماددەی هۆشبەر نزیكەی ١٢ هێندە لە مەترسییەكانی تیرۆر زیاترە كە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنان و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر لە دوای ساڵی ٢٠٠٦ەوە زۆر زیادیكردووە و تائێستاش رۆژ لە دوای رۆژ لە زیادبووندایە.
ئاماژە بەوەش دەكەن، لەگەڵ ئەوەی هێزە ئەمنییەكانی عیراق لە چەندین ناوچە و پارێزگای جیاجیا ژمارەیەك كارگەی بەرهەمهێنانی ماددەی هۆشبەریان ئاشكراكردووە و رۆژنانەش بازرگان و بەكارهێنەر دەستگیر دەكەن، بەڵام هەر لە زیادبووندایە و كۆنترۆڵ نەكراوە.
بەوتەی ئەو شارەزایانەی بواری ئەمنی پارێزگای بەسرە بە پلەی یەكەم دێت لە بڵاوبوونەوە و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر، لە دوای ئەویش پارێزگای بەغداد بە پلەی دووەم دێت و سەرچاوەی هاوردە كردنی ماددە هۆشبەرەكانیش بۆ عیراق لە سوریا و ئێران و لوبنانەوەیە كە لە دەروازە سنورییەكان و بە رێگەی وشكانیدا هاوردە دەكرێن و لە پاكستان و ئەفغانستانیشەوە لە رێگەی ئێران و دەریاوە ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق.
ئاشكراشی دەكەن، رێژەی بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان لە ناو گەنجان بە كچان و كوڕانەوە تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٣ گەیشتووەتە زیاتر لە ٢٥% و بەپێی ئامارەكانیش لە سەرەتای ئەمساڵەوە تائێستا چوار ملیۆن و ٥٠٠ هەزار حەبی هۆشبەر لە رێگەی خاڵە سنورییەكان لەگەڵ ئێران، گەیەنراونەتە عیراق لە كاتێكدا سنورەكانی نێوان عیراق و ئێران بە 1400 كیلۆمەتر دەخەمڵێندرێت و ئەستەمە بە تەواوی كۆنترۆڵ بكرێت و لەگەڵ ئەوەشدا بەهۆی گەندەڵی و كارئاسانیكردن لە خاڵە سنورییەكان، رۆژانە لە سنورەكانی ئێران و سوریاوە بڕێكی زۆری ماددەی هۆشبەر دەگاتە عیراق لە بەرامبەر پێدانی بڕێكی زۆری پارە بە ئەفسەران و ئەندامانی هێزە ئەمنییەكان
شارەزایانی بواری ئەمنی باسیان لەوەشكردووە، ئەگەر عیراق بیەوێت بە رێژەیەكی زۆر بەسەر ئەو دیاردە مەترسیدارەدا زاڵ بێت، پێویستی بە دروستكردنی ژووری ئۆپراسیۆنی هاوبەشە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ، بەتایبەتیش سوریا و ئێران و تەكنەلۆژیای پێشكەوتووش بۆ چاودێریكردن لە سنورەكان بەكاربهێنێت لەگەڵ كاراتركردنی هەوڵە هەوڵگرییەكان و پێكهێنانی سەدان و هەزار تیمی تایبەت بە هۆشیاركردنەوەی هاووڵاتیان لە مەترسییەكانی بارزگانیكردن و بەكارهێنانی ماددەی هۆشبەر.
چاوەڕوان دەكرێت ساڵی نوێ پڕ مشتومڕترین ساڵی كۆتایی تەمەنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بێت، بەو پێیەی چەندین پرۆژەیاسا كە زۆرترین ناكۆكی سیاسییان لەسەرە تائێستا پەسەند نەكراون و رێككەوتنیان لەسەر نەكراوە .
جگە لەوەی لەئێستادا ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بەهۆی ناكۆكی نێوان لایەنەكانەوە بە دەست پرۆژەیاساكانی گەڕاندنەوەی موڵكدارێتی و لێبوردنی گشتی و باری كەسێتی و یاسای حەشدی شەعبییەوە گیری خواردووە كە بەشێكیان بە پرۆژەیاسا مەزهەبییەكان ناودەبرێن و زۆرترین ناكۆكییان لەسەرە چ لە نێوان لایەن و كوتلەكان و چ لە ناوخۆی لایەن و كوتلەكانیش جیاوازییەكی زۆری بۆچوون و سەرنجیان لەسەرە و تائێستاش دیار نییە لە دانیشتنەكانی داهاتوودا جارێكی تر دەخرێنەوە ناو بەرنامەی كارەوە یاخود نا.
سەرۆكایەتی ئەنجومەنی نوێنەران لە راگەیەندراوێكدا كەمكردنەوەی پشووی یاسادانی بۆ مانگێك راگەیاند و لە ١٩ ئەم مانگەوە جارێكی تر دانیشتنەكان دەستپێدەكەنەوە و بەپێی ئامارێكی لیژنەی یاساییش زیاتر لە ١٢٠ پرۆژەیاسای خولەكانی پێشوو بە كەڵەكەبوویی ماونەتەوە و تائێستا یەكلایی نەكراونەتەوە.
لەسەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی ئێستای حكومەت، بڕیاربوو دوای شەش مانگ هەڵسەنگاندن و گۆڕانكاری وزاری بكرێت، بەڵام تائێستا محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق هیچ پرۆژەیەكی بۆ ئەو مەبەستە ئاراستەی ئەنجومەنی نوێنەران نەكردووە و بە وتەی پەرلەمانتارانیش تائێستا دیار نییە سودانی بە پرۆژەیەكەوە بۆ گۆڕانكاری وزاری دەچێتە ئەنجومەنی نوێنەران یاخود نا، دەشڵێن ئەگەر ئەو هەنگاوە بنرێت، پێشبینیش دەكرێت گۆڕانكارییە وزارییەكە، وەزیرانی پەروەردە و بەرگری و كشتوكاڵ و گواستنەوە بگرێتەوە.
ئاستەنگێكی تر كە لەسەرەتای ساڵی داهاتوو لە بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران دروست دەبێت، كۆتایی هاتنی تەمەنی یاسایی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراقە لە ٧ی كانوونی دووەمی ٢٠٢٥ ، ئەمە جگە لە مشتومڕ و گفتوگۆ لەسەر پرۆژەیاسایی نوێی هەڵبژاردن لە عیراق كە پێشبینی دەكرێت زۆرترین مشتومڕی لەسەر بكرێت و لایەنەكانیش بیكەنە بابەتێك بۆ بانگەی هەڵبژاردن و كۆكردنەوەی دەنگ لە هەڵبژاردنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەران.
لە بواری بانگهێشتكردنیشدا ئەم خولەی ئەنجومەنی نوێنەران بە لاوازترین خول دادەنرێت كە تائێستا جگە لە بانگهێشتكردنی نەبیل جاسم سەرۆكی تۆڕی راگەیاندنی عیراقی كە بەهۆیەوە لە پۆستەكەی دوورخرایەوە، هیچ وەزیر و لێپرسراوێكی تری حكومی بۆ لێپرسینەوە بانگهێشت نەكراون و ئەوانەشی چونەتە ئەنجومەنی نوێنەران میوانداری كراون.
بودجە سێ ساڵییەكەی ٢٠٢٣ و ٢٠٢٤ و ٢٠٢٥یش ئاسەنگێكی تری بەردەم ئەنجومەنی نوێنەرانە لە ساڵی داهاتوودا ، چونكە دواخشتەی بودجە بۆ ساڵی ٢٠٢٥ پێشكەش دەكرێت و ئەمەش دەبێتە بابەتێك بۆ بانگەشەی هەڵبژاردن بەو پێیەی كوتلەكان دەیانەوێت زۆرترین بودجە بۆ پارێزگاكانی خۆیان دەستەبەر بكەن.
دوای چەند رۆژێكی كەم لە سەركەوتنی دۆناڵد ترەمپ لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا، جارێكی دیكە دۆسیەی هەوڵدان بۆ تیرۆركردنی ترەمپ و تۆمەتباركردنی ئێران هاتەوە بەرباس، تۆمەتێك كە ئێران بە پیلانێكی ئیسرائیل بۆ ئاڵۆزكردنی پەیوەندییەكانی تاران و واشنتن ناوی دەبات.
رۆژی هەینی رابردوو وەزارەتی دادی ئەمریكا بڵاویكردەوە كە ئێران لە مانگی نۆی ئەمساڵدا و لە رێگەی كەسێكەوە هەوڵی كوشتنی دۆناڵد ترەمپی داوە بەڵام پێش هەوڵەكە دەستگیر كراوە.
تۆمەتبارەكە كە بە رەچەڵەك ئەفغانییە لە دانپێدانانەكانیدا ئاشكرای كردوە كە لە سەر راسپاردەی لێپرسراوێكی سوپای پاسداران راهێنانی پێكراوە بۆ ئەوەی دۆناڵد ترەمپ بە ئۆتۆمبێل هاوشێوەی روداوێكی هاتوچۆ بكوژێت.
مەریك گارلند، سەرۆكی داواكاری گشتی ئەمریكا رایگەیاند؛ ئێران یەكێكە لەو وڵاتا دەگمەنانەی كە بوەتە زۆرترین هەڕەشە و مەترسیی بۆسەر ئاسایشی ویلایەتەیەكگرتوەكان.
ئێران كە لە سێ ساڵی رابردودا بە بەردەوامی باسی لە تۆڵەكردنەوەی كوشتنی قاسم سولەیمانی كردوە تۆمەتی هەوڵدان بۆ كوشتنی دۆناڵد ترەمپ رەت دەكاتەوە و وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەش ئەو پرسە بە پیلانی ئیسرائیل ناو دەبات.
ئیسماعیل بەقائی، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رۆژی شەممە رایگەیاند، ئێران ئەوە پرسە بە تۆمەت و پیلانی ئیسرائیل دەزانێت بۆ دروستكردنی گرژیی زیاتر لە نێوان تاران و واشنتۆن.
بەقائی جەختی لەوە كردوەتەوە كە ئێران بۆ گەیشتن بە ئامانج و مافەكانی سود لە رێوشوێنە یاساییەكان لە ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتیی وەردەگرێت و رەتی دەكاتەوە دەستی لە هەوڵی كوشتنی ترەمپدا هەبێت.
دوای كوشتنی قاسم سولەیمانی فەرماندەی پێشوی فەیلەقی قودسی سەر بە سوپای پاسداران لە ساڵی ٢٠٢٠، ئێران بە بەردەوامی هەڕەشەی تۆڵەكردنەوەی قاسم سولەیمانی لە ترەمپ و تیمەكەی دەكرد، ئەوەش وای كرد ئەمریكا بودجەیەكی یەك ملیۆن دۆلاری بۆ پاراستنی ترەمپ و مایك پۆمپیۆ، وەزیری دەرەوەی پێشووی وڵاتەكەی تەرخان بكات.
دوای ماوەیەكی زۆر لە بانگەشە و ئەنجامدانی یەك دیبەیت، دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا لە بەرامبەر كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان سەركەوتنی بەدەستهێنا و جارێكی تر بە سەرۆكی ئەمریكا هەڵبژێردرایەوە.
بەپێی ئەنجامە بەراییەكان كە میدیاكانی ئەمریكا بڵاویانكردووەتەوە، دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان لە كۆی 530 دەنگ، نزیكەی 280 دەنگی بەدەستهێناوە و بەسەر كامالا هاریسی ركابەریدا سەركەوتووە كە 224 دەنگی بەدەستهێناوە، لە كۆی 50 ولایەتیش ترەمپ لە 29 ویلایەت سەركەوتووبووە و دەنگەكانی گەیشتووەتە 277 دەنگ كە دەكاتە 51%ی كۆی دەنگەكان و زیاتر لە 71 ملیۆن دەنگی بەدەستهێناوە، بەوەش دەبێتە 47هەمین سەرۆكی ئەمریكا، لە بەرامبەریشدا كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان 224 دەنگی بەدەستهێناوە و لە 21 ویلایەت سەركەوتوو بووە كە دەكاتە 47.5%ی كۆی دەنگەكان و 66 ملیۆن دەنگی بەدەستهێناوە.
ئاماژە بەوەشكراوە، كۆمارییەكان 52 كورسی ئەنجومەنی پیران و 204 كورسییان لە ئەنجومەنی نوێنەران مسۆگەر كردووە و دیموكراتەكانیش 42 كورسی ئەنجومەنی پیران و 182 كورسییان لە ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستهێناوە.
لە هەر حەوت ویلایەتە خۆڵەمێشییەكەی ئەمریكاش ترەمپ لە پێشەوەیە.
بەپێی یاسای دەنگدانیش لە ئەمریكا دەبێت هەر كاندیدێكی سەرۆكایەتی ئەمریكا لە كۆی 530 دەنگ 270 دەنگ بەدەستبهێنێت تا بتوانێت ببێتە براوەی هەڵبژاردنەكە، ترەمپ ئەو رێژەیەشی تێپەڕاندووە و زیاتر لەو ژمارەیە دەنگی بەدەستهێناوە.
لە وتارێكیشدا كە بە بۆنەی سەركەوتنی لە هەڵبژاردندا لە ویلایەتی فلۆریدا پێشكەشیكرد، دۆناڵد ترەمپ سوپاسی هەموو ئەوانەی كرد كە دەنگیانپێداوە و كردوویانەتەوە بە 47هەمین سەرۆكی ئەمریكا، وتیشی، جارێكی تر ئەمریكا بەهێز دەكاتەوە و سنورە دزاروەكانیش وەردەگرێتەوە و رێگری لە كۆچی نایاسایی دەكەن و بۆ جیهانیشی دەسەلمێنن كێ بەهێزترین و گەورەترینە.
هەڵبژاردنەوەی ترەمپ بە سەرۆكی ئەمریكا لە كاتێكدایە كە بەهۆی بەردەوامی شەڕی نێوان روسیا و ئۆكراین لەلایەك و هێرش و بۆردومانەكانی ئیسرائیل بۆسەر كەرتی غەززە و لوبنان لەلایەكی تر، رەوشی سیاسی و ئابووری و بارزگانی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە قۆناغێكی هەستیار و نالەباردایە و پێشتریش ترەمپ لەكاتی بانگەشەی هەڵبژاردندا چەندین جار باسی لەوە كردووە ئەگەر ببێتەوە بە سەرۆكی ئەمریكا كۆتایی بەو دوو شەڕە دەهێنێت و سنورێكیش بۆ ئێران دادەنێت.
هەڵبژاردنەوەی دۆناڵد ترەمپ بە سەرۆكی ئەمریكا بەشێك لە لێپرسراوانی خۆرئاوای خۆشحاڵ كردووەو داوا دەكەن رێگە بە ئیسرائیل بدات دامەزراوە ئەتۆمی و نەوتییەكانی ئێران لەناو ببات، ئێران و گروپی مقاوەمەی ئیسلامی عیراقیش جیاوازییەكی ئەوتۆ لە نێوان ترەمپ و بایدن نابین.
دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا سەركەوتنی بەدەستهێنا، ئاژانسی رۆیتەزر لە زاری ژمارەیەك لە لێپرسراوانی رۆژئاواوە بڵاویكردووەتەوە، پێویستە دۆناڵد ترەمپ دوای دەستبەكاربوونی بە رەسمی، سیاسەتەكانی ئەوكاتەی لە دژی ئێران دەستپێبكاتەوە كە سەرۆكی ئەمریكا بوو، چونكە ئێران جگە لەوەی بەهۆی دامەزراوە ئەتۆمییەكانی و هەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی چەكی ئەتۆمی بووەتە هەڕەشەیەكی مەترسیدار لەسەر ئاسایش و ئارامی هەموو جیهان، هاوكات بەهۆی دەستوەردانیشی لە كاروباری بەشێك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بووەتە هۆی هەڵگیرسانی شەڕ و ئاڵۆزیی لەو ناوچەیە و چەندین گرووپی چەكداری لە عیراق و سوریا و لوبنان و یەمەن و فەلەستین چەند وڵاتێكی تریش دروستكردووە كە ئەركیان تەنها تێكدانی ئاسایش و ئارامی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە.
ئاژانسی رۆیتەرز ئاماژەی بەوەشكردووە، ئەو لێپرسراوانەی رۆژئاوا داویان لە ترەمپ كردووە رێگە بە ئیسرائیل بدات هەموو دامەزراوە ئەتۆمی و نەوتییەكانی ئێران بۆردومان بكات و بەتەواوی لەناویان ببات.
عەلی فەدەوی جێگری فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێران لە وتارێكیدا هەرچەندە راستەوخۆ ناوی ترەمپی نەهێناوە، بەڵام دەڵێت، لەئێستا بەدواوە هێرشی پێشوەختی هاوبەشی ئەمریكا و ئیسرائیل بۆسەر ئێران بە دوور نازانن، بەڵام هەموو ئامادەكارییەكان كردووە و بۆ وەڵامدانەوەی هەموو جۆرە هێرشێكیش ئامادەن.
كەتائیبی سەید شوهدائیش كە سەر بە گروپی مقاوەمەی ئیسلامی عیراقە رایگەیاندووە، ترەمپ و بایدن دووی دیوی یەك دراون و هیچ جیاوازییەك لە نێوانیاندا نییە تەنها ئەوە نەبێت كە دوو كەس نوێنەرایەتی ئەمریكا دەكەن لە رووی دیبلۆماسییەوە.
لە لەندەنی پایتەختی بەریتانیاش ژمارەیەك چالاكوانی سەر بە بزوتنەوەی (جەست ستۆپ ئۆیڵ) لە بەردەم باڵیۆزخانەی ئەمریكا لە دژی هەڵبژادنەوەی دۆناڵد ترەمپ خۆپیشاندانیان كرد و بۆیاخیان بە دیواری باڵیۆزخانەكەشدا رشت.
هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا بە یەكێك لە ئاڵۆزترین پرۆسەكانی هەڵبژاردن دادەنرێت
هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمەریكا لە نێوان كاندیدی كۆمارییەكان دۆناڵد ترەمپ و كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان لە 5 ی تشرینی دووەم بەڕێوەدەچێت، بەڵام پێدەچێت چەند ڕۆژێك پێویست بێت بۆ دەركەوتنی براوەی هەڵبژاردنەكە.
ئەو حەوت ویلایەتەی ئەگەری هەیە بڕیار لەسەر براوەی هەڵبژاردن بدەن، هەموویان ڕێگای تایبەتیان هەیە بۆ ژماردن، شیكردنەوە و مامەڵەكردن لەگەڵ دەنگەكان، بە نمونە، هەر كاندیدێك 50+1ی كورسییەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی لە هەر ویلایەتێك بەدەستهێنا، تەواوی كورسی ویلایەتەكەی بۆ هەژمار دەكرێت.
هەندێك بۆ ماوەیەكی زۆرە دەنگەكانیان هەر لە سەرەتاوە بۆ یەكێك لە حزبەكان یەكلابووەتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا حەوت ویلایەت كە دەنگەكانیان بە خۆڵەمێشی دادەنرێت و بۆ هیچ حزبێك یەكلانەبوونەتەوە، بڕیاری كۆتایی لەبارەی هەڵبژاردنەوە دەدەن.
بەگوێرەی ڕاپۆرتێكی ڕۆژنامەی تایمز، هەریەك لە ئیندیانا و كنتاكی یەكەم ویلایەتن كە سندوقەكانی دەنگدانیان لە سەعات 6 ی ئێوارە دادەخەن، بۆیە ژماردنی دەنگدانی پێشوەختە لەو دوو ویلایەتە كە زۆر لایەنگری ترەمپ دەكەن، دەبێت دوای ماوەیەكی كەم دەستپێبكات و یەكەم ئاماژە بێت بۆ ئەوەی سەرۆكی پێشوو تا چەند لایەنگرانی كۆكردۆتەوە.
حەوت ویلایەتی دیكە بنكەكانیان لە سەعات 7ی ئێوارە دادەخەن، بەڵام رەنگە مەیدانی كێبركێ گەرمەكەیان، جۆرجیا بێت، لە كارۆلینای باكووریش سەعات 7:30 بنكەكانی دەنگدان بەڕووی دەنگدەران دادەخرێن، لەكاتێكدا سەعات 8 ی شەو بەكاتی ڕۆژهەڵات زۆرێك لە ویلایەتەكان براوەی كاندیدەكانیان ڕادەگەیەنن.
هەرچەندە زۆربەی ئەم ئەنجامانە دەرەنجامی یەكلاكەرەوە دەبن، بەڵام جیاوازی سەركەوتن لە ویلایەتەكانی كۆماریی ڕەنگ سووری وەك كارۆلینای باشوور و ڕۆژئاوای ڤێرجینیا دەتوانێت ئاماژە بدات بۆ سەركەوتنی كاندیدەكان لە جۆرجیا و پەنسلڤانیای دراوسێ.
سەعاتێك دواتر، دەنگدانەكان لە دوایین ویلایەتە گرنگەكانی ئەریزۆنا و ویسكەنسن و مێشیگان دادەخرێن.
لە نیوە شەودا كاتێك هاوایی سندوقەكانی دەنگدان دادەخات و دوای سەعاتێكی تر لە ئالاسكا كە دوایین ویلایەتە، وێنەیەكی تەواوتری ئەنجامەكانی هەڵبژاردن دەردەكەوێت.
دەسەڵاتدارانی پەنسلڤانیا كە لەلایەن زۆرێكەوە بە ویلایەتێك دادەنرێت كە بڕیار لەسەر ئەنجامی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەدات، هیوادارن بتوانن لە بەرەبەیانی رۆژی 6ی تشرینی دووەم براوەی هەڵبژاردنەكە ڕابگەیەنن.
كاتێك دەنگدەران دەچنە ناو بنكەی دەنگدان و دەنگەكانیان لەسەر كاغەز یان شاشەی لەمسی هەڵدەبژێرن، دەنگەكانیان بە ئەلیكترۆنی سكان دەكرێت و لە سندوقێكی پارێزراودا دادەنرێت، پاشان رەوانەی ناوەندەكانی پارێزگاكان دەكرێن بۆ ژماردنەوەیان.
نزیكەی 244 ملیۆن ئەمریكی مافی دەنگدانیان هەیە لە پێشبڕكێی سەرۆكایەتی ئەمساڵدا، ئەگەر ڕێژەی بەشداری دەنگدەران هاوشێوەی ساڵی 2020 بێت و بگاتە 67٪، ئەوا نزیكەی 162 ملیۆن دەنگ لە هەر 50 ویلایەتەكە دەدرێت، لەكاتێكدا دەیان ملیۆن كەس لە هەندێك ویلایەت دەتوانن ڕۆژێك پێش هەڵبژاردن بە پۆستە دەنگ بدەن.
رۆژی شەشی تشرینی دووەم كۆتایی بەوەدێت كێ دەبێتە سەرۆكی ئەمریكا، بەڵام ئەوەی كە پرسیارە چی دەبێت ئەگەر لە رۆژی كۆتاییدا ترەمپ و هاریس یەكسان بن یاخود دەنگی پێویست نەهێنن بۆ بوون بە سەرۆكی داهاتوو.
لەگەڵ چڕبوونەوەی كێبڕكێی نێوان دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان و كاملا هاریسی دیموكراتەكان هەردووكیان تاڕادەیەكی زۆر لە دوایین ڕاپرسییەكاندا تا رادەیەكی زۆر لە یەكەوە نزیكن و یەكسانن، ئەوەش پرسیاری ئەوەی هێناوەتە پێشەوە گەر بێت و ئەو دوو كاندیدە رێژەی دەنگەكانیان وەك یەك بێت چی روودەدات.
لە ئەگەری یەكسانبوونی هەردوو ركابەرەكە، دەستوری ئەمریكا پلانێكی بۆ چارەسەركردنی لەخۆگرتووە.
شارەزایانی یاسایی ئاماژە بە ماددەی دووی دەستور و هەروەها هەمواری دوازدەهەمی دەستوری ئەمریكا دەكەن بۆ چۆنیەتی رووبەرووبوونەوەی دۆخێكی لەوشێوەیە.
بەپێی چارەسەرە دەستورییەكە ئەگەر كاندیدەكان یەكسانبوون، هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی دەگوازرێتەوە بۆ ئەنجوومەنی نوێنەران، كە دەبێت ئەندامە تازە هەڵبژێردراوەكان سوێندی دەستووری بخۆن و دواتر دەنگ لەسەر ئەوە بدەن كێ دەبێتە سەرۆك.
لێرەدا هەر ویلایەتێك یەك دەنگ بەدەست دەهێنێت، بێ گوێدانە قەبارە و ژمارەی نوێنەرەكانی و دەبێت دەنگ بە یەكێك لە ترەمپ یان هاریس بدەن.
بە پێی دەستور پێویستە سەرۆكی داهاتوو دەنگی زۆرینەی ئەنجومەنی نوێنەران بەدەستبهێنێت واتە لە كۆی 50 ویلایەتەكە دەبێت دەنگی نوێنەری 26 ویلایەت یان زیاتر بەدەستبهێنێت بەڵام مەرجە دەنگی ویلایەتی واشنتۆن دی سی تێدابێت.
بەڵام بۆ دانانی جێگری سەرۆك پەنا دەبرێتە ئەنجومەنی پیران و بە دەنگدانی ئەندامانی یەكلادەبێتەوە كە ژمارەیان 50 ئەندامەو پێویستە ئەو كەسەی دەبێتە جێگری سەرۆك لانیكەم دەنگی 26 ئەندام بە دەستبهێنێت.
ئەوەی جێی سەرنجە تائێستا لە مێژووی ئەمریكادا هیچكات كاندیدە ركابەرەكان یەكسان نەبوون، بەڵام ئەمریكا لە رێگەی دەستورەكەیەوە چارەسەری گونجاوی بۆ هەموو ئەگەرەكان داناوە.
زیاتر لە سەدە و نیوێكە دەنگدەرانی ئەمریكا راهاتوون بەوەی كە چوار ساڵ جارێك و لەیەكەم سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەردا، دەچن بۆ دەنگدان و سەرۆكێكی نوێ بۆ چوار ساڵی داهاتوویان هەڵدەبژێرن.
ئەوەی بووەتە مایەی پرسیار لای ئەمریكییەكان ئەوەیە، بۆچی یەكە سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەر بۆ ئەو پرۆسە كاریگەرە دیاریكراوە.
بە گەڕانەوە بۆ بەڕێوەچوونی یەكەمین هەڵبژاردنی ئەمریكا دەركەوێت چەند هۆكار هەن وایانكردووە، یەكەم سێ شەمەی مانگۆ نۆڤەمبەر هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكای تێدا ئەنجام بدرێت.
یەكێك لە هۆكارەكان كە بە گرنگترینیشان دانراوە پەیوەستە بە چۆنیەتی ژیانی ئەوكاتی ئەمریكییەكان كە یەكەمجار هەڵبژاردنی بەخۆیەوە دییوە، چونكە زۆرینەیان جوتیاربوون ژیان و چۆنیەتی كاركردنیان دەریخستووە یەكەمین سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەر بۆ ئەوان گونجاوە تا بتوانن بەشداری هەڵبژاردن بكەن.
لە یەكەم هەڵبژاردنی ئەمریكادا، كە جۆرج واشنتۆن كاندیدبوو ماوەی پرۆسەی دەنگدان بۆ سەرۆكی ئەو وڵاتە زیاتر لە 15 رۆژی خایاند ئەوەش كاریگەری زۆری لەسەر ئەنجامەكان و رێژەی بەشداریكردنی دەنگدەرانی ئەو وڵاتە هەبووە.
ئەوەش وایكرد، بۆ كۆتایهێنان بەو كێشانە، كۆنگرێسی ئەمریكا یاسایەكی فیدراڵی دەركرد كە ڕۆژی سێ شەممەی یەكەمی مانگی نۆڤەمبەر بكرێتە رۆژی سێ شەممەی مەزن و دەنگدانی سەرۆكایەتی ئەمریكای تێدا ئەنجامبدرێت.
دەركردنی بڕیارێكی لەوشێوەیەش زیاتر پەیوەست بوو بەوەی پێكهاتەی كۆمەڵگەی ئەوكاتی ئەمریكی كە زۆربەیان جووتیار بوون. لە شوێنی دوور لە بنكەكانی دەنگدان جێگیر بووبون، لانیكەم پێویستیان بە ڕۆژێك بوو بۆ ئەوەی بچن دەنگبدەن. یەكێكی دیكەش لە هۆكارەكان ئەوەبوو كە هەڵبژاردنەكان لە نێوان كۆتایی هاوین و سەرەتای پایزدا دانەنرێت بەهۆی وەرزی دروێنەكردنەوە بۆیەو ئەو رۆژەی دیاریكرا بۆئەوان زۆر گونجاو بوو.
هەروەها، بەهۆی ئامادەبوونی زۆربەی ئەمریكییەكان لە كڵێساكان لە ڕۆژی یەكشەممەدا كۆتایی هەفتەكەیان بە نەگونجاو زانیووە بۆ هەڵبژاردن.
بە لەبەرچاوگرتنی هەموو ئەم هۆكارانە، دەتوانرێت بوترێت چینی جوتیاران هۆكاربوون بۆ دیاریكردنی رۆژی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا و جێگیركردنی لە یەكەم سێ شەمەی مانگی نۆڤەمبەردا بۆ هەر چوار ساڵ جارێك.
لە مێژووی ئەمریكادا چەند سەرۆكێك دوو خولی سەرۆكایەتییان بەدەستهێناوە، هەندێكیان دوو خول زیاتریشیان بینیوە.
شەش سەرۆك لە مێژووی ئەو وڵاتەدا دوو خولی لەسەر یەكیان بەدەستهێناوە، تەنها یەك سەرۆك نەبێت كە دوو خول بووەتە سەرۆك بەڵام بەدوای یەكدا نەبوون.
ئەوەی نامۆیە لە مێژووی ئەو وڵاتەدا، فرانكلین ڕۆزڤێڵتە كە چوار خولی لەسەریەك سەرۆكایەتیی ئەمریكای كردوە لە ماوەی ساڵانی 1932، 1936، 1940 و 1944دا هەروەها ویلیام مەكینلی سەرۆكی كۆمارییەكان كە لە ساڵی 1901دا تیرۆركرا، لەكاتێكدا تەنها چەند مانگێك بوو ببووە سەرۆكی ئەو وڵاتە.
لە كێبڕكێی سەرۆكایەتی ئەمجارەی ئەمریكا، دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان هەوڵدەدات خولی دووەمی سەرۆكایەتی ئەمریكا بباتەوە، لەئەگەری سەركەوتنیشیدا دەچێتە لیستی ئەو سەرۆكانەی ئەمریكاوە كە دوو خولی سەرۆكایەتییان بەدەستهێناوە و لە مێژوودا دەبێتە دووەم سەرۆكی ئەو وڵاتە كە دوو خول دەبێتە سەرۆك بەڵام لەسەر یەك نا.
جۆرج واشنتۆن، یەكەم كەس بوو كە دوو خولی سەرۆكایەتی تەواوكرد لە ساڵانی 1789 و 1792 . دوای ئەو، تۆماس جێفرسۆن دووەم كەسە كە دوو خولی سەرۆكایەتی بەدەستهێناوە. لە هەڵبژاردنەكانی ساڵانی 1800 و 1804.
هەروەها جەیمس مادیسۆن یەكێكە لەو سەرۆكانەی كە دوو خولی سەرۆكایەتی ئەمریكای بینیوە، لە ساڵانی 1808 و 1812دا. جەیمس مۆنرۆش لە ساڵی 1816 بووە سەرۆكی ئەمریكاو دواتریش لە هەڵبژاردنی 1820 بەهۆی ئەوەی خۆی تاكە كاندیدبوو توانی سەركەوتن بۆ خولی دووەم بەدەستبهێنێتەوە.
دوای دامەزراندنی پارتی دیموكرات، ئەندرۆ جاكسۆن لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1828دا خۆی بۆ سەرۆكایەتی ئەمریكا كاندیدكرد و بووە سەرۆكی ئەو وڵاتە، لە هەڵبژاردنی ساڵی 1832 ش جاكسۆن بۆ خولی دووەم بەسەرۆك هەڵبژێردرا.
هەروەها یولیس ئێس گرانت یەكەم كەس بوو كە دوای شەڕی ناوخۆی ئەمریكا دوو ویلایەتی سەرۆكایەتی بەدەستهێنا، لە ساڵانی 1861 و 1865دا.
لە كاتی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1884دا، كاندیدی دیموكراتەكان گرۆڤەر كلیڤلاند، شكستی بە ڕكابەرە كۆماریخوازیەكەی هێناو بووە سەرۆك، پاشان لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1892 دا خولی دووەمی بەدەستهێنا.
لە دوای ئەوانیش باراك ئۆباما دێت كە دوو خولی لە سەر یەكی سەرۆكایەتی ئەمریكای بردۆتەوە لە ساڵانی 2008 بۆ 2012 .
لەگەڵ نزیكبونەوەی كێبڕكێی گەیشتن بە كۆشكی سپی، راپرسیەكان دەریدەخەن هاریس چانسی بوونی بەسەرۆكی ئەمریكا زیاترە، ئەوەش بۆ مێژووی ئەو وڵاتە نامۆ نییە كە جێگیری سەرۆك ببێتە سەرۆكی داهاتوی ئەو وڵاتە.
لە شەستەمین هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی لە مێژووی ئەمریكادا، دۆناڵد ترەمپ كاندیدی كۆمارییەكان رووبەرووی كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان دەبێتەوە. هاریس جگە لە هەوڵەكانی بۆ ئەوەی ببێتە یەكەم ژن كە سەرۆكایەتی ئەمریكا بكات، هەروەها هەوڵیشدەدات ناوی بچێتە لیستی ئەو سیاسەتمەدارانەی وڵاتەكەی كە پێش ئەوەی پۆستی سەرۆكایەتی ئەمریكا بەدەستبهێنن پۆستی جێگری سەرۆكی ئەو وڵاتەیان بەدەستەوە بووە.
پێشتریش چەندین كەس بونەتە سەرۆكی ئەمریكا كە پێشتر جێگری سەرۆك بوون، ئەوانیش ئەمانە بوون.
تۆماس جێفرسۆن لە ساڵی ١٧٩٦ پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستهێنا بوە سێەمین سەرۆك.
دوای ئەویش، مارتن ڤان بورین، ساڵی ١٨٣٦ پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستهێنا كە خۆی جێگری ئەندرۆ جاكسۆن بوو.
جۆن تایلەر، یەكێكی دیكەیە لەو سەرۆكانەی ئەمریكا كە لە جێگیریەوە ئەو پۆستەی وەرگرت و بووە دەیەمین سەرۆكی ئەمریكا.
میلارد فیلمۆر كە جێگیری زاكاری تایلۆر سەرۆكی ئەمریكا بوو، لە ساڵی ١٨٥٠دا، بەهۆی ئەوەی زاكاری تووشی نەخۆشی بوو، كۆچی دوایكرد، سەرۆكایەتی وڵاتەكەی گرتەدەست.
هەروەها ئەندرۆ جۆنسۆن كە جێگری ئەبراهام لینكۆڵن بوو، دوای تیرۆركردنی لینكۆڵن لە ساڵی ١٨٦٥ بوو بە سەرۆكی ئەمریكا.
چێستەر ئارسەر لە ساڵی ١٨٨١ دوای تیرۆكردنی جەیمس گارفیڵی سەرۆكی ئەمریكا پۆستی سەرۆكایەتی بۆ مایەوە.
ساڵی ١٩٩٠ تیۆدۆر رۆزڤێڵت بووە جێگری سەرۆك، دوای ماوەیەكی كەم بەهۆی تیرۆركردنی ویلیام مەكینلیەوە بووە سەرۆكی ئەمریكا.
هەروەها لەگەڵ مردنی هاردینگ بەهۆی جەڵتەی دڵەوە لە ساڵی ١٩٢٣داكالڤین كولیجی پۆستی سەرۆكی ئەمریكا گرتە دەست.
لە ساڵی ١٩٤٥دا، بەهۆی كۆچی دوایی فرانكلین رۆزڤێڵت سەرۆكی ئەمریكا، سەرۆكایەتی ئەو وڵاتە چووە دەستی هاری ترومانیەوە.
لە دوای جەنگی دووەمی جیهانیش، لە ساڵی ١٩٦٣دا، دوای تیرۆركردنی جۆن ئێف كەنەدی، لیندۆن جۆنسۆنی جێگری بوو بە سەرۆك.
هەروەها لە ١٩٦٨ ش ریچارد نیكسۆن پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستهێنا دوای ئەوەی پێشتر وەك جێگری دوایت ئایزنهاوەر كاری كردبوو.
لە ماوەی ساڵی ١٩٧٤ دا جیراڵد فۆرد جێگەی ریچارد نیكسۆنی گرتەوە و دوای دەستلەكاركێشانەوەی وەك سەرۆكی ئەمریكا.
ساڵی ١٩٨٨ جۆرج دبلیو بوش پۆستی سەرۆكایەتی بەدەستهێنا دوای ئەوەی پێشتر جێگری رۆناڵد ریگان بوو.
دواین كەسیش كە پێشتر جێگری سەرۆكی ئەمریكا بووە و دواتر بوەتە سەرۆك، جۆ بایدن سەرۆكی ئێستای ئەمریكایە كە لە ساڵی ٢٠٢٠ پۆستەكەی وەرگرت.
لە ئێستاشدا پێشبینیەكان بەو ئاڕاستەیەن هاوشێوەی كەسانی پێش خۆی، كامالا هاریسیش ببێتە سەرۆكی ئەمریكا و ناوی بچێتە لیستی ناوی ئەو كەسانەی سەرەتا جێگر و دواتریش وەك سەرۆكی ئەمریكا كاریان كردووە.
تەختی سلێمانە لە شاری تیكاب سەر بە پارێزگای ورمێ لە رۆژهەڵاتی كوردستان..كە یەكێكە لە شوێنەوار مێژوییەكان و ساڵانە گەشتیارێكی زۆر روی تێدەكەن.
بە وتەی مورتەزا سەفەری بەڕێوبەرێ گەشتیاری و كاری دەستی شاری تیكاب لە رۆژهەڵاتی كوردستان ئەمساڵ رێژەی هاتنی گەشتیارانی بیانی بۆ تەختی سلێمان ١٠٪ بەرز بوەتەوە بەڵام تەنها ١٦٣ گەشتیاری بیانی سەردانی ئەو شوێنە مێژوییەیان كردوە.
بەڕێوبەری گەشتیاری و كاری دەستی تیكاب رایگەیاند لە ماوەی هەشت مانگدا ٦٠ هەزار گەشتیار لە ناوخۆی ئێران و دەرەوە سەردانی تەختی سلێمانیان كردووە.
تەختی سلێمان و زیندانی سلێمان لە تیكاب دوو شوێنەواری گەشتیارین كە لە رێكخراوی یونیسكۆ بۆ كەلتور لە نەتەوەیەكگرتوەكان تۆمار كراون و بە شوێنەوارێكی جیهانی ئەژمار دەكرێن.
مێژووی تەختی سلێمان زیاتر لە سێ هەزار ساڵە و ساڵانە گەشتیارێكی زۆر لە شارەكانی كوردستان و وڵاتانی دەرەوەش سەردانی دەكەن بەڵام لە دوو ساڵی رابردودا كەمترین گەشتیاری بیانی سەردانی ئەو شوێنەوارە مێژوییەیان كردوە.
تەخی سولەیمان دەكەوێتە دوری ٣٢ كیۆمەتر لەباكوری رۆژهەڵاتی شاری تیكاب سەر بە پارێزگای ورمێ لە رۆژهەڵاتی كوردستان.
تەختی سلێمان بە شاكارێكی بیناسازیی لە مێژوی كۆنی رۆژهەڵاتی كوردستان لەقەڵەم دەدرێت كە لە ساڵی ١٩٣٧-ەوە وەك شوێنەوارێكی نیشتیمانی لە ئێران تۆمار كراوە و لە ساڵی ٢٠٠٣شدا وەك شوێنەوارێكی جیهانی تۆمار كرا.
شوێن و شێوازی بیناسازیی تەختی سلێمان چیرۆكی مێژووی زیاتر لە حەوت سەدە دەسەڵاتی ساسانییەكان و ئاینی زەردەشتی لەخۆ گرتووە.
لە دوری سێ كیلۆمەتر ئەو شوێنە گردێكی گەورە هەیە كە ناوەكەی بە قوڵایی ٨٠ مەتر بۆشە و لە چیرۆكەكاندا هاتوە كە وەك زیندانی دێو لە لایەن حەزرەتی سولەیمانەوە بەكارهێنراوە.
زیاتر لە ٧٧ ملیۆن دەنگدەری ئەمریكی لە دەنگدانی پێش وەختە دەنگی خۆیاندا، ئەوەش لەكۆی ٢٤٢ ملیۆن دەنگدەر كە لەم هەڵبژاردنەدا مافی دەنگدانیان هەیە، لە ئێستاشەوە دۆناڵد ترەمپیش هەڕەشەی رەتكردنەوەی ئەنجامەكان دەكات.
رۆژی سێشەممە ٥ی تشرینی دووەم هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی و ناوخۆیی و نوێنەران و پیرانی ئەمریكا لە ٥٠ ویلایەت بەڕێوەدەچێت، ئەوەش بۆ بەدەستهێنانی ٥٣٤ كورسی كۆنگرێس كە دواجار بڕیار لەسەر براوەی كۆشكی سپی دەدەن.
شەوی یەكشەممە دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی پێشووی ئەمریكا و ركابەری كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان، لەنێو ئاپۆرای لایەنگرانیدا لە شاری ماكۆن لە جۆرجیا وتارێكی ئاگرینی پێشكەش كرد و جەختی لەوەكردەوە، دیموكراتەكان هەوڵی شێواندنی پرۆسەكە دەدەن.
هاوڵاتییەکی ئەمریکی: ئەمە هەڵبژاردنێكە لەنێوان ئەوەی كە ئایا چوار ساڵی دیكەمان دەبێت لە بێتوانایی و شكستی گەورە یان ئایا دەستدەكەین بە چوار گەورەترین ساڵی مێژووی وڵاتەكەمان، دیموكراتەكان زۆر شەڕدەكەن بۆ دزینی دەنگەكانتان و دەستكاری ئامێرەكانی دەنگدان دەكرێت، چارەنووسی میللەتەكەمان لە دەستی ئێوەدایە، دەبێت سێشەممە راپەڕن، هەرچی بێت نەدەبوو ساڵی ٢٠٢١ كۆشكی سپی بەجێبهێڵم، هەرگیز دانم بە ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنە نەداوە، ئێمە لە مێژووی وڵاتەكەماندا پارێزراوترین سنوورمان هەبوو كاتێك من جێمهێشت، ئێمە باشترین ئابووریمان هەبوو.
ترەمپ لە ئێستاوە ئاماژە بە هەڵوەشاندنەوەی ئەنجامەكە دەدات ئەگەر هات و سەركەوتنی بەسەر هاریس بەدەستنەهێنا، هاوشێوەی ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی ڕابردوو لەلایەن لایەنگرانییەوە بینای كۆنگرێس كۆنترۆڵكرا.
هەرچی كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكانە، لە ویلایەتی مەشیگان كە دەنگدەرێكی گەورەی عەرەبی ئەمریكی لێیە، بەڵێنی كۆتاییهێنان بە شەڕی غەززە كرد.
کامالا هاریس: وەك سەرۆك بەڵێندەدەم كۆتایی بە شەڕ بهێنم لە غەززە، نەوەی نوێ سەركردایەتی ئەمریكا دەكات، توندوتیژییەكانی ترەمپ خزمەت بە بانگەشەكەی ئێمە دەكات، بەڵێنتان پێدەدەم ئەگەر ئاماژەی روون نەبێت بۆ سەركەوتنی ترەمپ لە پرۆسەی هەڵبژاردن، هەڵوێستی خۆم رووندەكەمەوە، رەنگە بۆ چەند رۆژێك ئەنجامەكان دوابكەوێت لەمكاتەدا.
دۆناڵد ترەمپ سات بە سات توندتر دەردەكەوێت لە وتارەكانیدا كە پێدەچێت ئاماژە بە هەوڵێكی نوێ بكات بۆ سەرپێچیكردن لە ئیرادەی دەنگدەران ئەگەر دۆڕا.
دوایین ڕاپرسی دامەزراوەی ئەتڵەس كە یەكێك بوو لە وردترین راپرسییەكانی هەڵبژاردنی پێشوو، دەریخستووە كە ترەمپ پێش هاریس كەوتووە لە هەر حەوت ویلایەتە خۆڵەمێشەكە كە بریتیین لە ئەریزۆنا، مەشیگان، كارۆلینای باكوور، ویسكەنسن، جۆرجیا، نیڤادا و پێنسیلڤانیا، لەكاتێكدا تێكڕای ڕاپرسییەكانی ماڵپەڕەكە ئاماژەیان بەوە كردووە كە هاریس لە هەڵبژاردنەكانی ئەمریكادا لەسەر ئاستی نیشتمانی تەنیا بە یەك خاڵ لە پێشە.
هەرچەندە لە هەر پەنجا ویلایەتەكەی ئەمریكا هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت، بەڵام سەرنج تەنها لەسەر حەوت ویلایەتە كە پێیان دەوترێت ویلایەتی خۆڵەمێشی یان یەكلانەبوەوە، ئەمانە ئەو ویلایەتانەن كە هیچ كام لە كاندیدەكان زۆرینەی رەهایان نییە هاوشێوەی ئەوانیتر كە ٨٠ كورسی كۆنگرێسیان هەیە، لەكاتێكدا زیاتر لە 40 ویلایەت هەیە كە لەئێستاوە یەكلاییكراوەتەوە بۆ هاریس یان ترەمپ، لەوانەش، كالیفۆرنیا كە بە ویلایەتی شینی دیموكراتەكان ناسراوە و تەكساسیش بە ویلایەتی سوری كۆمارییەكان.
دوای ئەوەی ئێران چەندین جار دڵنیاییدا لەوەی وەڵامی هێرشە ئاسمانییەكەی رۆژی ٢٦ی مانگی رابردووی ئیسرائیل بۆ سەر خاكەكەی دەداتەوە، ژمارەیەك دیپلۆماتكار وردەكاری وەڵامە چاوەڕوانكراوەكەی ئێران ئاشكرا دەكەن و ئێران وڵاتانی عەرەبی و ناوچەكە ئاگادار دەكاتەوە لە ئەنجامدانی هێرشێكی بەهێز و ئاڵۆز كە كڵاوەی جەنگی بەهێز بەكاردەهێنێت.
رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی لە زاری ژمارەیەك دیپلۆماتكارەوە بڵاویكردووەتەوە، وەڵامی ئەمجارەی ئێران تەنها بە مووشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوان نابێت، بەڵكو كڵاوەی جەنگی بەكاردەهێنێت و هێرشەكەی ئەمجارەی بۆ سەر ئیسرائیل قورس و ئاڵۆز دەبێت.
لێپرسراوانی ئێرانی بە رۆژنامەكەیان وتووە، بەهۆی ئەوەی چوار ئەندامی هێزەكانیان لە هێرشەكەی ئیسرائیل كوژراون، سوپاكەی لەو وەڵامەدا بەشدار دەبن و تۆڵەی خۆیان دەكەنەوە.
راشیگەیاندووە، بە پێی ئەو زانیارییانەی لێپرسراوانی ئێران بە رۆژنامەكەیانداوە، هێرشەكەی وڵاتەكەیان بۆسەر ئیسرائیل دەكەوێتە دوای دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكا بۆئەوەی هیچ كاریگەرییەك لەسەر ئەو هەڵبژاردنە دروست نەبێت، بۆیە لەوانەیە وەڵامەكە رۆژێك دوای هەڵبژاردنەكە بێت، بەڵام گومانی تێدا نییە كە بەر لە دەستبەكاربوونی سەرۆكی نوێی ئەمریكا دەبێت، كە ئەو دەستبەكاربوونە دەكەوێتە ساڵی نوێوە.
باس لەوەشكراوە، ئێران رەنگە خاكی عیراق بۆ هێرشەكەی بەكاربهێنێت، كە دامەزراوەی سەربازی ئیسرائیل بەشێوەیەكی توندوتیژتر و دوژمنكارانەتر دەكاتە ئامانج.
بەپێی ئاژانسی هەواڵگری ئەمریكی، ئێران حەز بە سەركەوتنی كامالا هاریس كاندیدی دیموكراتەكان دەكات لە هەڵبژاردنی سەرۆكایەتی ئەمریكادا، پێشتریش عەلی خامنەیی رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێران جەختی كردەوە لەوەی وەڵامەكەیان توند دەبێت.
ئێوارەی یەكشەممەش مەسعود پزیشكیان سەرۆك كۆماری ئێران جەختی كردەوە لەوەی ناتوانن هێرشەكەی ئیسرائیل بەبێ وەڵام تێبپەڕێنن، ئاماژەی بەوەشدا كە هێشتا وڵاتەكەی چۆنێتی وەڵامدانەوەكە تاوتوێ دەكات، وتیشی، چۆنێتی و جۆری وەڵامەكەیان دەگۆڕێت، ئەگەر بێتو ئاگربەست لە غەززە و لوبنان رابگەیەندرێت.
دوای ٤ رۆژ لە دورخستنەوەی سەرۆك شارەوانییەكی كوردی سەر بە جەهەپەو دانانی قەیوم لە شوێنی، وەزارەتی ناوخۆی توركیا سێ سەرۆك شارەوانی كوردی لە باكوری كوردستان لە پۆستەكانیان دورخستەوە و سێ كەسی وەكو قەیوم خستە شوێنەكانیان.
وەزارەتی ناوخۆی توركیا لە راگەیەندراوێكدا بڵاویكردەوە، هەریەك لە ئەحمەد تورك سەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین و گولستان سۆنۆك سەرۆك شارەوانی ئێلیهـ و محەمەد قەرەیلان سەرۆكی شارەوانیی خەلفەتی لە روهای باكوری كوردستان دورخراونەتەوە و قەیوم لە شوێنیان دانراوە.
وەزارەتەكە هۆكاری دورخستنەوەی ئەو سەرۆك شارەوانیانەی بۆ پەیوەندیان بە پەكەكەوە گەڕاندووەتەوە و دەڵێت، هۆكاری دورخستنەوەی ئەحمەد تورك سەرۆكی شارەوانی مێردین ئەوەیە كە سزای ١٠ ساڵ زیندانیكردنی بەتۆمەتی "ئەندامبوون لە پەكەكە" لە دۆسیەی كۆبانێ هەیە، سەرباری دۆسیەیەكی دیكەی هاوشێوە لە دادگای باڵای تاوانەكانی ئەنقەرە و سەرۆكایەتیی داواكاری گشتیی مێردین ، كە لێكۆڵینەوەكان هێشتا بەردەوامن.
دەشڵێت، هەروەها گوڵستان سۆنوك، هاوسەرۆكی شارەوانیی ئێلیهـ، سزای شەش ساڵ و سێ مانگ زیندانیكردنی لەلایەن دادگەی باڵای تاوانەكانی ئێلیهـ بۆدەركراوە بەتۆمەتی "ئەندامبوون لە پەكەكە" ، محەمەد قەرەیڵان، هاوسەرۆكی شارەوانیی شارۆچكەی خەلفەتیش، بەهەمان تۆمەت سزای شەش ساڵ و سێ مانگ و ١٥ رۆژ زیندانیكردنی لەلایەن دادگەی باڵای تاوانەكانی دیلۆكەوە بۆ دەركراوە.
بەپێی بریارەكەی وەزارەتی ناوخۆی توركیا، لە شوێنی "ئەحمەد تورك" سەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین، "ونجای ئاككۆیون" پارێزگاری مێردین دانراوە، لە شوێنی "گولستان سۆنۆك" سەرۆك شارەوانی ئێلێه " "ئەكرەم جانئاڵپ" پارێزگاری ئێلێه دانراوە، لە شوێنی "محەمەد قەرەیلان"ی سەرۆكی شارەوانی خەلفەتی روهای باكوری كوردستانیش ، "هاكان باش ئۆغلۆ" قائیمقامی خەلفەتی دانراوە .
دوای بریاری دورخستنەوەی ئەو سەرۆك شارەوانیانە ، پۆلیس گەمارۆی بینای ئەو شارەوانیانەی داوە و رێوشوێنی ئەمنی توند گیراوەتەبەر ، لە یەكەم بریاریشیدا ، "ئەكرەم جانئاڵپ" كە وەك قەیوم لە شوێنی سەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین دانراوە ، هەموو جۆرە گردبونەوە و خۆپیشاندانێكی بۆ ماوەی ١٠ رۆژ قەدەغەكردووە .
ئەحمەد تورك سەرۆكی گەورە شارەوانی مێردین سەبارەت بە بریارەكە لە تۆری كۆمەڵایەتی ئێكس نوسیویەتی ، هیچ كات دەستبەرداری خەباتی ئاشتی و ئازادی و دیموكراسی نابن و بەردەوامیی بە بەرخۆدان دەدەن و هەنگاو بۆ دواوە نانێن ، دەشڵێت رێگە نادەن دەست بەسەر ئیرادەی گەلدا بگیرێت.
لای خۆیەوە، پارتی یەكسانی و دیموكراتی گەلان "دەمپارتی" لە راگەیەنراوێكدا لابردنی ئەو سێ سەرۆك شارەوانییەی بە كودەتا ناوبرد و دەڵێت هەوڵەكانی زیندوكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لەناو دەبات.
جەختیشیكردووەتەوە، ئەو هەنگاوە پێشتر تاقیكراوەتەوە و شكستی هێناوە و هەرگیز مل كەچ ناكەن و لەخەباتی خۆیان بەردەوام دەبن.
ئەو سێ سەرۆك شارەوانییەی دورخراونەتەوە و قەیومیان بۆ دانراوە لەلایەن دەم پارتیەوە بەڕێوەدەبرێن و لەدوایین هەڵبژاردنی شارەوانییەكان سەركەوتنیان بەدەستهێنا، بریاری دورخستنەوەشیان چوار رۆژ دوای بریاری دورخستنەوەی سەرۆكی شارەوانی ئەسەنیوتی ئیستەنبوڵ دێت كە ئەویش كوردە و سەر بە جەهەپەیە .