ڕاپۆرت
لە دوای رووخانی رژێمەکەی بەشار ئەسەدەوە توركیا بە پشتیوانی گروپە چەكدارەكان هێرش و بۆردومانەكانی بۆ سەر ناوچەكانی رۆژئاوای كوردستان چڕكردووەتەوە، ئەمەش مەترسی ئاوارەبوونی خەڵكی ئەو ناوچانەی لێكەوتووەتەوە.
لەسەرەتای دەستپێكی روداوەكانی سوریا لە ساڵی 2011، زۆربەی خاكی رۆژئاوای كوردستان لەلایەن هێزە كوردییەكانەوە كۆنترۆڵكرا، لە تشرینی دووەمی 2013شدا، نوێنەرانی كورد و عەرەب و ئاشورییەكان و كەمینەكانی تر حكومەتێكی خۆبەڕێوەبەریی نیمچە سەربەخۆیان راگەیاند، ئەو كات حكومەتەكەی هێزە كوردییەكان پێكهاتبوو لە سێ كانتۆن، ئەوانیش كانتۆنی جزیرە كە زۆربەی پارێزگای حەسەكە دەگرێتەوە لەگەڵ كانتۆنەكانی كۆبانێ و عەفرین.
رۆژئاوای كوردستان رووبەری خاكەكەی 31 هەزار كیلۆمەتر دووجایە، تایبەتمەندیی خاكی رۆژئاوا بەو جۆرەیە كە زۆرینەی رووبەرەكەی لە دەشتی بەرفراوان پێكدێت و خەڵكی ئەو ناوچانە بژێوی سەرەكییان لەسەر كشتوكاڵە.
توركیا لەدوای قۆناغی بۆردومانی ئاسمانیی، پلانی ئەوەی هەیە لەشكركێشی بۆسەر ئەو ناوچانە دەستپێبكات، لە ئەگەری رێگری نەكردنی ئەنقەرە لەلایەن ئەمریكا و وڵاتانی تری هاوپەیمانەوە، داگیركاری بەرفراوان روودەدات و بەمەش بەشێكی زۆر لە خەڵكی كوردی ئەو ناوچانە جارێكی تر ئاوارە دەبنەوە.
چاودێرانیش باس لەوە دەكەن، توركیا بە دوو رێگە دەتوانێت لەشكركێشی یاخود هەژموونی سیاسی و سەربازیی خۆی لە رۆژئاوای كوردستان بسەپێنێت، یەكەمیان لە رێگەی داگیركاریی سەربازیی و دووەمیان بەبیانوی ئاوەدانكردنەوەی سوریا لە دیمەشقەوە بەڕێوەبردنی كانتۆنەكان بگرێتە دەست.
لە كانتۆنەكانی رۆژئاوای كوردستان نزیكەی 5 ملیۆن هاووڵاتی كورد نیشتەجێن و بە جۆرێك تەنها كانتۆنی جزیرە نزیكەی 3 ملیۆن كوردی تێدایە، كە نیشتەجێی هەردوو شاری قامیشلۆ و حەسەكەن، خاكەكەشی دەوڵەمەندە بە نەوت و غازێكی زۆر.
دەوڵەمەندی خاكی رۆژئاوای كوردستان، هۆكارێكی تری هەوڵەكانی داگیركاریی توركیا و گروپە چەكدارەكانە و هێزە كوردییەكانیش لەژێر چاودێریی ئەمریكا لە مەنبج و دێرەزوور كشاونەتەوە كە خاوەنی بڕیكی زۆر لە نەوتن.
لە ئێستاشدا ئاوارەبوونی كوردانی رۆژئاوای كوردستان، بووەتە ئەگەرێكی كراوە بەو پێیەی تاڕادەیەك گڵۆپی سەوزی ئەمریكا لەبەردەم ئەنكەرە هەڵكراوە و پێدەچێت توركیا رۆڵی داگیركاریی لە ناوچەكەدا ببینێت.
چاوەڕوانیش دەكرێت گۆڕانكارییەكانی ئەمریكا لە چەند رۆژی داهاتوودا و هاتنەوە سەر دەسەڵاتی دۆناڵد ترەمپ، ئاڕاستەی روداوەكانی ناوچەكە گۆڕانكارییان بەسەردا بێت، بەو پێیەی سیاستەكانی ترەمپ لە ناوچەكەدا هەمیشە روونبوون و كۆتایی روداوەكان بە كراوەیی نامێننەوە، بەڵكو لە نێوان ئاشتی و وێرانكاریدا یەكێكیان رودەدەن و بڕیاری یەكلاكەرەوە دەدات، بەڵام لە ئێستادا كوردانی رۆژئاوای كوردستان لە بەردەم چارەنووسێكی نادیاری هاوكێشە هەرێمیی و نێودەوڵەتییەكاندا ماونەتەوە و روداوەكانی ناوخۆی سوریاش بەو ئاڕاستەیەن كە دەبێت هێزەكانیان لە چوارچێوەی وەزارەتی بەرگریدا یەكبخرێنەوە، لە ئەگەری بڕیاری لەم شێوەیەشدا، پاراستنی كوردانی رۆژئاوا و خاكەكەی دەكەوێتە دەستی خاوەنە نوێیەكانی دیمەشق.
توركیا بانگی مەسرور بارزانی و شاسوار عەبدولواحیدی بۆ ئەنقەرە كرد، لەكاتێكدایە گفتوگۆكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە هەرێم دەستیپێكردووە و هاوکات توركیا گەمارۆی بادینانی داوە و گەشتەكانی فڕۆكەخانەی سلێمانی راگرتووە.
سەردانێك لە یەك كاتدا و بۆ یەك شوێن، پرسیاری لای زۆرێك لە هاووڵاتیانی هەرێمی كوردستان دروستكردووە، دەپرسن بۆچی لەكاتێكدا توركیا گەمارۆی سەر فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی سلێمانی درێژ كردەوە و هەوڵی داگیركردنی كۆبانێ و رۆژئاوای كوردستان دەدات، رۆژانەش بۆردومانی هەرێمی كوردستان دەكات، كەچی مەسرور بارزانی و شاسوار عەبدولواحید سەردانەكەیان بۆ لای دەسەڵاتدارانی سیاسی و هەواڵگری توركیا لەم كاتەدا وەك دەستكەوت بۆ حزبەكانیان و حكومەت لێكدەدەنەوە، لەكاتێكدا كە هەڕەشەی توركیا بۆسەر كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستان تا دێت زیاتر دەبێت و بەرپرسانی ئەو وڵاتە بەردەوام جەخت لەسەر هەڕەشەكانیان دژ بە كورد دەكەنەوە.
بڵاوكردنەوەی وێنەی سەردانی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و سەرۆكی جوڵانەوەی نەوەی نوێ بۆ ئەنقەرە هاوكاتە لەگەڵ دەستپێكردنی دانوستانەكانی پێكهێنانی كابینەی نوێی حكومەت لە هەرێمی كوردستان، بۆیە شارەزایان ئەم سەردان و كۆبوونەوانە لەم كاتەدا بە سەپاندنی هەژموونی توركیا لەسەر هەرێم و كابینەی داهاتووی حكومەت لێكدەدەنەوە.
چاودێران پێیانوایە توركیا نایەوێت كابینەیەكی بەهێز و پەرلەمانێكی كارا لە كوردستان هەبێت، ئەمەش ئامانجی سەرۆكی حكومەتی ئێستایە بە تایبەت دوای ئەوەی كە حزبەكەی نەیتوانی زۆرینە كورسییەكانی پەرلەمان لە هەڵبژاردنی رابردوو بەدەستبهێنێتەوە.
ئەمە لەكاتێكدایە كە ناشەفافی لە داهات و دۆسیەی نەوت و ئابووری، لە دیارترین ئاڵنگارییەكان بۆ قۆناغی داهاتوو سەیردەكرێن، بەتایبەت كە ئێستا یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان پێیوایە ئەو بابەتانە پرسی نیشتمانین و دەبێت لە خزمەتی خەڵكدا بن.
سەردانەكەی مەسرور بارزانی وەك سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە تەنها بۆ ئەنقەرە لەكاتێكدایە، ئەم كابینەیە كە ئێستا كاربەڕێكەرە، كابینەیەكی نیشتمانی بنكە فراوانە و بەتەنها لە پارتی پێكنەهاتووە، بەڵكو زۆربەی حزبەكانی تێدایە لەنێویشیاندا یەكێتی كە پشكی جێگری سەرۆكی حكومەتی هەیە، بەڵام لە سەردانەكە و ناوەڕۆكەكەی ئاگادار نییە.
شاسوار عەبدولواحید كە وەك ئۆپۆزسیۆن و نوێنەرایەتی بەشێك لە دەنگی ناڕازیی پێناسەی خۆی دەكات، لەكاتی گفتوگۆكانی پێكهێنانی حكومەتدا سەردانی ئەنقەرە دەكات، بەڵام لە ئاستی سەرۆكی نوسینگەی وەزیری دەرەوەدا پێشوازی لێكراوە.
سەردانی مەسرور بارزانی و شاسوار عەبدولواحید بۆ توركیا لە كاتێكدایە، دەسەڵاتدارانی توركیا لەماوەی چەند رۆژی رابردوودا لایەنە سوننەكانی عێراقیشی بە تاك و كۆ بانگهێشتی ئەنقەرە كردووە و لەبارەی رەوشی عیراق گفتوگۆیان كردووە.
توركیا لەم كاتەدا كە بانگهێشتی ئەو حزبانەی هەرێم دەكات بۆ پرسی پێكهێنانی كابینەی نوێ، بەردەوامە لە بۆردومانكردنی هەرێمی كوردستان و قەدەغەكردنی گەشتە ئاسمانییەكان بۆ سلێمانی، لەگەڵ گەمارۆدانی دەڤەری بادینان و هەوڵدان بۆ داگیركردنی كۆبانێ و مەنبج و ناوچەكانی دیكەی رۆژئاوای كوردستان.
ئەمڕۆ ١٠٤ ساڵ بەسەر دامەزراندنی سوپای عیراقدا تێدەپەڕێت و بەوهۆیەوە بڕیارە نمایشێکی سەربازی لە بەغداد بەرێوەبچێت.
سوپای عیراق کە ناوی دووەمی هێزە چەکدارەکانی کۆماری عیراقە، لە ساڵی ١٩٢١دا لەژێر دەسەڵاتی شا فەیسەڵی یەکەمدا دروستکرا، لەئێستادا بەسەر پێنج لقی سەرەکیدا دابەش دەبن کە پێکدێن لە، "هێزی زەمینی، دەریایی، ئاسمانی، فڕۆکەی سوپا و بەرگری ئاسمانی و چەند یەکەیەک.
سوپای عیراق بەشێوەیەکی گشتی سەر بە وەزارەتی بەرگرییە، جگە لە دەزگای دژەتیرۆر و حەشدی شەعبی کە لەلایەن سەرۆکوەزیرانی عێراق، کە فەرماندەی هێزە چەکدارەکانە رابەڕایەتییان دەکات. کە تاوەکو کودەتاکەیی ساڵی ١٩٦٣ی عیراق،. چوونە پاڵ سوپا خۆبەخشانە بوو، دوای کودەتاکە کرا بە ناچاری و دوای رووخانی رژێمەکەی سەدام حسێنیش لە ساڵی ٢٠٠٣دا، دووبارە سیستمی خۆویستانە گەڕایەوە.
دامەزراندنی سوپا
لە ساڵی ١٩٢١ لە سەردەمی دەسەڵاتی شا فەیسەڵی دووەمدا سوپای عیراق دامەزرێنرا، کە لە سەردەمی داگیرکاریی بەریتانیا بۆسەر عیراق یەکەم یەکەیان بە سەرکردایەتی سەردار جەعفەری وەزیری ئەوکاتی بەرگری دروستکرد و لە سەرەتادا بەتالیۆنی ئیمام موسای کازمیان دروستکرد.
لە سەرەتادا سوپا بارەگای خۆی لە بەغداد جێگیر کرد، یەکەم یەکەی پیادەی لە دیوانیە و دووەمی لە کەرکوک دانا.
یەکەم جەنگی سوپا دژی داگیرکارییەکانی بەریتانیا لە ساڵی ١٩٤١ دەستیپێکرد، کە بەدوایدا چەندین کودەتا و شەڕ دروستبوون.
سوپای عیراق رۆژ بە رۆژ ژمارەی رووی لە زیادبوون کرد و لەکاتی جەنگی عیراق و ئێراندا گەیشتە یەک ملیۆن سەرباز، کە لە هێزی ئاسمانیش پێکدەهات، دواتر لە سای ١٩٩٠دا لە پلەی چوارەمی جیهاندا بوو بۆ زۆری ژمارەی سەربازەکانی. بۆ ساڵی ٢٠٢٤یش لە پلەی ٢٨ی جیهان و پێنجەمی وڵاتانی عەرەبیدا بووە.
دوای رووخانی رژێمەکەی سەدام حسێن بە هاوکاری ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣، پۆل بریمەر کە ئەوکاتە بڕیاردەری مەدەنی بوو، بڕیاریدا بە هەڵوەشاندنەوەی سوپای عێراق و سەرلەنوێ دامەزراندنەوە و پڕچەککردنی.
سوپاقی عیراق رووبەڕووی چەندین شەڕ بووەتەوە، بەتایبەت لە دوای ٢٠٠٣وە شەڕی دژی تیرۆر و شەڕی دژ بە داعش یەکێکن لەو دوو پرسەی کە تاوەکو ئێستاش درێژەیان هەیە.
سوپای عیراق لەلایەن چەندین وڵاتانەوە هاوکاری دەکرێت و چەکی پێدەدرێت، کە ئەمریکا و چین و روسیا لە پێشەوەی ئەو ریزبەندییەدان.
پێکهاتەکانی سوپای عیراق
هێزی زەمینی
گرنگترین و گەورەترین پێکهاتەی سوپایە، کەلەدوای دامەزرندنی سوپاوە بەشداری جەنگەکانی ساڵی ١٩٤١ و جەنگی فەڵەستین '١٩٤٨' و جەنگی ساڵی ١٩٦٧یش بەشداری کردووە لە پاراستنی دیمەشقدا.
بەدەر لەوانەش جەنگی ١٠ ساڵەی نێوان عیراق و ئیرانی بەخۆوە دیوە و بەشدار بووە لە جەنگی کەنداو و داگیرکردنی کوەیتیشدا.
هێزی ئاسمانیی
لە ساڵی ١٩٨٨دا یەکێک لە گەورەترین هێزە ئاسمانییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بوو و هەزار و ٥٠ فڕۆکەی هەبوو.
بەڵام لە جەنگی کەنداودا ٥٠٠ فڕۆکەی لێتێکشکا و سوپا ١٠٦ فڕۆکەشی ناردە ئێران بۆئەوەی لە بۆردومانەکانی ئەمریکا بیانپارێزێت، کە دوای شەڕی کەنداو ئێران ١٠٦ فڕۆکەکانی نەناردەوە. بەشێکی فڕۆکەکانیش لە ساڵی ٢٠٠٣دا زیانی زۆریان بەرکەوت.
هێزی دەریایی
ئەم هێزە لە ١٩٣٧ دامەزراوە کە سەرەتا ناوی هێزی بەرگریی کەناراوی عیراق بوو و سەرەتا تەنها چوار بەلەم بوو، لە ساڵانی ٦٠کاندا بە گەیشتنی بەلەمی تۆرپێدۆ پەرەی سەندووە.
لە ١٢ی ٥ی ساڵی ٢٠٠٥دا هێزەکە ناوی گۆڕا بۆ هێزی دەریایی عێراق و بەرگری کەناراوەکان.
هێزی بەرگری ئاسمانی
یەکێک لە پێکهاتەکانی هێزە چەکدارەکانی عێراق لە ساڵی ١٩٩٣ دامەزراوە، لە ساڵی ٢٠٠٣ هەڵوەشاوەتەوە و دووبارە لە ساڵی ٢٠١١ دروست کراوەتەوە.
هێزی فڕۆکەی سوپا
یەکێکە لە پێکهاتەکانی هێزە چەکدارەکانی عێراق و لە ساڵی ١٩٨٠ دامەزراوە، ئەرکی بەڕێوەبردن و فەرماندەیی هەلیکۆپتەرەکانی عێراقە و بە تەواوی جیاوازە لە هێزی ئاسمانی عێراق.
ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان
هێزە تایبەتەکانی عێراق یان دژەتیرۆر، دوای رووخانی رژێمی سەدام لە ١٧ی تشرینی یەکەمی ٢٠٠٣دا لەسەر داوای ئەنجوومەنی بڕیاردانی عیراق لە بنکەی (جرف الصخر) بە ناوی بەتالیۆنی بەغدا دامەزرا.
دواتر ناوەکەی گۆڕا بۆ کەرتی ٣٦ـی کۆماندۆ، لەکۆتاییدا لە ٢٢ی ١٢ی ٢٠٠٥دا ناوەکەی گۆڕا بۆ هێزی ئۆپەراسیۆنە تایبەتەکان. کە ئەم هێزە لەلایەن هەریەک لە ئوردن و ئەمریکا و ئوستوڕالیا و ئەڵمانیاوە راهێنانیان پێدەکرێت و لە ساڵی ٢٠٢١ پلەی ١٢یەمی جیهانی گرتووە.
لەشکری کاردانەوەی خێرا
لەشکری کاردانەوەی خێرا یەکێکە لە تیمە سەرەتاییەکان و لە ساڵی ١٩٤٢ دامەزراوە، لە چوار لیوا پێکهاتووە و هاوشانی بەشەکانی دیکەی سوپا بەشداری لە چەندین شەڕدا کردووە، کە چەند جارێک هەڵوەشاوەتەوە و دووبارە لە ٢٠٠٥ دروست کراوەتەوە.
سەرەڕای قورسكردنی یاساكانی كۆچ، رۆژانە ژمارەی كۆچبەران بۆ وڵاتانی ئەوروپا زیادیكردووە، بەپێی ئامارێكی نەتەوەیەكگرتووەكانیش ٢٠٢٤ كوشندەترین ساڵ بووە بۆ كۆچبەران.
كۆمسیۆنی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كاروباری پەنابەران لە راپۆرتێكیدا تایبەت بە كۆچبەران رایگەیاندووە، ساڵی ٢٠٢٤ لە دەریای ناوەڕاست دوو هەزار و ٢٠٠ كۆچبەر خنكاون، بەشێكی زۆریش بێسەروشوێن بوون و تەرمەكانیان نەدۆزراوەتەوە و زیاتر لە ٦٥ هەزار كۆچبەریش لە دەریای ناوەڕاستەوە گەیشتوونەتە ئیتاڵیا، ئەوەش بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٣ رێژەی كۆچبەر كەمیكردووە، لە كاتێكدا ساڵی ٢٠٢٣ زیاتر لە ١٥٣ هەزار كۆچبەر گەیشتبوونە ئیتاڵیا.
ئاماژەی بەوەشكردووە، سەرەڕای توندكردنی رێگاكانی كۆچ بۆ بەریتانیا، لە ساڵی ٢٠٢٤-دا ٣٦ هەزار و ٨١٦ كۆچبەر گەیشتوونەتە ئەو وڵاتە كە ئەو رێژەیەش بەراورد بە ساڵی ٢٠٢٣ لە ٢٥٪ زیادیكردووە، ٥٣ كۆچبەریش لە هەوڵی گەیشتین بە بەریتانیا لە كەناڵی ئینگلیز خنكاون و بێسەروشوێن بوون.
بەپێی ئامارەكانی حكومەتی ئیسپانیاش، رێژەی چوونی كۆچبەر بۆ ئەو وڵاتە بە مەترسیدارترین ئاماری كۆچ دادەنرێت، كە لە ٢٠٢٤-دا لە رێگە ئاوییەكانی ئەو وڵاتە ١٠ هەزار و ٤٠٠ كۆچبەر خنكاون و بەشێكی زۆریش بێسەروشوێن بوون، ٦٣ هەزار و ٩٧٠ كۆچبەریش بە رێگاكانی وشكانی و ئاوی گەیشتوونەتە ئیسپانیا و كۆچبەرانی مالی و سەنیگال زۆرترینی ژمارەی ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە دەگەنە دورگەكانی ئیسپانیا.
بەپێی ئامارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكانیش، كۆچبەرانی ئەفریقی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆرترینی ژمارەی ئەو كۆچبەرانە پێكدەهێنن كە دەگەنە وڵاتانی ئەوروپا.
زۆبەی جەنگەكانی جیهان لەئێستادا پێویستی بە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و تاكتیكی نوێی سەربازیی هەیە.
ئەگەرچی بوێری و ئازایەتی كورد لە گۆڕەپانی جەنگدا حاشا هەڵنەگرە، بەڵام خاڵی بەهێزی دوژمنەكانی تەكنەلۆژیایە، كە كورد لێی بێبەشكراوە بە تایبەت لە روی جەنگی ئاسمانییەوە.
شەڕڤانانی هێزەكانی سوریای دیموكراتی هەسەدە چەند ساڵێكە سەرقاڵی دروستكردنی درۆنی سەربازی تایبەت بە خۆیانن، ئەگەرچی لە روی نێودەوڵەتیی و سەربازییشەوە دەستیان بە زۆر ئامیری تایبەت ناگات.
ئێستا شەڕڤانان بە كەمترین پێدواویستی توانیوایانە بە دروستكردنی دوو جۆری درۆن گۆڕەپانی جەنگ لە بەرژەوەندیی خۆیان بقۆزنەوە.
باز و بروسك ئەو دوو درۆنەی دروستكراوی دەستی شەرڤانانن كە بونەتە مۆتەكەی نەیارانی و دوژمنانی هێزەكانیان لە رۆژئاوای كوردستان و باكور و رۆژهەڵاتی سوریا.
ئەو دوو دورۆنە كە پێشتر ئەركیان چاودێریی بوە ئێستا ئەركیان بۆ هێرشكردنە سەر پێگەكانی دوژمن گۆڕاوە و بە هەڵدانی بۆمب و هەندێك جاریش بە خۆتەقاندنەوە گورزی گەورە لە دوژمنان دەوەشێنن.
فەرماندەكانی هەسەدە جەختیان لەوە كردوەتەوە كە فڕۆكە بێ فرۆكەوانەكانیان تا ئێستا بە هەڵە خەڵكی مەدەنیان نەكردوەتە ئامانج و تەنها چەكدارانی سوری هاوپەیمانی توركیایان كردوەتە ئامانج.
فەرماندەیەكی هەسەدە دەڵیت پێشتر بەهۆی درۆنەكانی توركیاوە روبەڕوی كێشە بونەتەوە، بەڵام شەڕڤانان توانیویانە لە ماوەیەكی زۆر كەمدا سێ درۆنی بەیرەقدار بخەنە خوارەوە و تۆمارە ڤیدیۆییەكانیشی بڵاو كراونەتەوە.
خستنە خوارەوەی بەیرەقدا وەك شكاندنی شكۆی توانای سەربازی ئاسمانیی توركیا لێك دەدرێتەوە.
هەسەدە بە كارهێنانی باز و بروسك توانیوانی دەیان ئۆتۆمبێل و زرێپۆشی چەكدارانی سوریی تێكشكێنێت و رێگەی نەدا ئەو چەكدارانەی هاپەیمانی توركیا لە هەوڵەكانیان بۆ داگیركرندی ناوچەكانی رۆژئاوا سەركەوتو بن.
ئەمە لەكاتێكدایە كە درۆنەكانی توركیا توانایەكی سەربازی باشیان هەیە و لە دووری سەدان كیلۆمەترەوە دەتوانن ئامانج بپێكن، بەجۆرێك كە لە 18ی مانگی ئەیلولی ساڵی 2023 بۆردومانی فڕۆكەخانەی كشتوكاڵیی عەربەتی كرد لە سنوری پارێزگای سلێمانی.
بیانوی توركیا بۆ بۆردومانكە ئەوە بوو كە ئەندامانی هەسەدە لەو فڕۆكەخانەیە سەرقاڵی مەشق و راهێنان بون بۆ دروستكردن و بەكارهێنانی درۆنی سەربازیی.
دەزگای هەواڵگریی توركیاش كە بە میت ناسراوە بڵاویكردەوە كە گومانیان هەبوە لەوەی كە شەڕڤانان لە فڕۆكەخانەكەی عەربەت سەرقاسڵی دروستكردنی درۆن بووبن.
سەرەڕای ئەو بۆردومانە و زیانە گیانی و مادییەكانی ، بەڵام شەڕڤانان لە خاكی رۆژئاوا و بە دروستكردنی درۆنی باز و بروسك توانیویانە سوپای توركیا و چەكدارانی سوپای نیشتیمانی سوریا روبەڕوی ئاستەنگی گەورە بكەنەوە، تەكنەلۆژیا خۆماڵییەكەی شەڕڤانان بووەتە مۆتەكە لە بەردەم پێشڕەویی هەر دوژمنێك كە بیەوێت بەرەو خاكی رۆژئاوا پێشڕەویی بكات.
لێدان بە پاپوچ مێژوویەکی کۆنی هەیە، ئەگەرچی پاپوچ یەکێکە لەو کەرستانەی بەکارهێنانێکی رۆژانەی ئەرێنی هەیە، بەڵام بەشێوەیەکی جیاواز لە کلتورە جیاوازەکاندا بۆ سەرزەنشتکردن بەکارهێنراوە.
گۆزەیەک وەک پارچەیەکی هونەریی لە مۆزەخانەی نیشتیمانیی شوێنەواریی تارانتۆی ئیتاڵیادا پارێزراوە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ ٣٦٠ ساڵ بەر لە زایین، ئەو چیرۆکە روون دەکاتەوە.
وێنەی سەر ئەو پارچە هونەرییە ئەفسانەیەکی یۆنانی دەگێڕێتەوە، کە تیایدا ئەفرۆدیتی خواوەندی جوانی ئەفسانەی یۆنانییەکان، پاپووچێکی بەدەستەوەیە و سەرزەنشتی ئیرۆسی کوڕی دەکات.
ئیرۆس لە ئەفسانەی یۆنانییەکاندا بە خواوەندی خۆشەویستی ناوی دەبرێت و لەبەشێکی زۆری ئەفسانەکانیشدا بە خراپرەفتار وێنا کراوە.
ئەو گۆزەیە تاکە پارچەی هونەریی ناو مۆزەخانەکە نییە کە ئەو چیرۆکە دەگێڕێتەوە، بەڵکو پارچەی دیکەش هەن کە لەناویاندا پەیکەرێک هەیە.
ئەو وێنەیەی کە تیایدا ئەفرۆدیت لەرێگای پاپوچێکەوە سەرزەنشتی ئیرۆس دەکات، لە بەشێکی زۆری پارچە هونەرییەکانی دیکەی یۆنانیشدا دەبینرێت و بەوە لێکدەدرێتەوە، کە وەک بەشێکی پەروەردەی منداڵيکانیان لەو سەردەمەدا سزا بەکارهێنراوە. کە ئەوەش رەوایەتی نادات بەوەی سزادانی منداڵان لەرێگای لێدان و ئەشکەنجەوە جێبەجێبکرێت، بەڵکو تەنها مێژووی ئەو سەردەمە دەگێڕێتەوە.
بەکارهێنانی پاپوچ و پێڵاو بۆ دەربڕینی ناڕەزایەتی
بەدەر لە بەکارهێنانی پاپوچ بۆ سەرزەنشتکردنی منداڵان لەلایەن دایکیانەوە کە ئێستا بەشێوەیەکی بەرچاو کەمبووەتەوە، ئەو کلتورە درێژەی کێشاوە و لە زۆرکاتدا وەک دەربڕینی ناڕەزایەتیش بەکارهاتووە.
هەر بۆ نموونە لە بەشێکی پەرلەمانەکانی جیهاندا زۆرجار رووداوی لەو جۆرە روویانداوە کە پێڵاوەکانیان هەڵداوە، یان لە خۆپیشاندانەکاندا لەکاتی دروستبوونی گرژیدا پێڵاو بەکارهاتووە.
یانیش بەکارهێنانی پێڵاو لە هەڵمەت و رۆژە جیهانییەکاندا بەپێی دۆخە جیاوازەکان مانای جیاوازی بەخشیوە، هەروەک ئەوەی ماوەی چەند ساڵێکە لە هەڵمەتەکانی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی دژی ژناندا دانانی سەدان پێڵاوی سوور بووەتە بەشێک لە چالاکییەکانی ئەو رۆژە.
ئەمڕۆ ٢٨ ساڵ تێدەپەڕێت بەسەر گەورەترین لەشكركێشی سوپای توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان و بە ئۆپراسیۆنی "چنگ" یاخود "چەكوشی دووەم" ناسراوە.
لەو كاتەدا هەرێمی كوردستان بە رەوشێكی هەستیاردا تێدەپەڕی بەو پێیەی تەنها چەند مانگێك بەسەر روداوەكانی ٣١ـی ئابدا تێپەڕیبوو، ئامانجی ئۆپەراسیۆنەكەش وەك ئەوەی لە راگەیاندراوەكانی ئەوكاتی سوپای توركیادا هاتووە، هەڵوەشاندنەوەی ژێرخانی پەكەكە و نەهێشتنی توانای چالاكییان بووە لە ناوچەكەدا.
ئۆپراسیۆنی "چەكوشی دووەم" كە هەندێك جار بە ئۆپەراسیۆنی "چنگ" ناودەبرێت، لە ٣٠ـی كانوونی یەکەمی ١٩٩٦ دەستیپێكرد، كاتێك هێزە سەربازییەكانی توركیا كە هێزە تایبەتەكان و سەربازی زەمینی و پشتیوانی ئاسمانییان تێدابوو، سنوورەكانی نێوان توركیا و عێراقیان بەزاند و هاتنە ناو خاكی هەرێمی كوردستان.
ئامانجی ئۆپراسیۆنەكە بە پلەی یەكەم كەمپ و بارەگاكانی پەكەكە بووە لە ناوچەكانی خواكورك و چیای قەندیل و گارە لە نزیك سنووری توركیا، بەڵام ئەو هێرشانە و رەوشی دوای روداوەكانی ٣١ـی ئاب، بوونە سەرەتای جێگیربوونی سوپای توركیا لە هەرێمی كوردستان بەشێوەیەك كە لە ئێستادا زیاتر لە ٣٠ سەربازگە و خاڵی سەربازییان لە هەرێمی كوردستاندا هەیە.
ئۆپراسیۆنە سەربازییەكەی توركیا لە ساڵی ١٩٩٦ بە سەركردایەتی تانسۆ چیلەر سەرۆك وەزیران ئەوكات و حكومەتە هاوپەیمانەكەی ئەنجامدرا.
لەو كاتەدا توركیا تا رادەیەك هەماهەنگی لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان هەبوو، بەوپێیەی سنوورەكانی هاوسنووری ئەو ناوچانە بوون كە دوای ٣١ـی ئاب لەلایەن پارتی دیموكراتی كوردستانەوە بەڕێوەدەبران.
لەو كاتەدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەوانە وڵاتانی وەك ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا نیگەرانی خۆیان لەبارەی سەروەری عیراق و ئەنجامە مرۆییەكانی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی توركیا دەربڕی، بەڵام تاڕادەیەكی زۆر خۆیان لە گرتنەبەری هەنگاوی راستەوخۆ بۆ رێگریكردن لە دەستدرێژییەكانی توركیا بۆسەر هەرێمی كوردستان بەدوور گرت.
ئەمڕۆ ١٨ ساڵ بەسەر لەسێدارەدانی سەدام حسێندا تێپەڕی، ئەو سەرۆکە دیکتاتۆرەی ماوەی ٢٤ ساڵ حوکمی عیراقی کرد.
سەدام حسێن مەجید، چوارەم سەرۆککۆماری عێراق و ئەو دیکتاتۆرەی لەپاڵ چەندین سەرۆکی دیکتاتۆری دیکەدا چەندین تاوانی دژ بە کورد ئەنجامدا، کە ئێستاش دوای زیاتر لە ٣٣ ساڵ لە رووخانی رژێمە دیکتاتۆرەکەی لە کوردستان و ٢١ ساڵ لە عیراق، هێشتا کاریگەریی تاوان و کارەکانی لەسەر خاکی هەرێمی کوردستان و دەروونی ماڵ بە ماڵ و تاک بە تاکی ئەو کەسانەدا ماوە کە ئەگەر بۆ ساتێکیش بێت ماوەی حوکمی ئەویان بینیوە.
سەدام حسێن لە ٢٨ی نیسانی ساڵی ١٩٣٧ لە گوندی عۆجە'ی سەر بە تكریت لەدایك بووە، خانەوادەكەی سەرقاڵی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بوون و سێ زڕبرای هەبووە بەناوەكانی بەرزان و وەتبان و سەبعاوی، هەرسێ براکەی لەسەردەمی دەسەڵاتی سەدامدا پۆستی باڵایان هەبووە.
سەدام ساڵی ١٩٥٧ پەیوەندی بە ریزەكانی حزبی بەعسەوە كردووە و لە ٧ی تشرینی یەكەمی ساڵی ١٩٥٩دا بەشداری لە پیلانی تیرۆركردنی عەبدولكەریم قاسمدا کردووە، بەڵام پیلانەكە شكستی هێنا و سەدامیش بە سوكی بریندار بوو و دواتر بەرەو سوریا هەڵهات.
لە ساڵی ١٩٦٣ لەگەڵ ساجیدەی كچی خاڵی هاوسەرگیری دەكات، هەر لەو ساڵەشدا بەعسییەكان كودەتا بەسەر عەبدولكەریم قاسمدا دەكەن و دەسەڵات دەگرنە دەست، ئەحمەد حەسەن بەكریش، دەبێتە سەرۆك وەزیران و عەبدولسەلام عارفیش دەبێتە یەكەم سەرۆك كۆماری عیراق، عەبدولسەلام عارف سەرەڕای ئەوەی یەکەم سەرۆک کۆمارە، بەڵام دووەم سەرۆکی عیراقە لەدوای سیستمی پاشایەتییەوە، چونکە بەر لەو عەبدولەکریم عارف کە پۆستی سەرۆکوەزیرانی عێراقی هەبوو، لەدوای سیستمی پاشایەتییەوە یەکەم سەرۆکی عیراق بوو.
دوای ئەوەی لە ١٣ی نیسانی ساڵی ١٩٦٦ بەهۆی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەكەی، عەبدولسەلام عارف گیانی لەدەست دا، عەبدولڕەحمان عارفی برای بووە سەرۆككۆمار، بەڵام دوو ساڵ دواتر و لە ١٧ی تەمموزی ساڵی ١٩٦٨ جارێكی تر بەعسییەكان بە كودەتا عەبدولڕەحمان عارفیان لەسەر كار لابرد و سەدامیش یەكێك بوو لە بەشداربووانی ئەو كودەتایە، کە دوای کودەتاکە ئەحمەد حەسەن بەكر بووە سەرۆکكۆمار و سەدامیش بووە لێپرسراوی ئاسایشی نەتەوەیی، دواتریش لە ساڵی ١٩٦٩دا بووە جێگری سەرۆکكۆمار.
لە ساڵی ١٩٧٩دا بووە چوارەم سەرۆککۆماری عیراق
لە ساڵی ١٩٧٥ بە مەبەستی لاوازكردنی شۆڕشی كورد، سەدام پەیماننامەی جەزائیری لەگەڵ شای ئێران ئیمزا كرد و لە ساڵی ١٩٧٩شدا ئەحمەد حەسەن بەكری ناچار كرد دەست لەكار بكێشێتەوە، بەوەش خۆی بووە چوارەم سەرۆككۆماری عیراق.
لە هەمان ساڵ بە دواوە كە شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران سەركەوتوو بوو و لە ترسی پەڕینەوەی ئەو شۆڕشە بۆ عیراق، رێككەوتنی ١٩٧٥ی نێوان هەردوو وڵاتی وەلا نا و لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠دا جەنگی لە دژی ئێران بەرپا كرد، كە هەشت ساڵی خایاند.
بە هەزاران شێوە هەوڵی لەناوبردنی کوردی دا
کورد لەژێر دەسەڵاتی حزبی بەعسدا چەندین نەهامەتی بینی، بە هەزاران شێوەی حزبی بەعس هەوڵی لەناوبردنی کوردی دەدا و خاک و ئاوی تێکدەدان، گوندەکانی خاپوور دەکرد و ناوچە کوردییەکانی تەعریب دەکرد، لە سەردەمی سەدام حسێنی دیکتاتۆریشدا بە پلان لەناوبردنی کوردیان دەستپێکرد، کە هەڵمەتەکانی ئەنفال و کیمیاییبارانکردنی هەڵەبجە یەکێک بوون لەوان.
لە ئازاری ساڵی ١٩٨٨دا، حزبی بەعس بە سەرۆکایەتی سەدام حسێن پلانی کیماییبارانکردنی هەڵەبجەی دەستپێکرد، کە بەهۆیەوە زیاتر لە پێنج هەزار شەهید لە منداڵ و ژن و پیاو، لە هەموو تەمەنەکاندا شەهید بوون، جگە لەوەی سەدان منداڵ ونبوون.
لە هەمان ساڵدا سەدام حسێن شاڵاوەکانی ئەنفالی بە شەش قۆناغ دژ بە کورد جێبەجێ کرد، کە تیایدا ١٨٢ هەزار کوردی بێتاوانی دانیشتووی ناوچە جیاوازەکان زیندەبەچاڵ کران و بە هەزاران کەس و کۆمەڵکوژ و بێسەروشوێنن کران.
ئەوە جگە لە وێرانکردنی گوندەکان و تێکدانی خاک و ئاو و سروشتی کوردستان و بە عەرەبکردنی ناوچە کوردییەکان، کە کوردەکانیان کۆمەڵکوژ دەکرد و عەرەبیان تێدا نیشتەجێ دەکرد.
لە ٢ی ٨ی ١٩٩٠دا سەدام حسێن بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی لە ناوچەكە هێرشی كردە سەر كوەیت و داگیری كرد، بەڵام هەرزوو هاوپەیمانییەكی سەربازیی نێودەوڵەتیی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا پێكهێنرا و لە بەرەبەیانی ١٧ی ١ی ١٩٩١دا لە جەنگی دووەمی كەنداو كە بە گەردەلولی بیابان ناسرا، سەدام و سوپاكەی ناچاركران لە كوەیت بكشێنەوە و ئەو جەنگەش زیانی زۆری بە عیراق گەیاند.
دواتریش لە ئازاری هەمان ساڵدا کە راپەڕینە مەزنەکە لە رانیەوە دەستی پێکرد، حزبی بەعس بە توندترین شێوە رووبەڕووی بووەوە، کە بووە هۆی ئاوارەبوونی ملیۆنان کورد و کۆڕەوە مەزنەکەی لێکەوتەوە، بەوهۆیەشەوە بڕیاری ژمارە ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی درا کە تیایدا ناوچەی دژە فڕین سەپێنرا، بەڵام هێزەكانی رژێمی بەعس بۆ ماوەیەكی كەم لە كوردستان مانەوە تاوەکو ئەوكاتەی لە راپەڕینێكی تردا لە ١٨ی تەمموزی ١٩٩١ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە بەعس پاككرانەوە و لە ساڵی ١٩٩٢دا حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرا.
ساڵی ٢٠٠٣ دواین ساڵی دەسەڵاتی سەدام بوو كە ئەمریكا بە سەرۆكایەتی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی هێرشیكردە سەر عیراق و كۆتایی بە رژێمی بەعس هێنا و هێزەكانی ئەمریكا گەڕانی بەدوای سەدام و دارودەستەكەیدا دەستپێكرد.
لە رۆژی ١٣ی كانونی یەكەمی ٢٠٠٣ لە ئۆپراسیۆنێكدا هێزێكی تایبەتی مارێنزی ئەمریكا سەدام حسێنیان لە شارۆچكەی دۆری سەر بە تكریت لەناو چاڵێكدا دۆزییەوە و دەستگیریان کرد.
بەپێی راپۆرتی ژەنەڕاڵ (جەیمس هیكلی) لەو ئۆپراسیۆنەدا ژمارەیەك پێشمەرگەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش بەشداربوون، دوای دادگاییكردنیشی لەسەر هەموو ئەو هەموو تاوان و كارە نامرۆڤانەی دژ بەگەلانی عیراق و گەلی كورد ئەنجامی دابوو، بەتایبەتیش لەسەر دۆسیەی كۆمەڵكوژی دوجەیل دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەركرد.
ماڵ بە ماڵ بینەری ساتی لەسێدارەدانەکەی بوون
بڕیاری لەسێدارەدانەکەی لە رۆژی ٣٠ی ١٢ی ٢٠٠٦ لە بەرەبەیانی یەكەم رۆژی جەژنی قوربان جێبەجێکرا، ئەوکات لەدوای چەندین ساڵ بینینی نەهامەتی بەدەست رژێمەکەی سەدام حسێنەوە، سەرجەم ماڵەکان بەدیار پەخشی لەسێدارەدانەکەیەوە دانیشتبوون، کە سات بە سات بینەری بوون هەر لە بردنییەوە بۆ ژووری سزا تاوەکو لەملکردنی پەتی لەسێدارەدان، کە ئەو کات بەشێکی کەناڵەکان پەخشیان کرد.
بەر لە ساڵانی ٢٠١٠، تۆماری رۆژانی دادگاییکردنی سەدام حسێن و دامودەستەکەی خرابووە سەر سیدی و لە بازاڕدا دەفرۆشرا، بەوهۆی ئەو سوێیەی لە دڵی کورددا بوو، کەم ماڵ هەبوو ئەو سی دی'یانەی نەبێت و زوو زوو بە جۆشەوە تەماشای نەکەنەوە.
ئەمڕۆ ١٧ی ١٢، یادی دەستپێکی شۆڕشی بەهاری عەرەبییە، ئەو بەهارەی هەر وەک فێنکایی و جوانی وەرزی بەهار؛ فێنکایی و ئاهـ'ی بە دڵی خەڵکی چەندین وڵاتی عەرەبیدا هێنا، کە ئێستا دوای ١٤ ساڵ هێشتا کۆڵی نەداوە و دوایین شوێن سوریای رزگار کرد.
ئەمڕۆ ١٧ی ١٢ی ٢٠٢٤، ١٤ ساڵ بەسەر روداوی خۆسوتاندنەکەی محەمەد بوعەزیزیدا تێدەپەڕێت، کە بووە ئەو درزەی کانیاوی شۆڕشی بەهاری عەرەبی لێوە تەقی و وڵات بە وڵاتی گرتەوە.
محەمەد بوعەزیزی، ئەو گەنجە تونسیە بوو هەژاری و ماندوویەتی و قەرزاری تەنگی پێهەڵچنیبوو، ئەو توڕەیی ناخی دەخواردەوە بەڵام هێشتا وەک کەسوکاری باسیان دەکرد، بزە لەسەر لێوەکانی نەدەبڕا و بە قسەخۆشەکانی هەمووانی دەخستە پێکەنین، رووەخۆش و قسەخۆشەکانی وایکردبوو بە محەمەدیان دەوت "بەسبوس". محەمەد بوعەزیزی لە تەمەنی سێ ساڵیدا بووە کە باوکی کۆچیدوایی کردووە و بە ناچاری لە تەمەنی ١٠ ساڵییەوە دەستیکردووە بە کارکردن ئەرکی بەخێوکردنی دایک و شەش خوشکی لەئەستۆ بوو، کە ساڵ لەدوای ساڵ سەختی ژیان و کارکردن زیاتر تەنگی پێهەڵچنیوە و لە خوێندنی دابڕیوە.
عەلی ئامۆزای محەمەد بوو، تەمەنی دووهێندەی ئەو دەبوو و ئەو باس لەوەدەکات، بەسبوس بەهۆی سەختی ژیان و فشاری رۆژانەوە، لەو ساڵانەی کۆتایی و بەر لە خۆسوتاندنەکەی، پێکەنین و قسەخۆشەکانی نەمابوو و زوو هەڵدەچوو.
محەمەد بوعەزیزی تەمەن ٢٦ ساڵ سەرقاڵی فرۆشتنی سەوزە و میوە بوو، ئێواران سەوزە و میوەی دەکڕی و رۆژی دوای ئەو بە دەستگێڕەکەی دەیفرۆشتەوە، دواتر شەوان دەچووە ماڵەوە و چەند کاتژمێرێکی کەم دەخەوت، بەیانیش بەهەمان شێوەی دەستیپێدەکردەوە. وەک عەلی دەڵێت: محەمەد شەو و رۆژ راکە راکی بوو، هێشتا قەرزەکانی تەواو نەدەبوو.
سەرەتای شۆڕشی بەهاری عەرەبی
بەیانییەکی سارد، هاوشێوەی هەموو بەیانییەک محەمەد دەچێتە دەرەوە و دەستگێڕەکەی بەدوای خۆیدا رادەکێشێت بۆئەوەی دەست بە کاری رۆژانەی بکات، بەڵام پۆلیس دەست بەسەر دەستگێڕەکەیدا دەگرێت بەبیانووی ئەوەی بەبێ مۆڵەت لەسەر شەقام کار دەکات، محەمەد بۆ گەیاندنی دەنگی ناڕەزایەتی بە پارێزگار و روونکردنەوەی دۆخەکە بۆی دەچێتە بەردەم باڵەخانەی پارێزگای شاری سیدی بوعەزید، بەڵام پارێزگار رەتیدەکاتەوە بیبینێت.
محەمەد کە هەژاری تەنگی پێهەڵچنیوە و تەنانەت کەمترین کاتی نەماوەتەوە بۆ ژیانکردن، هەمیشە کارکردن، هەمیشە ڕاکردن بەدوای نان، رەتکردنەوەی پارێزگاریش ئەوەندەی دیکە دۆخەکەی لەسەر قورس دەکات و لەبەردەم باڵەخانەی پارێزگادا ئاگر لە جەستەی خۆی بەردەدات. "چیتر ناتوانم هەناسە بدەم" عەلی لە چاوپێکەوتنێکیدا بە کەناڵی جەزیرەی راگەیاندووە، "کەس گوێی لەو نەدەگرت، ئەگەر لەو ساتەدا لەگەڵی بوومایە رێگەیەکم دەدۆزیەوە بۆئەوەی قسە لەگەڵ پارێزگاردا بکەین، بەڵام لەوێ نەبووم.. دەزانی! با من شتێکت پێبڵێم کە پێشتر بە کەسم نەوتووە، هەفتەیەک بەر لەو رووداوە محەمەد بە سەڵاحی ئامۆزایەکی دیکەمانی وتبوو، زۆر ماندوو بووم، چیتر ناتوانم هەناسە بدەم".
باسی لەوەشکردووە، محەمەد لەلایەن پۆلیسەوە زۆر نارەحەت دەکرا، هەمیشە بەرۆکاین دەگرت لەبەر ئەوەی دەستگێڕە و مۆڵەتی نییە، ناچاریان دەکرد پارەیان پێبدات بۆئەوەی لێی بگەڕێن کار بکات. لە رۆژی رووداوەکەدا عەلی لە دوکانەکەی خۆیدا کاری دەکرد، سەڵاحی ئامۆزای چووەتە لای و وتوویەتی، عەلی دەڵێن، کەسێک لەبەردەم پارێزگادا خۆی سوتاندووە، با بچین بزانین چی بووە، کە دەچنە ئەوێ و روداوەکە دەبینن عەلی بە کامێراکەی ڤیدیۆی دیمەنەکە دەگرێت و کاتێک دەگەڕێنەوە، شۆفێرێکی تاکسی کە لەکاتی خۆسوتاندنەکەی محەمەد'دا چاکەتەکەی خۆی پێدا دابوو.
بە هەڵەداوان رادەکات و دەڵێت: عەلی ئەوە محەمەد بوو، بەسبوس بوو، کوڕە باشەکە!. کاردانەوەکانی دوای خۆسوتاندنی محەمەد بوعەزیزی رووداوی خۆسوتاندنەکەی محەمەد ناخی تونسییەکانی هەژاند و گڕی بەردایەوە ئەو ژیلەمۆیەی لەناخیاندا دەسووتا، دەنگی ناڕەزایەتی دژی حکومەتەکەی زەین ئەلعابدینی سەرۆکی ئەو کاتی وڵاتەکە، شەقامەکانی تونسی پڕ کرد. هەر تاوەکو گەیاندنی محەمەد بە نەخۆشخانە، دەنگی ناڕەزایەتی بەرزبووەوە و خۆپیشاندان لەبەردەم باڵەخانەی پارێزگادا دەستی پێکرد. خۆپیشاندانەکانی سەرەتا کەسانی نزیک لە محەمەد و هاوڕێکانی و کەسوکارەکەی بوون، دواتر بە سەدان و هەزاران کەس کۆبوونەوە، کە هێشتا پارێزگار رەتی کردەوە بیانبینێت. عەلی دوو مانگ بەر لەو رووداوە هەژمارێکی فەیسبووکی لە سۆشیاڵ میدیادا دروستکردبوو، بڕیاریدا ڤیدیۆی خۆپیشاندانەکان لەوێدا بڵاوبکاتەوە.
عەلی ئاماژەی بەوەکردووە، "زۆر دەترسام، چونکە ئاسان نەبوو لەوکاتەدا لە بەرەی ئۆپۆزسیۆن و رەخنەگراندا بیت، رژێم ترسناک بوو".
زەین ئەڵعابدین، ئەو کەسەی هەرگیز گوێی بە خەڵک نەدەدا، لەو ماوەیەی محەمەد لە نەخۆشخانەدا کەوتبوو سەردانی کرد. دوو هەفتە و نیو لەدوای روداوەکە، لە ٤ی ١ی ٢٠١١دا محەمەد بەهۆی زۆری رێژەی سوتانەکەی گیانیلەدەستدا، کە لە کۆتاییشدا ناوی نەخۆشخانەکە گۆڕدرا بۆ ناوی محەمەد بوعەزیزی، خۆپیشاندانەکان فراوانتر دەبوون و بە هەزاران خۆپیشاندەر لە رۆژی ٤ی ١دا دەستگیر کران، خۆپیشاندەرە گەنجەکان شەوان لەسەر شەقام دەمانەوە. لەکۆتاییدا لە ١٤ی مانگی ١ رژێمەکەی زەین ئەڵحابدین رووخا و خۆشی بەرەو سعودیە هەڵهات.
گەندەڵی و خراپی دۆخی ئابووری، قۆرغکاری و حوکمڕانی تاکڕەوی، بێکاری و دۆخی سەختی ژیان و چەندین گرفتی تر بوونە هۆی سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی قۆرغکای سیاسییەکان و سەرمایەدارکردنی چەند کەسێک و نەهێشتی چینی ناوەڕاست، وایکردبوو دۆخی کۆمەڵایەتی خەڵکیش بەرەو خراپی بچێت. پەککەوتنی چەندین کەرتی گشتی وڵاتەکە و بێبازاڕی ماڵ بە ماڵی گرتبووەوە.
لە تونسەوە بۆ میسڕ
دوابەدوای تونس ناڕەزایەتییەکان میسڕیشی گرتەوە، لە ٢١ی ١ی هەمان ساڵدا '٢٠١١' چیندین خۆپیشاندان دەستیان پێکرد و لە رۆژی یادی پۆلیسی میسڕدا دەرگای ناڕەزایەتییەکان و توڕەیی خەڵک کرایەوە و رۆژ بە رۆژ خۆپیشاندانەکان دژی حوسنی موبارەکی سەرۆکی ئەو کاتی میسڕ فراوانتر دەبوون و بە دەیان گیانلەدەستدان و برینداری لێکەوتەوە، بە هەزاران کەس دەستگیرکران و هێشتا بڵێسەی ئەو ئاگرە زیاتر تەشەنەی دەسەند. سەرەڕای راگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆ و گرتنەبەری چەندین رێکار لەلایەن حکومەتی ئەوکاتی میسڕەوە، بەڵام نەیانتوانی دەنگی ناڕەزایەتییەکان کپ بکەنەوە و خۆپیشاندانەکان بەردەوام بوون.
ئەو روداوانە درێژەیان کێشا و دەنگی ناڕەزایی گەنج و پیر و ژن و پیاو توانیان لە ١١ـی شوباتدا حوسنی موبارەک ناچار بکەن دەستلەکاربکێشێتەوە و لەدوای حوسنی موبارەک ١٨ مانگ ئەنجومەنی باڵای هێزە چەکدارەکان وڵاتی بەڕێوەبرد و پاشان محەمەد مورسی بووە سەرۆک، ئەویش ماوەی دەسەڵاتەکەی بەدەر نەبوو لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی و لەکۆتاییشدا لە ٣ی ٧ی ٢٠١٣دا، عەبدولفەتاح سیسی بە کودەتایەک وەزیری ئەوکاتەی بەرگری میسڕی لەسەر کار لابرد.
لیبیا
دەنگی ناڕەزایەتییەکان بەدوای میسڕدا گەیشتە لیبیا و بە تەواوی هاوشێوەی راپەڕین هاوڵاتیان رژانە سەر شەقامەکان و شار لەدوای شار دەستیان بە خۆپیشاندان کرد، لە لیبیاش خەڵک بەدەست بێکاری و هەژاری و سەختی ژیان و دۆخی ئابوورییەوە دەیان ناڵاند، ئەو شەپۆلە ناڕەزایەتییەشی وڵاتانی عەرەبی گرتبووەوە هاندەرێکی دیکە بوو.
ئەگەرچی لە سەرەتادا بەشێوەی ئاشتیانە گەنجان دەستیان بە خۆپیشاندان کرد، بەڵام وەڵامدانەوە توندەکانی دەسەڵاتداران و بەکارهێنانی چەکی قورسی ئاگرین دۆخەکەی قوڵتر کردەوە.
لە ٢١ی ٨ی ٢٠١١ـەوە شۆڕشێکی جەماوەری سەری هەڵدا و هێزە چەکدارە ئۆپۆزسیۆنەکان لە رۆژئاوای لیبیاوە رژانە سەرشەقام، تاوەکو ئەو شۆڕشە کۆڵان بە کۆڵانی گرتەوە و لە کۆتاییشدا دەستیان بەسەر رادیۆ و تەلەفزیۆنی دەوڵەتی لیبیادا گرت، کە دواتر لە ٢٠ی ١٠دا بە دەستگیرکردن و کوژرانی محەمەد قەزافی سەرۆکی لیبیا کۆتایی پێهات.
یەمەن
ناڕەزایەتییەکان زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی گرتبووەوە و یەمەنیش یەکێک بوو لەو وڵاتانە، هەرچەندە شۆڕشەکەی یەمەن بە شۆڕشی ئاشتیانە ناوی دەهێنرا، کە لە ١١ی شوباتی ٢٠١١ دەستیپێکرد، داوای گۆڕانکاری ئابووری و کۆمەڵایەتییان لە رژێمەکەی عەلی عەبدوڵا ساڵحی سەرۆکی یەمەن دەکرد.
ناڕەزایەتییەکان درێژەیان کێشا و لەکۆتاییدا داوای روخاندنی رژێم دەکرا، لەو کاتەدا زۆرینەی سەرۆکهۆز و کەسایەتییەکان پشتگیری خۆپیشاندانەکانیان دەکرد، لە رۆژی ١٨ی ئازاردا، لە ناڕەزایەتییەکاندا ٥٢ کەس کوژران و زیاتر لە ٧٠٠ کەسی دیە بریندار بوون.
دوابەدوای ئەوە چەندین بەرپرس دەستیان لەکار کێشایەوە، عەلی عەبدوڵا ساڵح هەوڵیدا کارەکان بۆ هەڵوەشانەوەی حکومەت خێراتر بکات، لە رۆژی ٤ـی ٦دا عەلی عەبدوڵا بەمەبەستی وەرگرتنی چارەسەر دەچێتە سعودیە، دواتر کە کۆشكی سەرۆکایەتی بۆردومان دەکرێت لە ٢٣ی ٩دا دەگەڕێتەوە یەمەن و لە ٢٣ی ١١دا دەستلەکار دەکێشێتەوە.
سوریا
لە شوباتی ۲٠۱۱ وە ناڕەزایەتییەکان سوریاشیان گرتەوە و گونجان لە ناوەراسی دیمەشق چەندین دروشمیان دەوتەوە، کە دواتر لە ناوچەی درعای باشووری سوریا چەند خوێندکارێک کە تەمەنیان لەنێوان ۱٥ بۆ ۱۷ ساڵدا دەبوو، لەسەر دیواری قوتابخانەکەیان نووسیان: 'گەل رووخانی رژێمی دەوێت'، 'کاتی تۆ دێت دکتۆر' کە مەبەستیان لە بەشار ئەسەد بوو. کە دواتر ئەو خوێندکارانە دەستگیرکران و ئەشکەنجەی توند دران، کەسوکاریشیان بۆ زانینی چارەنووسی منداڵەکانیان خۆپیشاندانیان کرد، بەڵام عاتف نەجیب سەرۆکی باڵێکی سیاسی نزیک لە بەشار ئوسەد پێی وتن، منداڵەکانتان لەبیر بکەن و منداڵی دیکە بخەنەوە. کە ئەوەش ناڕەزایەتیەکانی فراوانتر کرد و خەڵک بە کۆمەڵ رژانە سەر شەقامەکان. دواتر لە ۱٥ی ۳دا خۆپیشاندانێکی جەماوەری گەورە کە چالاکوانانی مەدەنی رێکیان خستبوو بەڕێوەچوو و هێزەکانی رژێم رووبەڕوویان بوونەوە و زۆرینەیان دەستگیر کردن.
دوای ئەوەش لە ۱۸ی ۳دا و لەژێر ناونیشانی 'هەینی کەرامە' خۆپێشاندان چەندین شاری گرنگی سوریای گرتەوە و لەو خۆپیشاندانەدا یەکەم گیانلەدەستدانی شۆڕشی سوریا کەوتەوە.
دواتر لە درێژەی ناڕەزایەتیەکانی سوریادا دەستیەک بۆ گروپە ناڕازیەکان پێکهێنرا کە ٤٠ گروپی لەخۆ گرتربوو، دواتر سوپای سوریای ئازاد و هێزەکانی سوریای دیموکرات و چەندین گروپی دیکە دروستبوون و لەو ساڵەوە جەنگی ناوخۆی سوریا دەستیپێکرد.
دۆخی سوریا بەدەست رژێمی ئەسەدەوە رۆژ بە رۆژ خراپتر دەبوو و بە هەزاران گەنج و خێزان ئاوارەی وڵاتانی دیکە بوون، ئابووری داڕما و رۆژ بە رۆژ دراوەکەی بەهای لەدەست دەدا، هەزاران گینلەدەستدان و دەیان هەزار برینداری ناڕەزایەتییەکان هەبوون، سوپا چەکی قورس و کیمیایی بەکارهێنا، چەندین ساڵە سوریا لەو دۆخە و سەختتردا ژیان دەکات.
تاوەکو لە کۆتاییدا دوای ۱۳ ساڵ لە شەڕ و ململانێ لە ۲۷ی ۱۱ی ئەمساڵدا جارێکی دیکە گروپە چەکدارەکانی سەر بە ئۆپۆزسیۆن و هێزەکانی سوریای دیموکرات دەتیان کردەوە بە هێرشەکان دژی سوپای سوریا و رژێمەکەی ئەسەد و دواجار لەماوەی ۱۱ رۆژدا بە فەرمی رووخانی رژێمەکەی بەشار ئەسەد لە ۸ی ۱۲دا راگەیەنرا و کۆتایی بە حوکمی ٥۳ ساڵەی بنەماڵەی ئەسەس هات لە سوریادا.
بەوەش بەهاری عەرەبی لە سوریاش هاوشێوەی وڵاتانی دیکە سەرکەوت، ئەگەر چی درێژەی کێشا و درەنگ یەکلا بووەوە، بەڵام لە کۆتاییدا بەهاری عەرەبی بووە ئەو فێنکاییەی دڵی سورییەکانیشی بوژاندەوە. بەهاری عەرەبی خۆپیشاندانی گەورەی لە چەندین وڵاتی دیکەشدا بەدوای خۆیدا هێنا، وەک جەزائیر، عێراق، بەحرەین، ئوردون، تورکیا، مەغریب و عەمان، لە چەندین وڵاتی دیکەشدا خۆپیشاندانی بچوک بەرێوەچوون، وەک لوبنان، سعودیە، کوێت، و سۆدان.
هەرچی ئەو وڵاتانە بوون کە رژێمیان پاشایەتی بوو، بە چاکسازی دەستووری رێژەیی شەپۆلی خۆپیشاندانیان رەواندەوە و ناڕەزایەتییەکان ڕای نەماڵین، وڵاتێکی وەک سعودیە کە دەوڵەمەندە بە نەوت هاوکاری کۆمەڵاتی بۆ هاوڵاتییەکانی زیاد کرد. بەهاری عەرەبی ئەگەرچی دوای ۱۳ ساڵ هێشتا رەوشی بەشێکی وڵاتانی بەو جۆرە نەگۆڕی بەڵام رەوشی دیموکراسی باشتر کرد.لە راپۆرتێکدا یەکەی زانیاری ئیکۆنۆمیست سەر بە گروپی بەریتانی ئیکۆنۆمیست، کە دۆخی دیموکراسی وڵاتانی جیهان ساڵانە لە راپۆرتێکدا هەڵدەسەنگێنێ، بەراوردی دۆخی دیموکراسی وڵاتانی عەرەبی کردووە لەنێوان ۲٠۱٠ تاوەکو ۲٠۲٠ و ئاماژەی بەوە کردووە، رەوشی دیموکراسی بەرەوپێش چووە، جگە لەو دوو وڵاتەی کە ئێران هەژموونی تیایاندا هەیە وەک سوریا و یەمەن، کە وا پێدەچێ ئیتر سوریاش لەو کڵێشەیە هاتبێتە دەرەوە.
١٧ی ١٢ی هەموو ساڵێک رۆژی ئاڵای کوردستانە، ئەو ئاڵایەی بە ڕوانین لێی و بینینی خۆرێکی گەش و سێ رەنگی سور و سپی و سەوز، خەبات و تێکۆشان و هیوا و وەفا؛ وێنا دەکات.
لە ١٦ی ٤ی ساڵی ٢٠٠٤دا، پەرلەمانی کوردستان رۆژی ١٧ی ١٢ی وەکو رۆژی ئاڵای کوردستان دیاریکرد. پێشتر پەرلەمانی کوردستان ئەوەی راگەیاندووە، "ئاڵای کوردستان رەمزی قەوارەی هەرێمی کوردستانە و لە دەستووری هەمیشەیی عێراق دانی پێدانراوە."
ساڵانە لە رۆژی ئاڵای کوردستاندا، لە سەرجەم دامودەزگا و خوێندنگەکانی هەرێمدا ئاڵا هەڵدەکرێت و جلی کوردی لەبەردەکرێت و بە چەندین چالاکی یادی دەکرێتەوە، لە ناوەندەکانی خوێندنیشدا چالاکی تایبەت بۆ ئەو یادە بەڕێوەدەچێت.
ئەگەرچی مانگی ١٢ لە هەرێمی کوردستان بەر سەرماوسۆڵە دەکەوێت، بەڵام دڵی جگەرگۆشە و خوێندکارانی ئەم خاکە و مامۆستایان و کارمەندانی دیکە ئەوەندە گەرمە، بە چەندین چالاکی جۆراوجۆر ئەو رۆژە پیرۆز دەکەن و بەرز رایدەگرن.
لەپاڵ هەڵکردنی ئاڵادا لە ناوەندە جیاوازەکان، بەهۆی دۆخی ئابووری و نەدان و دواکەوتنی موچەوە لە چەند ناوەندێک دەوام راگیراوە و ئەو یادکردنەوەیە بەڕێوەناچێت.
ساڵی رابردووش، بایکۆت بەشێوەیەکی گشتی قوتابخانەکانی سنووری پارێزگاکانی سلێمانی و هەڵەبجە، ئیدارەکانی گەرمیان و راپەڕین وقەزای کۆیە، ئەو یادە تەنها لە چەند خوێندنگەیەکدا کرایەوە و بەشێوەیەکی گشتی سەرجەم ناوەندەکانی خوێندنی نەگرتەوە.
رۆژی ئاڵای کوردستان
١٧ی ١٢ی ساڵی ١٩٤٥ی زاینی، کە بە ساڵی کوردی هاوکات بوو لەگەڵ ٢٦ی سەرماوەزی ٢٦٤٥، لە مەراسمێكدا، ئاڵای کوردستان لەسەر شانی کەریمی نازمی، لە مەیدانی چوارچرای مەهابادەوە بەرەو باڵەخانەیەکی بەرزی مەهاباد برا و بە ئامادەبوونی قازی محەمەد و هاوشانی چەندین کەسایەتی ئەو کاتە و هاوڵاتیان، ئاڵاکە لەسەر ئەو باڵەخانەیە هەڵکرا.
دوابەدوای هەڵکردنی ئاڵای کوردستان لە مەهاباد، ئاڵا لەو شار و شارۆچکانەی دیکەش هەڵکران کە لەژێر دەسەڵاتی شای ئەوکاتەی ئێراندا نەبوون.
رەنگەکان و شێوەی ئاڵای کوردستان
دکتۆر قاسملۆ سکرتێری پێشووتری حزبی دیموکراتی کوردستانی ئێران دەڵێت، ئەو کات ئاڵای کوردستان رەنگە بنەڕەتییەکانی بەهەمان شێوەی ئێستا سێ رەنگ بوون، سوور لە سەرەوە و سەوز لە ناوەڕاست و سپی لەنێوانیاندا، هێمای کوردستانیش قەڵەمێک بوو لەنێوان دوو گوڵەگەنمدا و خۆرێک لە سەریانەوە هەڵهاتبوو. کە قەڵەمەکان مانای بایەخ و گرنگی فەرهەنگ و زانست بوو و گوڵەگەنمەکانیش هێمایەک بوون بۆ کار و بەرهەمی کوردەکان، خۆریش سیمبولی ئازادی بوو.
ئاڵای کوردستان هەر لە رابردووەوە و بەپێی سەردەمە جیاوازەکان چەندین جار گۆڕانکاری بەسەر شێوەکەیدا هاتووە، بەڵام بەشێوەیەکی سەرەکی لەنێووان ئەو چوار رەنگەدا ماوەتەوە.
بەپێی سەرچاوە جیاوازەکان ئەمانە چەند وێنەیەکی ئاڵای کوردستانن لە سەردەمە جیاوازەکاندا
پەرلەمانی کوردستان و بەیاسا رێکخستنی ئاڵا
لە ساڵی ١٩٩٩دا پەرلەمانی كوردستان بە یاسا شێوازی ئاڵا و مامەڵەكردنی لەگەڵیدا رێكخست، لە دەقی یاساکەدا هاتووە:
هەرێمی كوردستانی عێراق ئاڵایەكی شێوە لاكێشەیی دەبێت، پانیەكەی سێ یەكی درێژیەكەی دەبێت و بەسەر سێ لاكێشەی ئاسۆیی یەكسان لە درێژی و پانی دابەشكراوە، بەم شێوەیە:
یەکەم: لاكێشەی سەرەوە رەنگی سوورە، هێمایە بۆ شەهیدانی بزووتنەوەی رزگاریخوازی كورد.
دووەم: لاكێشەی ناوەڕاست سپیە، هێمایە بۆ ئاشتی و ئازادی و دیموكراتی و لێبوردەیی كە گەلی كوردستان دەیەوێت.
سێیەم: لاكێشەی خوارەوە رەنگی سەوزە، هێمایە بۆ كشتوكاڵ و سروشت و ژینگەی كوردستان.
چوارەم: لە ناوەراستی لاكێشە سپیەكەدا خۆرێك هەیە رەنگی زەردە، دەكەوێتە خاڵی یەكتربڕی رووبەری لاكێشەكە، ٢١ تیشكی سێگۆشەی یەكسانی لێ دەردەچێت، بەرزی تیشكەكان دەگاتە ناوەڕاستی هەردوو لاكێشەی سوور و سەوز، خۆرەكە هێمایە بۆ بەردەوامبوونی ژیان و مەعریفە و هیوا و گەشبینی، ٢١ تیشكەكەش هێمایە بۆ بۆنەی نەتەوەیی نەورۆز، رۆژی بەرەنگاربوونەوە و راپەرین و شۆڕش و رزگاری دژی زوڵم و ستەم و چەوسانەوە.
ئازادانە ئاڵا هەڵدەکرێت
ئێستا ئاڵای کوردستان سنوورەکانی هەرێمی بڕیوە و ئازادانە لە وڵاتانی دیکەش هەڵدەکرێت، بە جۆرێک، لە بەشێکی زۆری سەردانە فەرمییەکانی بەرپرسان بۆ وڵاتان بە ئاڵای کوردستان پێشوازییان لێدەکرێت.
ئێستا کورد لە وڵاتە جیاوازەکاندا بە ئازادانە رۆژی ئاڵاکەی بەرز رادەگرێت و لە ١٧ی ١٢دا یادی دەکاتەوە و چالاکی بۆ رێکدەخات.
كێشەكانی نێوان هەرێم و عیراق لەسەر دۆسێی نەوت داهاتە نانەوتییەكان تائێستا چارەسەر نەكراوە و لیژنەی داراییش لە هەوڵدایە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو كە هەردوولا پێی رازی بن.
عەتوان عەتوانی سەرۆكی لیژنەی دارایی لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عیراق راگەیاند، سەردانەكانی ماوەی رابردوویان بۆ هەولێر كە ئامانج لێی گەیشتن بوو بە ئەنجامێكی باش لەنێوان بەغداد و هەولێر لەبارەی داهاتە نەوت و نانەوتییەكان و گونجاندنی گرێبەستە نەوتییەكانی هەرێم و كۆمپانیا بیانییەكان بۆ دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت لەگەڵ ئەو بڕگانەی لە یاسای بودجەدا حكومەتی عیراق چەسپاندوویەتی تایبەت بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت.
وتیشی، لێكتێگەیشتن لەگەڵ هەرێم بە ئامانجی دۆزینەوەی میكانیزمێكە بۆ رەخساندنی كەشێكی لەبار بە مەبەستی گەیشتن بە رەزامەندی لەبارەی نرخی نەوت بۆئەوەی هەرێم دەستبكاتەوە بە دەرهێنان و گواستنەوەی نەوت و ئەوەشی تائێستا پێگەیشتوون رەزامەندییەكی مەبدەئییە لەبارەی گونجاندنی گرێبەستە نەوتییەكانی حكومەتی هەرێم كە لەگەڵ دەستووردا یەكبگرێتەوە و بەو پێیەش گرێبەستەكان لە هاوبەشی بەرهەمهێناندا دەگۆڕدرێت بۆ بەشداریكردن لە قازانج و بۆ ئەو مەبەستەش لیژنەی دارایی لەگەڵ وەزارەتی نەوت كۆبووەتەوە و ئەو پێشنیازانەیان تاوتوێ كردووە و لەگەڵ وەزارەتی داراییش بۆ هەمان مەبەست كۆدەبنەوە و هەموو هەوڵەكانیشیان لە پێناوی ئەوەیە چارەسەرێك بدۆزنەوە بۆ رادەستكردنی داهاتە نانەوتییەكان.
عەتوانی باسی لەوەشكرد، لەبارەی داهاتە نانەوتییەكان ژمارەكانی حكومەتی هەرێم جیاوازن لەو ژمارانەی حكومەتی عیراق باسیان دەكات، لە كۆبوونەوەكانیشیاندا لەگەڵ لێپرسراوانی هەرێم جەختیانكردووەتەوە لەسەر پێویستی یەكخستنی باجی گومرگی و دەروازە سنورییەكان لە پێناو رێكخستن و زیادكردنی داهات و رێگریكردن لە خۆدزینەوە لە باج و جێبەجێكردنی سیستمی ئەلیكترۆنی و لەو چوارچێوەیەشەدا هەرێم هەنگاوی باشی ناوە و جەختیشیانكردووەتەوە لەسەر پێویستی بە بانكیكردنی مووچەی سەرجەم فەرمانبەرانی هەرێم و ئامانجی سەردانانەكانیشیان بۆ هەرێم كۆتاییهێنانە جیاوازی و ناكۆكییەكان بۆئەوەی هەرێم دەست بە هەناردەكردنی نەوت بكاتەوە دوای یەكلاكردنەوەی بابەتی تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت.
د.نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی داراییش دەڵێت، لیژنەی دارایی بە ئامادەبوونی لیژنەی نەوت و غاز و بریكاری وەزارەتی نەوت بۆ كاروباری دەرهێنانی نەوت، كۆبووەتەوە بۆ تاوتوێكردنی هەمواركردنەوەی مادەی ١٢ بڕگەی دووەم لە یاسای بودجە كە تایبەتە بە هەمواركردنەوەی تێچووی دەرهێنان و گواستنەوەی نەوتی هەرێمی كوردستان و بەردەوامیش ئەو گفتوگۆ و كۆبوونەوانە دەكرێن لەبارەی جێبەجێكردنی ئەو هەمواركردنەوەیە و ئامادەكردنی راپۆرتی كۆتایی تایبەت بە هەمواركردنەوەكە.
عەدنان جابری جێگری سەرۆكی لیژنەی نەوت و غازیش دەڵێت، لیژنەكەیان لەگەڵ چارەسەركردنی رەوشی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێمی كوردستانە، چونكە عیراق پێویستی بەو بڕە نەوتە هەیە كە لە هەرێم بەرهەم دەهێنرێت، جگە لەوەی پەیوەندی نێوان هەرێم و عیراقیش رێكدەخاتەوە.
وتیشی، لە هەموارە پێشنیازكراوەكەدا قەرەبووكردنەوەی كۆمپانیا بیانییەكان لە هەرێمی كوردستان باسكراوە كە لەلایەن كۆمپانیایەكی راوێژكاری نێودەوڵەتییەوە دیاری دەكرێن كە تایبەتە بە هەڵسەنگاندنی هەموو كێڵگە نەوتییەكان و تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت.
جەختیشیكردەوە، وەك لیژنەی نەوت هیچ تێبینییەكیان نییە جگە لەوەی كێڵگە نەوتییەكانی هەرێم لەلایەن كۆمپانیای سۆمۆوە سەرپەرشتی بكرێن یان هەماهەنگی تەواو لە نێوانیان هەبێت.
شوێنی مانەوەی بەشار ئەسەدە لە دیمەشقی پایتەختی سوریا، دوای شكستهێنانی خێرا و تەواوەتی سوپاكەی لەماوەیەكی كەمدا بەرانبەر هێرشی گروپە چەكدارەكان
زانیارییە هەواڵگرییەكان باس لە كەوتنی سوپاكەی ئەسەد دەكەن و ئاماژەیان بە چەند هۆكارێك كردووە لەوانە، ورەی نزمی هێزەكان و پشتبەستنێكی زۆر بە هاوپەیمانە بیانییەكان، بەتایبەتی لە پێكهاتەی فەرماندەیی و زیادبوونی توڕەیی ناو ریزەكانی سوپا بەهۆی گەندەڵی بەربڵاوەوە، ئەوەش بەپێی راپۆرتێكی ئاژانسی رۆییتەرز.
بەپێی سەرچاوەكان لەو كاتەوەی شەڕ لەناوخۆی سوریا سەریهەڵداوە لە ساڵی 2011 ەوە، سوپای سوریا پشتی بە هێزە هاوپەیمانەكانی وەك ئێران و لوبنان و عیراق بەستووە بۆ دابینكردنی باشترین یەكەی شەڕكەر لە وڵاتەكەیدا.
زانیارییەكان لەسەر رەوشی ناوخۆیی سوپای ئەسەد ئەوە روندەكەنەوە، بەشی زۆری فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنەكانی سوپای سوریا، لەلایەن راوێژكارانی سەربازی ئێران ئاڕاستەكراون، بەڵام دوای هێرشە ئاسمانییەكانی ئیسرائیل بۆ سەر دیمەشق، زۆرێك لە راوێژكارانی سەربازی ئێران، سوریایان جێهێشتووە و سەرقاڵی شەڕی غەززە بوون.
بەوتەی سەرچاوەكان، هێزە بیانییەكان متمانەیان بە سوپای ئەسەد نەبووە، بۆیە بە سوكایەتییەوە سەیریان كردوون و لە زۆربەی شەڕەكان هاوشانیان شەڕیان نەكردووە.
سەرچاوە ئەمنییەكانی سوریا لەسەر كەوتنی سوپاكەیان دەڵێن، سوپای سوریا ستراتیژی بەرگری پلانێكی ڕوونی بۆ ئاڕاستەكردنی یەكەكانی نەبووە، كاتێكیش حەلەب كەوتە بەر هێرش فەرمان دراوە بە سوپا، بكشێتەوە بۆ شاری حومس بۆ دووبارە ڕێكخستنەوە.
هەرچەندە روسیا هێرشی ئاسمانی كردەسەر هێزەكانی تەحریر شام لە كاتی پێشڕەویكردنیان بۆ حەما و حومس، بەڵام جیاواز لە قۆناغەكانی پێشووی شەڕ لە سوریا، هیچ هێزێكی زەمینی سوپاكەی ئەسەد نەیتوانی سوود لەو هاوكارییە سەربازییەی روسیا وەربگرێت.
بەوتەی ئەفسەرانەی پێشوو و ئێستای سوپای سوریا، هۆكارێكی دیكەی كەوتنی سوپاكەی ئەسەد وەرگرتنی بەرتیل بووە و فەرماندە و ئەفسەرەكان بەرتیلیان لەسەربازەكان وەرگرتووە لەبەرانبەر رەوانەكردنیان بۆ ماڵەوە.
دەڵێن، تووڕەیی زۆرێك لە ئەفسەرانی پلە مامناوەند لەم ساڵانەی دواییدا زیادیكردووە، چونكە قوربانیدان و سەركەوتنەكانی سوپا لە ماوەی جەنگدا، نەبووەتە هۆی باشتربوونی مووچە و بژێوی ژیانیان.
بەگوێرەی بەڵگەنامەیەكی سەربازی كە ئاژانسی رۆیتەرز لە نووسینگەی هەواڵگری هێزی ئاسمانی لە دیمەشق دۆزیویەتیەوە، سوپای ئەسەد لە 28 ی مانگی رابردوو، فەرمانیان بە هەموو هێزەكان داوە لە حاڵەتی ئامادەباشی شەڕدا بن، بەڵام سەرەڕای فەرمان و هەڕەشەكان، ژمارەیەكی زۆر لە ئەفسەر و سەربازی سوپا دەستیان بە هەڵهاتن كردووە.
لەسەر وەختی دەستپێكردنی شەڕەكەشەوە، لە جیاتی روبەڕوبونەوەی چەكدارەكانی تەحریر شام و تەنانەت خۆپیشاندەرانی بێ چەكیش، سەربازەكانی سوپای ئەسەد بینراون كە شوێنەكانیان جێدەهێڵن و جلی مەدەنیان لەبەردایە و دەگەڕێنەوە ماڵەكانیان.
مەزڵوم كۆبانێ: پێویستە هێزە كوردییەكان یەك دەنگ بن بۆ رووبەڕووبونەوەی روداوەكان
لەدوای كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەد لە سوریا و پێكهێنانی حكومەتی راگوزەر لەلایەن گروپە چەكدارەكانەوە، داهاتووی ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی شەڕڤانانی كورد بووەتە رۆژەڤ.
لەئێستادا جموجۆڵ لە رۆژئاوای كوردستان و ئیدارەی خۆسەری دەستیپێكردووە بۆ ئەوەی لایەنە كوردییەكان بەیەك دەنگ بچنە دیمەشق و دانوستان لەگەڵ دەستەی تەحریر شام و حكومەتی راگوزەر بكەن.
مەزڵوم كۆبانێ فەرماندەی گشتی هێزەكانی سووریای دیموكرات - هەسەدە جەختدەكاتەوە كە، پێویستە هێزە كوردییەكان یەكبن بۆ رووبەڕووبونەوەی روداوەكان، داواشیكرد هەرێمی كوردستان هەڵوێستێكی ئەرێنی هەبێت و هاوكارییان بكات لەو بارەیەوە.
تا ئێستا بەشێوەی رەسمی گفتوگۆی راستەوخۆ لەنێوان ئیدارەی خۆسەر و دەستەی تەحریر شام و حكومەتی راگوزەری دیمەشق نەكراوە، كەمال عاكف وتەبێژی فەرمانگەی پەیوەندییە دەرەكییەكانی ئیدارەی خۆسەر لە راگەیەنراوێكدا سەرجەم ئەو هەواڵانەی رەتكردەوە كە باس لەوە دەكەن ئیدارەی خۆسەر گەیشتووە بە لێكتێگەیشتن لەگەڵ دیمەشق و جەختدەكاتەوە ئامادەكاریی بۆ قۆناغی گفتوگۆ و دانوستان دەكرێت.
لای خۆیەوە، مەزڵوم كۆبانێ جەختیكردەوە، هەڵەیە كورد بەشێوەی گروپ گروپ كۆبوونەوە لەگەڵ ئۆپۆزسیۆنی سوریا و لەگەڵ دیمەشق ئەنجام بدەن ئەوە زیان بە بەرژەوەندی كورد دەگەیەنێت.
گروپی تەحریر شام و گروپە چەكدارەكانی دیكە كە كۆنتڕۆڵی دیمەشیان گرتووەتە دەست تا ئێستا بەرەسمی هیچ هەڵوێستێكیان لەبارەی ناوچەكانی ژێر كۆنتڕۆڵی هەسەدە رانەگەیاندووە، مەزڵوم كۆبانێ دەڵێت لەسەرەتای هێرشەكان بۆسەر رژێمی سوریا، گروپی تەحریر شام پیوەندییان پێوەكردووە، كە ئەوان ئامانجیان كورد و ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی هەسەدە نییە.
ئیدارەی خۆسەر لە باكور و رۆژهەڵاتی سوریا كە لەلایەن شەڕڤانانەوە دەپارێزرێت، لە ئێستا نزیكەی لەسەدا 30 ی خاكی سوریای لەژێر كۆنتڕۆڵدایە و لەچەند رۆژی رابردووشدا چەندین هێرشی گروپە چەكدارەكانی سەر بە توركیا بۆ دەستبەسەرداگرتنی بەشێك لەناوچەكان تێكشكێنرا و رۆژی 5 شەممەش بە سەرپەرشتی ئەمریكا لە منبەج ئاگربەست راگەیەنرا.
زیندانی تۆقێنەر و دوور لە مافەكانی مرۆڤی سیدنایا لە سوریا، كە بە ناوەندی بەشار ئەسەد بۆ ئەشكەنجەدان ناودەبرا، دوای روخانی ئەسەد كۆتاییپێهات.
راڕەوەكانی ناو زیندانی سیدنایا، دیمەن و چیرۆكی ناخ هەژێنی تێدا دەدۆزرێتەوە كە بە ناوەندی ئەشكەنجەدانی حكومەتەكەی بەشار ئەسەد ناسراوە، لەئێستادا ژمارەیەك زیندانیكراو لە كامێراكانی چاودێری لە بیناكەدا بەدیدەكرێن، بەڵام نازانرێت بە چ رێگایە بگەن بە زیندانییەكان بۆ ئەوەی ئازادیان بكەن كە بەشێكی نهێنی ژێر زەمینەكانی زیندانەكەدان.
لەكاتێكدا تیمەكان بە تونێل لێدان و شكاندنی دیوارەكان بەردەوامن لەسەر كارەكانیان، ئەو هاووڵاتییە سوریانەش ساڵانێكە بێسەروشوێنن، كەسوكاریان بەمەبەستی سۆراغێكیان ڕوو لە زیندانەكە دەكەن، هەر زیندانیكراوێكی ئازاد دەبینن پێیاندەڵین ئەسەد روخا، مەترسن.
بەرگری شارستانی سوریاش دەڵێت، تیمەكانمان لە زیندانی سیدنایا هیچ كام لەو دەرگا نهێنیانەیان نەدۆزیوەتەوە كە قسەی لەسەردەكرێت و داوا لە سەربازەكانی پێشووی حكومەتەكەی ئەسەد و كارمەندانی زیندانەكە كراوە، پاسۆردی سەر دەرگاكانیان پێ بڵێن تاكو دەرگا ئەلكترۆنییەكانی ژێر زەمینەكان بكرێنەوە.
زیندانی سیدنایا پێشبینیدەكرێت لە نهۆمێك زیاتری ژێرزەمین پێكهاتبێت و لە رۆژی یەكشەممەوە تائێستا بەردەوام زیندانی نوێ ئازاددەكرێن، لەنێو ئەو كەسانەی ئازادكراون منداڵانی بچووك لەگەڵ دایكیاندا بەدیدەكرێن، هەروەها لە دیمەنەكاندا ژمارەیەك زیندانیكراو بەدیدەكرێن كە بەهۆی ئەشكەنجەدانەوە ناتوانن بەڕێدا بڕۆن و لە گرتووخانەكەدا بە سنگە خشێ دێنە دەرەوە.
لەئێستادا هەوڵەكان بەوجۆرەیە بەهەر رێگایەك بێت زیندانیكراوەكان رزگاربكرێن، كە بەهۆی نەبوونی هەواگۆڕكێكەوە خەریكە دەخنكێن، پێویستە دەرگا ئەلكترۆنییەكانی نهۆمەكانی ژێرزەمینەكان بكرێنەوە، بۆ ئەوەی ئەو زیندانیكراوانەی لە كامێراكانی چاودێریدا بەدیكراون، ئازادبكرێن.
یەكێك لە زیندانیكراوەكان كە زیندانی سیدنایا رزگاری بووە دەڵێت، چەند سەعاتێكی مابوو بۆ ئەوەی لەسێدارە بدرێن، كە بڕیار بووە 54 كەس پێكەوە لەسێدارە بدرێن، بەڵام لەگەڵ روخانی ئەسەد ئازاد كراین.
زیندانی سەربازی سیدنایای سەربە وەزارەتی بەرگریی حكومەتەكەی ئەسەد، دەكەوێتە دووری 30 كیلۆمەتر لە دیمەشق، دوای رووداوەكانی 2011 كرایە بنكەیەك بۆ زیندانیكراوانی خۆپیشاندانەكانی دژ بە ئەسەد.
بەپێی راپۆرتی رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، حكومەتەكەی ئەسەد لە زیندانەكەدا لەڕێی لەسێدارەدانی بەكۆمەڵەوە، لەسێدارەدانی بەبێ دادگاییكردن ئەنجامداوە و لەنێوان ساڵانی 2011 بۆ 2015 هەموو هەفتەیەك یان دوو هەفتە جارێك 50 كەسیان لەسێدارەداوە.
راپۆرتەكان باس لەوەشدەكەن، حكومەتەكە ئەسەد بە مەبەست مامەڵەی نامرۆڤانەی لەگەڵ زیندانیكراواندا ئەنجامداوە و دەیانجار روبەڕوی ئەشكەنجەی كردوونەتەوە و بەشێوەیەكی بەرنامە بۆداڕێژراو، بێبەشیكردوون لە نان و ئاو و پێداویستی پزیشكی.
دیمەنی هەڵكردنی ئاڵای گروپە چەكدارەكانی سوریایە لەباڵیۆزخانەی سوریا لە مۆسكۆی پایتەختی روسیا، رۆژێك دوای روخانی دەسەڵاتی بەشار ئەسەدی هاوپەیمانی روسیا و هەڵهاتنی بۆ مۆسكۆ.
دوای روخانی دەسەڵاتی ئەسەد، یەكێك لەو بابەتانەی ئێستا میدیاكانی جیهان زۆرترین گرنگی پێدەدەن، هەڵوێستی ئێران و روسیایە لە پشتكردنە ئەسەد، رۆژنامەیەكی بەریتانیش باس لەوە دەكەن وەزیری دەرەوەی ئێران راستەوخۆ بە ئەسەدی وتووە كە ناتوانن هێزی بۆ بنێرن، بەڵام ئێران دەڵێت هیچ كاتێك ئەسەد داوای هاوكاری و پشتیوانی لێنەكردوون.
بەپێی راپۆرتێكی پەیمانگای توێژینەوە جەنگییەكان لە ئەمریكا، رووخانی دەسەڵاتەكەی بەشار ئەسەد، كێشەیەكی گەورە بۆ روسیا و ئێران دروست دەكات و دەبێتە گورزێكی كوشندە لە رووی متمانەوە لە بەرامبەر هاوپەیمانەكانی تریان كە دوو وڵاتی هاوپەیمانی سەرەكی سوریا بوون و لە دوای ساڵی ٢٠١١ و ٢٠١٥ەوە هێزێكی زۆریان لە سوریا هەبووە بۆ پشتیوانیكردن و هاوكاریكردنی ئەسەد.
لە بەشێكی راپۆرتەكەدا هاتووە، بە فەرمانی ڤلادیمیر پوتن سەرۆكی روسیا، هێزەكانی ئەو وڵاتە لە سوریا جگە لە پاراستنی خۆیان و تێوەنەگلان لە شەڕ و ئاڵۆزییەكان، هیچ هەنگاوێكی تریان بۆ پشتیوانیكردن لەئەسەد نەنا كە چەندین ساڵە لە سوریا پشتیوانی دیمەشق دەكەن و خۆیان وەك هاوپەیمانێكی سەرەكی ئەو وڵاتە پیشانداوە، ئەوەش روسیا روبەڕوی قەیرانێكی گەورەی متمانە دەكاتەوە وەك هاوپەیمان و هاوبەشێكی ئەمنی باوەڕپێكراو لەسەر ئاستی جیهان، ئەوەش لە كاتێكدا ئێستا هێز و بارەگاكانی روسیا لە سوریا لە ژێر بەزەیی گرووپە چەكدارەكاندان كە پێشتر مۆسكۆ هەموویانی خستووەتە لیستی تیرۆرەوە.
پەیمانگای توێژینەوە جەنگییەكان لە ئەمریكا باسی لەوەشكردووە، لەگەڵ دەستپێكردنی هێرشی گرووپە چەكدارەكان بۆسەر ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی حكومەتی سوریا كە لە ماوەیەكی كەمدا توانییان دەستبەسەر دیمەشقی پایتەختدا بگرن و دەسەڵاتەكەی ئەسەد بڕوخێنن، هەر لەسەرەتای دەستپێكردنی هێرشەكاندا ئێران لە پێناو پاراستنیان سەرجەم فەرماندە و سەربازەكانی لە سوریا كشاندەوە.
رۆژنامەی فاینانشاڵ تایمزی بەریتانیش دەڵێت، هەڵوێستی ئێرانیش لە بەرامبەر هاوپەیمانە سورییەكەی هەمان هەڵوێستی روسیا بووە و بەهەمان شێوە تووشی قەیرانێكی گەورەی متمانە و باوەڕپێكردن دەبێتەوە لە بەرامبەر هاوپەیمانەكانی، چونكە عەباس عراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران كە لەماوەی رابردوودا سەردانی دیمەشقی كرد و لەگەڵ ئەسەد كۆبووەوە، لەگەڵ ئەوەی هەموو زانیارییەكی لەبارەی دەستپێكردنی هێرشی گرووپە چەكدارەكان پێدابوو، ئاگاداریشی كردبووە رەوشی ئێستای ئێران لەبار نییە بۆئەوەی هێزی بۆ بنێرن و پشتیوانی بكەن بۆ مانەوەی لە دەسەڵاتدا.
رۆژنامەكە جەختیشیكردووەتەوە، هۆكاری ئەو هەڵوێستەی ئێران و پشتكردنە ئەسەد بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە تاران هیچ متمانەیەكی بە دیمەشق نەمابوو و تۆمەتباری كردبوو بە دزەپێكردنی زانیاری لەبارەی فەرماندە سەربازییەكانی ئێران لە سوریا كە بەهۆیەوە ژمارەیەكیان لە ئەنجامی بۆردومانی ئیسرائیل و ئەمریكا كوژران.
لە بەرامبەریشدا وەزیری دەرەوەی ئێران بە تەلەفزیۆنی رەسمی وڵاتەكەی وتووە، هیچ كاتێك بەشار ئەسەد داوای هاوكاری و پشتیوانی لێنەكردوون بۆ بەرنگاربوونەوەی هێرشی گرووپە چەكدارەكان و تووشی سەرسوڕمانیش بوون كە لە ماوەیەكی زۆر كەمدا دەسەڵاتەكەی بەشار ئەسەدیان رووخاند و سوپای سوریاش هیچ بەرگرییەكی نەكرد.
برینی كۆنی سوریا لە دوای ١٣ ساڵ سەرهەڵدەداتەوە، سوریا كە لە ساڵی ٢٠١١ەوە گیرۆدەی جەنگە و بەهۆیەوە لانیكەم ٥٧٠ هەزار كەس كوژراون و زیاتر لە حەوت ملیۆن كەسیش لە دانیشتوانی ئەو وڵاتە ئاوارەبوون .
لە نوێترین پێشهاتدا و لە كەمتر لە ٧٢ سەعاتدا زۆرینەی روبەری شاری حەلەب لەلایەن چەكدارانی نزیك لە توركیا دەستی بەسەردا گیرا.
دەسەڵاتی بەشار ئەسەد كە بە هاوپەیمانی تاران و مۆسكۆ لە قەڵەم دەدرێت تەنها لە سێ رۆژدا بە تەواوەتی لە حەلەب كشایەوە.
روسیا زیاتر لە سێ ساڵە سەرقاڵی جەنگی ئۆكراینایە و ئێرانیش بەهۆی ململانێ لەگەڵ ئیسرائیل زیاتر لە ساڵێكە سەرنجی لای هاوپەیمانەكەی نەماوە. ئەگەرچی ئێران و روسیا بە بەردەوامیی دەستیان بە حكومەتی دیمەشقەوە بووە، بەڵام لە بەرامبەردا توركیا بە بەردەوامی چەكدارانی نەیاری سوریای لە ئامێز گرتووە .
حەلەب كە شارێكی ستراتیژیی سوریایە، ساڵانێك زۆرە هەر لە كۆنەوە ناوەندێكی بازرگانی گرنگی نێوان رۆژئاوا و رۆژهەڵاتە و ژمارەی دانیشتوانەكەشی پێش جەنگی ساڵی ٢٠١١ زیاتر لە دوو ملیۆن و ٣٠٠ هەزار كەس بووە.
دەستەی تەحریر شام كە لە لیستی تیرۆری زۆربە وڵاتانی جیهان و بە تایبەتیش لیستی تیرۆری ئەمریكادایە ساڵی ٢٠١٧ لە هەناوی بەرەی نوسرە لەدایكبووە كە ئەو بەرەیەش ساڵی ٢٠١٢ لە جەنگی سوریا دروستبوو.
دوای هەشت ساڵ جارێكی دیكە حەلەب كەوتە دەست چەكدارانی نەیاری دیمەشق كە وەك دوەمین شاری گەوەرەی سوریا لە كەمتر لە چوار رۆژدا لە لایەن چەكدارانەوە كۆنترۆڵكرا.
چەكدارانی تەحریر شام لەدوای ساڵی ٢٠١٦ نەیانتوانیبو حەلەب كۆنتڕۆڵبكەن، چونكە ساڵی ٢٠٢٠ لە چوارچێوەی رێككەتنی ئاستانە زۆربەیان بەرەوە ئیدلیب كشانەوە .رژێمی سوریا دەڵێت ئەو چەكدارانە پێشێلی رێككەوتنی ٢٠١٩ ەیان كردووە كە لە سەر ناوچەكانی حەلەب و ئیدلیب كراوە. زۆرینەی ئەو گروپە چەكدارانە كە لەلایەن تەحریرشام سەركردایەتییان دەكرێت لە ئیدلیب و عەفرین بە پشتیوانی توركیا جێگیر كرابوون.
لە شەڕ و پێكدادانی نێوان هێزە چەكدارەكان و سەربازانی سوریا زیاتر ٤٠٠ كەس كوژراون كە ٦١ كەسیان هاووڵاتی مەدەنین و زۆرینەیان ژن و منداڵن.
روسیا دوای ٨ ساڵ تەنها لە دوو رۆژدا ٦٣ جار بە فڕۆكەی جەنگی بۆردومانی پێگە و بنكەسەربازییەكانی چەكدارانی تەحریر شام و هاوپەیمانەكانی كردووە.چەكدارانی تەحریر شام دوای كۆنترۆڵكردنی زۆرینەی خاكی حەلەب رایانگەیاند ١٩ گوند و ناوچەی حەممای-یان كۆنتڕۆڵ كردووە.