جارێكی تر هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر حەماس لە غەززە چڕ دەبێتەوە و ئەمجارە، ئیسرائیل هەوڵ بۆ كۆنتڕۆڵكردنی تەواوەتی کەرتەکە دەدات، لە رووی سەربازیی و سیاسیشەوە.

راپۆڕتە رۆژنامەوانییەكان پلانێكی پێشوەختی ئیسرائیل بۆ بە تەواوی كۆنتڕۆڵكردنی غەززە ئاشكرا دەكەن، كە لەلایەن ئیال زامیر سەرۆك ئەركانی سوپای ئیسرائیلەوە ئامادەكراوە و لە ریشەوە رەوتی شەڕی غەززە دەگۆڕێت، بەو پێیەی ئیال زامیر فەرماندەیەكی تایبەتە بە پلانی هێرشبردن و تەنها باوەڕی بە بژاردەی سەربازیی هەیە، پلانەكەش تەنها بە نەمانی حەماس لە غەززە كۆتایی دێت.

پلانەكەی ئیسرائیل، بە هێرشێكی فراوانی زەمینی دەستپێدەكات و دواتر هەنگاو بۆ دروستكردنی ناوچەی ئارام و میحوەر و رێڕەوی ئەمنی دەنێت لە چەند شوێنێكی غەززە، هاوشێوەی سیناریۆی رێڕەوی فیلادیلفیا، ئەمەش رێگەخۆشكەر دەبێت بۆ دابەشكردنی هەمیشەیی خاكی غەززە و سەپاندنی رەوشێكی نوێ لە شەڕەكە، كە هەر چارەسەرێكی سیاسی داهاتوو سەختر دەكات.

بەپێی پلانەكە، دابەشكردنی خاكی غەززە بەجۆرێك دەبێت، ئیسرائیل رەفەح لە خان یونس جیا دەكاتەوە و تەواوی پەیوەندییەكانیش لە نێوان باشوور و باكووری كەرتی غەززە دەبچڕێنێت.

لە پلانەكەدا ئاگربەست تەنها بۆ ئازادكردنی بارمتەكان ناوی هاتووە، ئەویش بەو مەرجەی نەبێتە هۆی وەستانی هەمیشەیی شەڕ، جەختیشكراوەتەوە لە بە تەواوی كۆنترۆڵكردنی غەززە لە رووی سەربازیی و سیاسی و جێبەجێكردنی پلانی پارتی راستڕەوەكانی ئیسرائیل، بۆ ئاوارەكردنی زۆرەملێی خەڵكی غەززە.

بەپێی لێكدانەوەی شیكەرەوە و شارەزایانی سەربازیش، پلانەكە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ژمارەی سەربازانی سوپای ئیسرائیل و لەلایەن زۆرینەوەی دامەزراوە باڵا حكومییەكانی ئیسرائیلیشەوە رەتكراوەتەوە، بەڵام ناتانتاهۆ سوورە لەسەر جێبەجێكردنی.

محەمەد میسری بەڕێوەبەری ناوەندیی فەلەستینی بۆ لێكۆڵینەوە و توێژینەوە ستراتیژییەكان دەڵێت، پلانەكەی ئیسرائیل تەنها پلانێكی سەربازیی نییە، بەڵكو پرۆژەیەكی سیاسی مەترسیدارە، كە بە داگیركاری دەستپێدەكات و دواتر سەقامگیری و لە كۆتاییشدا كۆنترۆڵكردنی پرسە مرۆییەكان، ئەمەش دەرفەت دەداتە ئیسرائیل بۆ كاتێكی زیاتر و بەبێ زیانێكی زۆر لە غەززەدا بمێنێتەوە.

بەڕێوەبەری ناوەندیی فەلەستینی بۆ لێكۆڵینەوە و توێژینەوە ستراتیژییەكان پێی وایە، ئیسرائیل گەیشتووەتە ئەو تێڕوانینەی، بە هێرشی ئاسمانی بە یەكجاری ناتوانێت حەماس لەناوبەرێت، بۆیە دەیەوێت بە هێرشی زەمینی فراوان، ناوچەكانی غەززە قۆناغ بە قۆناغ لە حەماس پاكبكاتەوە.

ئاشكرابوونی ئەو پلانەی ئیسرائیل لەكاتێكدایە، لە 25ـی ئاداری ئەمساڵەوە، لە غەززە زنجیرەیەك خۆپیشاندان و گردبوونەوەی مەدەنی دژی حەماس دەستیپێكردووە و داوای كۆتایی پێهێنانی حكومڕانی حەماس لە غەززە و شەڕی ئەو بزوتنەوەیە لەگەڵ ئیسرائیل دەكرێت.

فڕۆكەخانەی سەربازیی حومس لە ناوەڕاستی سوریا، ئەو مستە پۆڵاینەی بەشار ئەسەد كە نەیپاراست لە دوژمنەكانی، ئێستا یەك پارچە بووەتە خۆڵەمێش و دوكەڵی لێ بەرزدەبێتەوە.

بنكەی ئاسمانی "تی فۆ"ڕ یان "تیاس" كە گەورەترین بنكەی ئاسمانی سەربازیی سوریا بوو، ئێوارەی چوارشەممەی رابردوو كەوتە بەر هێرشی ئاسمانی ئیسرائیل و وێرانی كرد.

هەرچەندە ئیدارەی نوێی سوریا بە سەرۆكایەتی ئەحمەد شەرع بە هیچ شێوەیەك هەڕەشەی لە ئیسرائیل نەكردووە، بەڵام تەلئەبیب لەدوای رۆیشتنی ئەسەدەوە بەردەوامە لە بۆردومانكردن و وێرانكردنی ژێرخانی سەربازیی سوریا بەبیانووی دوورخستنەوەی مەترسییەكانی داهاتوو بۆسەر ئیسرائیل.

بۆردومانەكەی ئیسرائیل لە رۆژی چوارشەممەی رابردوو، جگە لە تێكشكاندنی دەیان فڕۆكە، دوو سیستمی بەرگری ئاسمانی "ئێس 200" و "ئێس 400"ـەشی لەناوبرد.

بنكە ئاسمانییەكە دەكەوێتە نزیك گوندی تیاس لە پارێزگای حمسی سوریا، لە حەفتاكانی سەدەی رابردوەوە لەلایەن یەكێتی سوڤیەتەوە پەرەی پێدراو لەسەردەمی رژێمی بەشار ئەسەدیشدا لەلایەن هێزی ئاسمانی عەرەبی سوریا و هێزی قودسی ئێرانەوە بۆ هێرشە سەربازییەكان دژی داعش و هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن لە كاتی شەڕی ناوخۆی سوریا بەكارهێنرا.

لەناو ئەو فڕۆكەخانەیەدا، چەندین جۆر فڕۆكە بوونیان هەبوو، كە هەندێكیان مۆدێرنن، لەوانەش: "میگ29"، "میگ27"، "سوخۆی 35"، "میگ25"، "سو22"و "سو24" كە بە نزیكەی 100 فڕۆكە مەزەندە دەكرا.

فڕۆكەخانەكە سیستمی بەرگری ئاسمانی و راداری فریكوێنسی كورت و نزیكەی 136 ئۆتۆمبێل و زرێپۆش و تانكی سەربازیی تێدا جێگیر كرابوو، لەنێویشیاندا تانكی "تی "82.

لە مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 2016، داعش دەستی بەسەر كەتیبەی بەرگری ئاسمانی فڕۆكەخانەكەدا گرت، دوای ئەوەی لە سێ لاوە گەمارۆی فڕۆكەخانەكەی دا و چوار فڕۆكەی جەنگیشی لەناوبرد.

لەگەڵ ئەوەشدا داعش 30 تانك و شەش زرێپۆش و چوار كۆگای چەكی سوك و تەقەمەنی و بڕێكی زۆر چەكی دژە تانكی لەناوبرد، بەڵام لە ساڵی 2017 هێزەكانی سوریا بە هاوكاری روسیا فڕۆكەخانەكەی كۆنترۆڵكردەوە.

لە ساڵی 2018 و 2020یش لەلایەن ئیسرائیلەوە بۆردومانكراو بەهۆیەوە ژمارەیەك سەرباز كوژران و تاوەری جڵەوی فڕۆكەخانەكە و رێڕەوی فڕینەكەی لەكاركەوت.

بەپێی سەرچاوەكان، تەلئەبیب تواناكانی ئەو فڕۆكەخانەیەی لەبەرچاوگرتووە، پێش تێكچوونی زیاتری رەوشی سوریا و باڵادەستبوونی هەژموونی توركیا و گروپە چەكدارەكان كە ئیسرائیل بە هەڕەشە بۆسەر داهاتووی خۆی دەیانبینێت.

هەر ئەوەش وایكرد، پێش جێگیركردنی سیستمی "ئێس400" لە فڕۆكەخانەكە و دانانی بنكەیەكی سەربازیی لەلایەن توركیاوە، بنكە ئاسمانییەكە وێرانكرا.

نزیكەی یەك ملیۆن چەكی ئەمریكی لە ئەفغانستان دیار نییە و نەتەوە یەكگرتووەكانیش دەڵێت، كەوتوونەتە دەست رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە.

دوای كشانەوەی بەپەلەی ئەمریكا لە ساڵی 2021 لە ئەفغانستان، نزیكەی یەك ملیۆن چەكی جۆری"ئێم4 و ئێم16" كەوتە دەست چەكدارانی تاڵیبان كاتێك دوای 20 ساڵ گەڕانەوە بۆ جڵەگرتنەوەی وڵاتەكەیان.

هەواڵگری ئەمریكا پێیوایە ئەو چەكانە لەناوچوون یان فرۆشراون یان بە قاچاخ بۆ گروپەكانی دیكە براون، نەتەوە یەكگرتووەكانیش پێیوایە بەشێك لەو چەكانە كەوتوونەتە دەست لایەنەكانی سەر بە رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە و حوسییەكانی یەمەن.

تاڵیبان لە كۆتایی ساڵی رابردودا لە دەوحە دانی بەوەدا نا كە لانیكەم نیوەی ئەو چەكانەی ئەمریكا لەناوچوون یان لانیكەم لە دەستی ئەواندا نەماون.

دوای ئەوەی تاڵیبان دەسەڵاتی گرتەوە دەست لە ئەفغانستان، بۆ ماوەی ساڵێك بازاڕی چەك لەو وڵاتە گەرم بوو، بەڵام ئێستا لە رێگەی واتسئاپەوە كڕین و فرۆشتنەكە دەكرێت.

دۆناڵد ترەمپ لە یەكەمین كۆبوونەوەی كابینەكەی لە ئیدارەی نوێدا داوای وەرگرتنەوەی ئەو چەكانەی كرد كە بەهاكەیان دەگاتە زیاتر لە 85 ملیار دۆلار.

لە وەڵامی لێدوانەكانی ترەمپدا، زەبیحوڵا موجاهید وتەبێژی تاڵیبان بە تەلەفزیۆنی رەسمی ئەفغانستانی راگەیاند، ئەوان ئەو چەكانەی ئەمریكایان بە دەسكەوتی جەنگ گرتووە و بەكاریان دەهێنن بۆ بەرگریكردن لە وڵات و رووبەڕووبوونەوەی هەر هەڕەشەیەكی گروپەكان.

جگە لە چەكە سوكەكان، سەدان ئۆتۆمبێلی هامڤی و هەمەر و هێلیكۆپتەری جۆری بلاك هۆك لە كۆگاكانی قەندەهاردا بەجێهێڵراون، بەڵام هێشتا نەتوانراوە بەكاربهێنرێن، بەهۆی كەمی توانای كارپێكردن و نەبوونی كەسی شارەزا.

بەپێی راپۆرتێكی 2023ـی نوسینگەی لێكۆڵینەوەی یاسایی سەر بە وەزارەتی بەرگری ئەمریكا، 78 فڕۆكە بۆ حكومەتی ئەوكاتەی ئەفغانستان بە تێچووی 923.3 ملیۆن دۆلار كڕدراون، بەڵام لە ئێستادا لە خزمەتكردن نەماون و ماوەیان بەسەرچووە.

95 هەزار و 524 موشەكی زەمینیش بە بەهای 6.54 ملیۆن دۆلار، زیاتر لە 40 هەزار ئۆتۆمبێلی سەربازیی و ناسەربازیی و دوو هەزار ئۆتۆمبێلی هامڤی و 70 ئۆتۆمبێلی پاككردنەوەی كێلگەكانی مین، زیاتر لە 300 هەزار چەك و دوربین لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2020 بۆ سوپای پێشوی ئەفغانستان بەجێهێڵراون.

راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەشكردووە، بەهای ئەو چەكانەی ئەمریكا كە تاڵیبان دەستیبەسەردا گرتوون، حەوت ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.

ئیدارەی ئەمریكاش پێیوایە وەرگرتنەوەی ئەو چەكانە تێچووی گواستنەوەیان لە بەهاكەی خۆیان زیاتر دەبێت تەنانەت ئەگەر تاڵیبانیش رازی بێت بەو داوایە.

دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا، ئیمزای كرد لەسەر بەرزكردنەوەی پێناسی گومرگی بەسەر زیاتر لە 180 وڵاتدا ، لەنێویشیاندا عیراق، بەبێ ئەوەی هیچ كاریگەرییەك دروست بكات.

ترەمپ لە لێدوانێكدا وتی، ئەو وڵاتانە چەندین ساڵە ئابووری ئەمریكا لە بەرژەوەندی خۆیاندا بەكاردەهێنن.

زیادكردنی پێناسی گومرگی لەسەر ئەو وڵاتانە لە 10% وە دەستپێدەكات بۆ 49% كە بە وتەی پسپۆڕای ئابووری، بڕیارەكە كاریگەری نەرێنی بەرچاوی نەك تەنها لەسەر وڵاتانی دەرەكی، بەڵكو لەسەر بەكاربەری ئەمریكیش دەبێت، بەوپێیەی هاوڵاتیانی ئەمریكی ناچار دەبن باجی زیاتر بدەن بۆ بەدەستهێنانی هەمان كاڵا كە پێشتر بە نرخێكی كەمتر بەدەستیانهێناوە، بەوپێیەی كۆمپانیاكان ناچارن نرخەكان بەرزبكەنەوە.

كاریگەرییە چاوەڕوانكراوەكان لە بڕیارەكەی ترەمپ بریتین لە بەرزبوونەوەی نرخەكان، بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسان و ئەگەری داخستنی هەندێك كارگە لە ژمارەیەك وڵاتی ئامانجدار، لەوانەش كەنەدا و مەكسیك.

عیراق لەنێو ئەو 180 وڵاتەدایە كە ترەمپ پێناسی گومرگی لەسەر زیادكردووە بەرێژەی 39% بەبێ ئەوەی نەوت و غاز بگرێتەوە، لەكاتێكدا عیراق پێش چەندین ساڵ بە رێژەی 78% پێناسی گومرگی لەسەر كاڵای ئەمریكی سەپاند بوو.

نەبیل مەرسومی شارەزای بواری ئابووری پێیوایە، لەبەرئەوەی هەناردەی عیراق بۆ ئەمریكا زۆر سنووردارە و ساڵانە نزیكەی 500 ملیۆن دۆلارە، بڕیارەكەی ئەمریكا كاریگەرییەكی كەمی دەبێت.

دوابەدوای بڕیارەكەی ئەمریكا، نرخی نەوت بەرێژەی 6% دابەزینی بەخۆیەوە بینی، بەڵام هۆكارەكەی بۆ بڕیارێكی ئۆپێك پڵەس دەگەڕێتەوە كە بڕیاریدا لە مانگی ئایارەوە تا مانگی ئاب، ئاستی بەرهەمهێنان بۆ 411 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا زیاد بكات، لەكاتێكدا ترسی دابەزینی خواست لەسەر نەوت لەدوای بڕیارەكەی ترەمپەوە لەزیادبووندایە.

ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا گەورەترین پەیوەندی بازرگانییان لەنێواندا هەیەو لە ساڵی 2023دا گەیشتووەتە یەك ترلیۆن و 700 ملیار دۆلار كە 30% بازرگانی جیهانی پێكدەهێنێت.

چاودێران پێانوایە ترەمپ ستراتیژی دانوستانی گومرگی بۆ وڵاتانی عەرەبی فراوان بكات ئەگەر بەردەوام بن لە ڕەتكردنەوەی داواكارییەكانیی بۆ نیشتەجێكردنی پەنابەرانی فەلەستینی پێش ئەوەی دەست بە هەوڵەكانی پاككردنەوەی غەززە بكات.

"رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن"، دروشمێك كە دەسەڵاتەكەی ئەردۆغانی هێناوەتە لەرزین، دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئیمام ئۆغڵۆ، توركیا ئارامی لەدەستداوە.

ناڕەزاییەكان لەناوخۆی توركیا سەردەكێشن بۆ ئیفلیجكردنی كەرتی ئابوری، حكومەتیش جەهەپە تۆمەتبار دەكات بە تێكدانی ئابوری سەربەخۆ و تیرۆری بازاڕ.

دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورە شارەوانی ئیستەنبوڵ، جەهەپە بەردەوامە لە نیشاندانی ناڕەزایی و رێكخستنی گردبونەوە جەماوەرییەكان لە ئەنكەرە و شارەكانی تری توركیا، جەهەپە لە نوێترین هەڵوێستیدا داوای بایكۆتی ئەو كاڵا و خزمەتگوزارییانە دەكات كە پێدەچێت پەیوەندییان بە حكومەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیاوە هەبێت.

بانگەوازەكەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكەی توركیا بۆ ئەوەبوو، كە بایكۆتی بازاڕكردن بكرێت بە دروشمی رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن.

ئەو دروشمە بۆ دەسەڵاتەكەی ئەردۆغان هێندەی تیرۆر مەترسی خستووەتە دڵی حكومەتەكەیەوە، بەهۆی ئەوەی چەند ساڵێكە هەڵاوسان و لەدەستدانی بەهای دراوەكەی، بەرۆكی گرتووە و ئابوریەكەی لەرزۆك كردووە.

بانگەوازەكەی جەهەپە پێشوازییەكی گەورەی لێكراو هەڵمەتی داخستنی دوكان و بازاڕەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، وەك هاوسۆزییەك دژ بە دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵو.

هەرزوو حكومەتی توركیاش داواكارییەكەی جەهەپەی بۆ بایكۆتی بازاڕ ئیدانە كرد و بە هەوڵێك بۆ تێكدانی ئابوری وەسفی كرد.

هاوکات عومەر پۆڵات وەزیری بازرگانی توركیاش رایگەیاند، داواكردنی بایكۆت مەترسی لەسەر سەقامگیری ئابوری دروستدەكات، لەگەڵ ئەوەشدا چەند وەزیر و كەسایەتییەكی ناودار كە پشتیوانی حكومەتی توركیا دەكەن، بە دروشمی "بایكۆت نییە، بەڵكو زیانێكی نیشتمانییە" بە هاشتاگ لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەڵمەتێكیان لە دژی هەنگاوەكەی جەهەپە دەستپێكرد.

رەمەزان بینگۆڵ سەرۆكی كۆمەڵەی چێشتخانە و گەشتوگوزاری توركیاش رایگەیاند، داوای بایكۆت رەنگە براندە ناوخۆییەكان و بزنسە بچوكەكانی توركیا بكەوێتە رەوشێكی سەختەوە و بەتوندی دەكرێنە ئامانج.

داواكاری گشتی توركیاش دەستی بە لێكۆڵینەوە لەو كەسانە كردووە، كە بانگەوازی بایكۆتیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەستپێكردووە و بە پێشێلكردنی یاساكانی وڵات و و هاندان بۆ دوژمنایەتی وەسفیكردووە.

عومەر یەرلیكا وەزیری ناوخۆی توركیاش وتی، بانگەوازەكەی جەهەپە بۆ تێكدانی سەربەخۆیی ئابوریی توركیایە، تیرۆركردن و كوشتنی ئابوریی نیشتمانییە، بچووكردنەوە و كەمكردنەوەی نانی خەڵكییە، هەوڵی كودەتایەكە بۆ سەر ئابوری.

وتیشی، ناتوانرێت بە هەڕەشە و پەنچە راوەشاندن و بانگەوازی شەقام و بایكۆت وا لە توركیا بكرێت بچەمێتەوە و مل كەچ بكات.

رێكخراوی خۆراكی جیهانی رایگەیاند، سەرجەم ئەو نانەواخانەی بە پاڵپشتی رێكخراوەكە لە كەرتی غەززە كاریان دەكرد بەهۆی نەمانی سوتەمەنییەوە داخراون و خەڵکی کەرتەکەش ناتوانن نان پەیدا بكەن.

رێكخراوی خۆراكی جیهانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان لە راگەیەنراوێكدا بڵاویكردەوە، 25 نانەواخانەی سەر بە رێكخراوەكە لە كەرتی غەززە داخراون، چونكە بەهۆی گەمارۆی ئیسرائیل بۆ سەر كەرتەكە و رێگریكردن لە هاتنی هاوكاری مرۆیی، ئارد و سوتەمەنییان لێبڕاوە و ناچاربوون دایان بخەن. 

باس لەوەشكراوە، 37 چێشتخانەش بەهۆی نەمانی پێداویستییەوە داخراون و لە ماوەی دوو هەفتەی رابردودا دانیشتوانی غەززە خۆراكی گەرمیان نەخواردوە، لە دوو رۆژی رابردودا دواهەمین ژەمە خۆراكیان بەسەر خەڵكی غەززەدا دابەشكردووە.

هاوكات دانیشتوانی غەززە روبەڕووی رەوشێكی قورس لە نەبوونی سوتەمەنی بوونەتەوە، تەنانەت بۆ ئاگركردنەوە و چێشتلێنانیش ناچار بوون كەلوپەلی ناوماڵ بسوتێنن.

رێكخراوەكە ئاشكرایكردووە، لە ماوەی پێنج رۆژدا توانیویانە نان بۆ 800 هەزار كەس دابینبكەن و كێشەی جڵەوکردنی قەرەباڵغییان هەیە بۆ وەرگرتنی نان.

رێخكراوی خۆراكی جیهانی جەختی لەوەكردوەتەوە، مانگانە پێویستیان بە 30 هەزار تۆن خۆراك هەیە لە غەززە بۆ ئەوەی خۆراكی زیاتر لە یەك ملیۆن كەس دابین بكەن، بەهای خۆراكیش بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبوەتەوە و 25 كیلۆگرام ئارد بە 50 دۆلار دەفرۆشرێت و بەهاكەی بەراورد بە مانگی رابردوو لە 400% بەرزبوەتەوە و بەهای غازی چێشت لێنانیش  لە 300% بەرزبوەتەوە. 

رێكخراوەكە پێویستی بە 265 ملیۆن دۆلارە بۆ دابینكردنی پێداویستی و خزمەتگوزاری بۆ ماوەی شەش مانگ بۆ یەك ملیۆن و 500 هەزار كەس لە غەززە و كەناری رۆژئاوای فەلەستین.

لە لایەكی ترەوە ستیفان دوجاریك، وتەبێژی نەتەوە یەكگرتوەكان بە توندی بانگەشەی ئیسرائیلی رەتكردەوە كە وتویەتی، خۆراكی پێویست بۆ ماوەیەكی زۆر لە كەرتی غەززە بەردەستە، ئەگەر حەماس رێگە بە خەڵكی مەدەنی بدات دەستیان بكەوێت.

دوجاریك وتیشی، "بەرنامەی خۆراكی جیهانی بۆ خۆشی نانەواخانەكانی داناخات، ئەگەر ئارد و غازی نەبێت نانەواخانەكان ناتوانن بكرێتەوە".

ئەوەش لەكاتێكدایە، لە 19ی 1ـی ئەمساڵەوە دوای راگەیاندنی ئاگربەستی نێوان حەماس و ئیسرائیل رۆژانە 500 بۆ 600 بارهەڵگری خۆراك دەگەیشتنە كەرتی غەززە، بەڵام لە دوای شكستی ئاگربەستەكە و دەستپێكردنەوەی شەڕ، ئیسرائیل ئابڵوقەی خستەسەر كەرتەكە و رێگری لە گەیاندنی هاوكاریەكانیان دەكات.

دۆناڵد ترەمپ تا ئیستا دوو جار وەک سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەڵبژێردراوە، بەپێی یاسای ئەمریکا ناتوانێت بۆ جاری سێهەم خۆی بۆ ئەو پۆستە کاندید بکاتەوە، بەڵام ئەو پلانێکی جیاوازی هەیە.

دۆناڵد ترەمپ رایگەیاندووە کە گاڵتە ناکات کاتێک دەڵێت، "دەمەوێت بۆ سێهەمین جار خۆم کاندید بکەم بۆ پۆستی سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا". یاساکانی ئەمریکا دەڵێن هیچ کەسێک بۆی نییە لە دوو جار زیاتر خۆی بۆ پۆستی سەرۆکایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کاندید بکات.

ترەمپ لە کۆتایی خولی دووەمی سەرۆکایەتی خۆیدا تەمەنی دەبێتە 82 ساڵ، لێیان پرسی کە ئایا دەتەوێت لە سەختترین کاری وڵات بەردەوام بیت، ترەمپیش لە وەڵامدا وتی، "من کارکردنم خۆشدەوێت".

یاسای ئەمریکا چی دەڵێت؟

یاسای سەرەکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەڵێت، هیچ کەسێک بۆی نییە لە دوو جار زیاتر خۆی بۆ پۆستی سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کاندید بکات.

ترەمپ چۆن دەتوانێت ببێتەوە بە سەرۆکی ئەمریکا؟

ئەو کەسانەی کە دەیانەوێت ترەمپ بۆ جاری سێهەم ببێتەوە بە سەرۆکی ئەمریکا دەڵێن، یاساکانی ئەمریکا تەنها باسی سەرۆکیان کردووە، باسی جێگری سەرۆکیان نەکردووە، بەم جۆرەش ترەمپ دەتوانێت خۆی وەک کاندیدی جێگری سەرۆکی ئەمریکا کاندید بکات، دوای سوێند خوارد لە کۆشکی سپی، سەرۆک دەست لەکار بکێشێتەوە و ترەمپ ببێتەوە بە سەرۆکی ئەمریکا.

ئەمە لە کاتێکدایە کە پێدەچێت کاندید بۆ پۆستی سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا لە خولی داهاتوودا (جەی دی ڤانس) بێت کە ئێستا جێگری ترەمپە.

هیچ کەسێک لە دوو جار زیاتر سەرۆکایەتی ئەمریکای کردووە؟

فرانکلین دلانۆ، چوار جار بە سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەڵبژێردراوە، بەڵام لە مانگی جواری 1945 پێش دەستپێکردنی خولی چوارەمی سەرۆکایەتییەکی گیانی لەدەستدا، لەو کاتەدا ئاسایی بوو گەر کەسێک لە دوو جار زیاتر سەرۆکایەتی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بکات و یاسا رێگەی پیدەدا، بەڵام لە ساڵی 1950 بە یاسا رێگری لەوە کرا کەسێک بۆ دوو جار زیاتر وەک سەرۆکی ئەمریکا دەستبەکار ببێت.

78 ساڵ تێپەڕ دەبێت بەسەر لەسێدارەدانی قازی محەمەد دامەزرێنەری یەكەم كۆماری كوردستان، ئەو كۆمارەی یەكێكە لە گەورەترین رووداوەكانی مێژووی هاوچەرخی كورد، كەتیایدا بۆ یەكەمجار لەمێژووی نوێدا، كورد توانی كۆمارێكی سەربەخۆ دابمەزرێنێت، ئەگەرچی تەمەنی كۆمارەكە كەمبوو، بەڵام توانی فەرمانڕەوای ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی بكات و دامودەزگاكانی حكومەت دابمەزرێنێت و بە ئازادی گۆڤارو رۆژنامە دەربكات و هەوڵی بە كوردیكردنی خوێندن بدات.

قازی محەمەد كوڕی قازی عەلی لە یەكی ئایاری 1893 لە شاری مەهاباد لەدایكبووەو لەمنداڵییەوە خولیایەكی زۆری بۆ زانست و فێربوونی زمانەكان هەبووە، جگەلە فارسی و عەرەبی، ئینگلیزی و فەرەنسی و روسی زانیوەو كەسایەتییەكی كۆمەڵایەتی بووە، بەردەوام لەنێو زانایان و كەسایەتییە نیشتمانپەروەرو سەرۆك هۆزەكاندا بووە.

لە چلەكانی سەدەی رابردوو لەبەر گرنگیدانی بە زانست و مەعریفەی خەڵك بەرپرسیارێتی فەرمانگەی فەرهەنگ و ئەوقافی مەهابادی وەرگرتووە،  دوای مردنی باوكی بە قازی ( دادوەر)ی شار هەڵبژێردراوە، هەر لە سەردەمی ئەودا یەكەم قوتابخانەی كچان لە مەهاباد كراوەتەوە.

دوای سەرهەڵدانی راپەڕینێكی جەماوەری لە ساڵی 1941  و كۆنترۆڵكردنی زۆربەی ناوچە كوردییەكان ، لە شاری مەهاباد لیژنەیەك لە كەسایەتی و سەرۆك هۆزەكان دەسەڵاتی ناوچەكەیان گرتە دەست و پارتێكی سیاسی بەناوی كۆمەڵەی ژیانەوەی كوردستان ( ژێ‌ كاف) دامەزراو قازی محەمەد بەسكرتێری پارتەكە هەڵبژێردرا.

لە ئەیلولی 1945 قازی محەمەد و هاوڕێكانی بۆ بەدەستهێنانی پشتیوانی سەردانی تەبرێزیان كردو لەگەڵ كونسوڵی یەكێتی سۆڤیەت كۆبوونەوە، لەوێش ئاگاداركرانەوە كە پارتی دیموكراتی ئازەربایجان دەستی بەسەر پارێزگای تەبرێزدا گرتووە، قازی محەمەدیش هەمان هەوڵەكانی دەستپێكردو دوای چەند مانگێك لە دامەزراندنی حزبی دیموكراتی كوردستان لەسەر بنەمای كۆمەڵەی ژیانەوە، لە رۆژی 22ی كانونی یەكەمی 1945 بەئامادەبوونی جەماوەرێكی زۆر و نوێنەرانی هەر چوارپارچەی كوردستان كۆماری كوردستانی راگەیاند و حكومەتێك لە سەرۆك وەزیران و 13 وەزارەت پێكهێنرا.

دوای 11 مانگ لە تەمەنی كۆمار لە 26ی ئاداری 1946 بەهۆی گوشاری ئەمریكاو رۆژئاوا، یەكێتی سۆڤیەت لە باكوری ئێران كشایەوەو سوپای حكومەتی پەهلەوی ئێران لە21ی ئاداری 1946 دەستی گرت بەسەر شاری تەبرێزدا و كۆماری ئازربایجانی رووخاند، دواتریش پەلاماری ناوچە كوردییەكانی داو لە 15ی كانوونی یەكەم دەستیگرت بەسەر شاری مەهاباددا، ئەوەش دوای ئەوەی قازی محەمەد لەنێوان پاراستنی گیانی خەڵك و بەرگریكردن لەكۆمارەكەی بڕیاری شەڕنەكردنی هەڵبژاردو رایگەیاند،(من خۆم فیدای خەڵكی دەكەم و هیچكات وەك سەرانی ئازربایجان ناكەم، تا وڵاتەكەم لە خوێندا شەڵاڵ بێت و هەزاران كەس بەكوشت بچن). دواجار لە دادگایەكی نادادپەروەرانی سەربازی، بەتاوانی گۆڕین و دەستكاریكردنی نەخشەی وڵاتی ئێران و راگەیاندنی سەربەخۆیی و سازكردنی نەخشەی كوردستانی گەورە‌ بە لكاندنی كوردستانی ئێران و عێراق و توركیا و سووریاو دانانی ئاڵای تایبەت بۆ كوردستان بەرەبەیانی رۆژی 31 ئاداری 1947 قازی محەمەد و سەدری قازی و سەیفی قازی لە مەیدانی چوارچرای شاری مەهاباد لەسێدارە دران.

لە ناحیەی مەنسێهرا لە پارێزگای خەیبەرپختونخوا لە پاکستان گوندێک هەیە کە پەیوەندی پتەوی نێوان شوێنکەوتووانی مەزهەبی سونە و شیعە لەخۆدەگرێت.

ئەم راپۆرتە لە بی بی سی وەرگیراوە 

ئەم مزگەوتە کۆکەرەوەی دوو مەزهەبی دژبەیەکی ئیسلامە کە 'سونە' و 'شیعە'ـن، لەبەرئەوەی هەردوو مەزهەبەکە ئەو مزگەوتە بۆ پەرستش بەکاردەهێنن.

پەرستشەکان بەجۆرێکە، گروپێک پەرستش ئەنجام دەدات و گروپی دوای 15 خولەک دێن پەرستشی خۆیان ئەنجام دەدەن؛ لە بنەڕەتدا مزگەوتەکە تایبەتە بە شیعەکان، بەڵام پارەی کارەبا و پێداویستییەکانی دیکە پێکەوەدەدەن.

بانگ لە مزگەوتەکەدا بەپێی نوێژەکان دابەشکراوە، شیعەکان بۆ نوێژی بەیانی و نیوەڕۆ و عەسر بانگ دەدەن، سونەکانیش بۆ نوێژی ئێوارە و خەوتنان بانگ دەدەن.

لە مانگی رەمەزاندا سونەکان چەند خولەکێک پێش شیعەکان بەرنابگ دەکەنەوە، لە گوندی 'پیرا' مزگەوتی دیکە هەیە، بەڵام مزگەوتی ناوەندی گەورەترینە.

گوندەکە پێنج هەزار کەسی تێدایە، مەزهەبیان جیاوازە و پێکەوە بە ئاشتی دەژین، لە شادی و ناخۆشی یەکدیدا پێکەوەن، گۆڕستانەکەیان هاوبەشە و هاوسەرگیریش لەنێوان پەیڕەوانی دوو مەزهەبەکەدا ئەنجام دەدرێت.

محەمەد سدیق خۆی سونەیە و هاوسەرەکەی شیعەیە، دەڵێت، "بەویستی خۆم لەگەڵ کچێکی شیعەدا هاوسەرگیریم کرد، بەڵام بۆ رازیکردنیان زۆر هەوڵمدا، هەوڵدانەکەشم بەهۆی جیاوازی مەزهەبییەوە نەبوو، بەڵکو رازیکردنی بنەماڵەکان بۆ هاوسەرگیرییەکی عاشقانە کارێکی ئاسان نییە".

ئاماژەی بەوەشداوە، "18 ساڵ بەسەر هاوسەرگیریەکەماندا تێدەپەڕێت، بەڵام لەگەڵ هاوسەرەکەمدا بە جیا پەرستشی خۆمان ئەنجام دەدەین".

ئەمجەد حسێن شاهـ دانیشتویەکی دیکەی گوندەکەیە، دەڵێت، "هەدنێک دایک و باوک هەن لە گوندەکەدا کە پەیڕەوی مەزهەبێکن بەڵام منداڵەکانیان پەیڕەوی مەزهەبێکی دیکەن، چونکە خەڵکی ئێرە دەزانن بابەتی مەزهەب شتێکە پەیوەندی بە تاکەکانەوە هەیە".

سەید مەزهەر عەلی پەیرەوی مەزهەبی شیعەیە دەڵێت، "خێزانی زۆر هەیە لە گوندەکەدا کە ژنەکە سونەیە و پیاوەکە شیعەیە، هەندێک خێزانی دیکە هەن بە پێچەوانەوە، هەروەها هەندێک خێزان هەن کوڕێکیان سونەیە و براکەی شیعەیە، لە هەندێک خێزانی دیکەدا باوک سونەیە و کوڕەکانی شیعەن".

لە جەژنی قورباندا بنەماڵە شیعە و سونەکان پێکەوە ئاژەڵەکان دەکڕن و قوربانی دەکەن، سەید سەجاد حسێن کازمی، بانگخوازی سوننەیە و دەڵێت: کاتێک یادی لەدایک بوونی محەمەد پێغەمبەری ئیسلام (د.خ) دەکەن، شوێنکەوتوانی شیعەش بەشداری دەکەن، هەروەها لە مانگی موحەڕەمدا سونەکان بەشداری لە مەراسیمی ماتەمینی شیعەکان دەکەن.

نزیکەی 100 ساڵ پێش ئێستا، زۆرینەی دانیشتوانی گوندی پیرە سونە بون و حەزێکی بەهێزیان بۆ سۆفیگەری هەبوو، هەموویان نەوەی دامەزرێنەری گوندەکە بوون کە ناوی 'سەید شا محەمەد' بوون، بەڵام نەوەکانی دواتری سەید محەمەد شا، بوونە شیعە و لەئێستادا بنەماڵەکە هەموویان شیعەن. 

دۆناڵد ترەمپ باجی زیاتر بەسەر هاوردەكردنی ئۆتۆمبێل و دەرمان بۆ ئەمریكا دەسەپێنێت، وڵاتانی هەناردەكار نیگەرانن و دەڵێن، بێ وەڵام نابن.

دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا رایگەیاند، رێژەی  %25 باج لەسەر هەموو ئەو ئۆتۆمبێلانە زیاد دەكەن كە لە وڵاتانەوە هاوردە دەكرێت، هاوكات باجی سەر هاوردەكردنی دەرمان و داریش زیاد دەكات.
سەرۆكی ئەمریكا، هەر لە كاتی بانگەشەوە رایگەیاند، كە باجی زیاتر بەسەر هاوردەی وڵاتاندا بۆ ئەمریكا  دەسەپێنێت، هاوكات لە كاتی دەستبەكاربونیەوە بە چەند قۆناغێك دەستكردووە بە زیادكردنی ئەو باجانەوە ئەوەش كاردانەوەی نێودەوڵەتی و ناخۆیشی لێكەوتوەتەوە.
ترەمپ ئاماژەی بەوەداوە، باجە نوێكان لە 2ی نیسانەوە دەچێتە بواری جێبەجێكردن، بەڵام ئەو كۆمپانیانە ناگرێتەوە كە كارگەكانیان لە ناوخۆی ئەمریكادا كاردەكەن.

وەكو پاساوێكیش بۆ بڕیارەكەی وتی، ئەگەر لە خولی یەكەمی سەرۆكایەتییەكەیدا باجی لەسەر هاوردەكردنی پۆڵا نەسەپاندایە، ئێستا ئەو كەرتە لە ئەمریكا مایەپووچ دەبوو، بەڵام ئێستا گەشە دەكات.

لەبەرانبەردا حكومەتی ژاپۆن رایگەیاند، ئەو باجە زیادانەی ئەمریكا جێگەی نیگەرانییە و هۆشداریدا لەوەی كە كاریگەری لەسەر پەیوەندییە بازرگانییەكانی نێوان هەردولا و ئابووری جیهانیش دەبێت.

هاوكات ئۆرسۆلا ڤۆندەر لاین سەرۆكی كۆمسیۆنی یەكێتی ئەوروپا نیگەرانی لە بڕیارەكەی ترەمپ دەربڕی و رایگەیاند، لە گفتوگۆكدان بۆ دۆزینەوەی چارەسەر و پاراستنی بەرژەوەندییە ئابوییەكانیان. 

لە لایەكی دیكەشەوە، لولا دا سیلڤا، سەرۆكی بەرازیل رایگەیاند، وڵاتەكەی ناتوانێت بێدەنگ  بێت لە بەرانبەر بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ، بۆیە ئەو رێگایە دەگرنەبەر كە پێیان وایە سودی بۆ وڵاتەكەی دەبێت.

هاوكات، كۆمەڵەی بەرهەمهێنەرانی ئۆتۆمبێلی ئەمریكی لە راگەیەنراوێكدا هۆشداریدا لەوەی ئەو باجانەی كە لەلایەن دۆناڵد ترەمپەوە سەپێنراوە نابێت ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخ، ئاماژەیان بەوەشكردووە،  زۆر گرنگە ئەو باجانە بە شێوەیەك جێبەجێ بكرێن كە نرخەكان بۆ بەكاربەران بەرز نەبێتەوە.

ئەمە لەكاتێكدایە كە بەپێی ئامارەكان ساڵی رابردوو ئەمریكا سێ ملیۆن و 700 هەزار ئۆتۆمبێلی لە ژاپۆن و ئەوروپا و كۆریای باشوور هاوردە كردووە. 

دوای كاردانەوەكانیش لەبەرامبەر بڕیارە نوێكەی، دۆناڵد ترەمپ لە تۆڕی كۆمەڵایەتی تروس سۆشیاڵەوە هەڕەشەی نوێی كرد و رایگەیاند، ئەگەر یەكێتی ئەوروپا لەگەڵ كەنەدا دەست تێكەڵ بكات بۆ ئەوەی زیانی ئابوری بە ئەمریكا بگەیەنن، ئەوا باجی گەورەتر لەوەی ئێستا دەدەن و باجی زیاتر لەوەیان بەسەردا دەسەپێنن كە پلانیان بۆ داناوە.

بڕیارە رۆژی پێنج شەممە وەفدێكێ ئەمریكا بە سەرۆكایەتی  مایك واڵتز، ڕاوێژكاری ئاسایشی نیشتمانی و ئۆشا ڤانس، هاوسەری جەی دی ڤانس، جێگری سەرۆكی ئەو وڵاتە  سەردانی گرینلاند بكەن، سەردانەكە لەكاتێكدایە كە لە 11 ی ئادار هەڵبژاردنی حكومەتی گرینلاند ئەنجامدرا و ئۆپۆزسیۆن سەركەوتنی بەدەستهێنا.

سەبارەت بە سەردانەكە میوت ئیگید سەرۆك وەزیرانی ماوە بەسەرچوی گرینلاند وتی دەبێت ڕێز لە یەكڕیزی و دیموكراسی بگیرێت بەبێ هیچ دەست تێوەردانێكی دەرەكی، ئەمریكییەكانیش بە ڕوونی ئاگاداركراونەتەوە كە ناتوانرێت هیچ كۆبوونەوەیەك ئەنجام بدرێت تا حكومەتی نوێ دەستبەكاردەبێت.

لەبەرانبەریشدا حكومەتی دانیمارك سەردانەكە بە نەشیاو ناودەبات چونكە لە كاتێكدایە كە حكومەتی گرینلاند پێكنەهێنراوە.

لای خۆیەوە دۆناڵد ترامپ سەرۆكی ئەمریكا لە كۆتایی كۆبوونەوەی بەرپرسانی ئیدارەكەی لە كۆشكی سپی سەبارەت بە سەردانەكە وتی ئەمە هەنگاوێكی دۆستانەیە نەك بێزاركەر، وتیشی سەردانەكە لەسەر بانگهێشتی گرینلاند ئەنجام دەدرێت.

لەدوای هەڵبژاردنی بە سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ بانگەشەی كڕینەوەی گرینلاندی كرد لە دانیمارك و ئاماژەی بەوەكرد ئەو دوورگەیە بەهۆی هەڵكەوتەی جوگرافیی و ئەو كانزا بەنرخانەی كە تێیدایە، گرنگی ستراتیژیی هەیە و خاوەندارێتی و كۆنترۆڵكردنی پێویستییەكی ڕەهایە بۆ ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا. لەهەمانكات نیگەرانی خۆی دەربری لە پەرەسەندنی هەژمونی چین و ڕوسیا لە ناوچەكەدا. هاوكات ترەمپ بەكارهێنانی هێزی سەربازی یان ئابووری بۆ ڕازیكردنی دانیمارك بۆ ڕادەستكردنی گرینلاند ڕەتنەكردەوە.

ئەمە لەكاتێكدایە دەسەڵاتدارانی گرینلاند هەر باسێكیان بۆ چوونە سەر ئەمریكا ڕەتدەكەنەوە و جەخت لەوەدەكەنەوە كە داهاتووی دوورگەكە تەنها لەلایەن دانیشتوانەكەیەوە دیاری دەكرێت.

هەروەها مێت فرێدرێكسن سەرۆك وەزیرانی دانیمارك ڕایگەیاند، گرینلاند بەشێكە لە شانشینی دانیمارك و زەوییەكانمان و بۆ فرۆشتن نییە.

گرینلاند، گەورەترین دوورگەی جیهانە و هەرێمێكی ئۆتۆنۆمیەو سەر بە دانیماركە ژمارەی دانیشتووانەكەی تەنها 57 هەزار كەسە.

لە دوای هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی توركیا لە 31ی ئاداری 2024، تائێستا 13 سەرۆكی شارەوانی لە باكوری كوردستان و توركیا دوورخراونەتەوە و قەیوم لە شوێنەكانیان دانراوە.

وەزارەتی ناوخۆی توركیا بە بیانووی جیاجیا ژمارەیەكی زۆر لە سەرۆكی شارەوانییەكانی لە پۆستەكانیان دوور خستوەتەوە، هەندێكشیان بە تۆمەتی كاری سیاسی یاخود هاوكاریكردنی رێكخراوی قەدەغەكراو یان بوونی گەندەڵی دەستگیركردووە و سزای زیندانیكردنیان بەسەردا سەپێنراوە.

لە دوایین پێشهاتدا، رۆژی 19ی ئەم مانگە وەزارەتی ناوخۆی توركیا ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورە شارەوانی ئیستەنبوڵ و محەمەد موراد چەلیك سەرۆكی شارەوانی ناحیەی بەیلیكدوزو لە پۆستەكانیان دوورخستەوە، هەمان رۆژیش قەیوم بۆ شارەوانی شیشلی دانرا.

هەروەها رۆژی 3ی حوزەیرانی 2024 وەزارەتی ناوخۆی توركیا قەیومی لە شوێنی سەرۆكی شارەوانی هەكاری دانا و (محەمەد سیدیدك ئاكیش)ی سەرۆكی شارەوانی دەستگیركرد، لە 5ی حوزەیران سزای 19 ساڵ و 6 مانگ زیندانیكردنی بەسەردا سەپێنرا.

هاوكات ئەحمەد عوزێر، سەرۆكی شارەوانی جەهەپەی ئەسێنیورت، لە 30ی تشرینی یەكەمی 2024 بە تۆمەتی "ئەندامێتی ڕێكخراوێك"دەستگیركرا، جان ئاكسۆی جێگری پارێزگاری ئەستەنبوڵ لە 31ی تشرینی یەكەم وەك قەیوم لە شوێنەكەی دانرا.

لە رۆژی 4ی تشرینی دووەمی 2024یش پۆلیس هەڵیكوتایە سەر گەورەشارەوانی مێردین و شارەوانییەكانی ئێلح و خەلفەتی رەحا، قەیووم لە جێگەی سەرۆك شارەوانییەكان دانرا، 29ی مانگیش هاوسەرۆكی شارەوانی مكسی وان لە ئەركەكەی دوورخرایەوە و قەیوم لە جێگای دانرا، بە تۆمەتی پڕوپاگەندەی رێكخستن سزای سێ ساڵ و 11 مانگ زیندانی بەسەردا سەپێنرا.

هەروەها هاوسەرۆكانی شارەوانییەكانی ئاكدەنیزی مێرسین ( نوریە ئارسلان و هۆشیار ساریلدیز) لە 10ی كانوونی دووەمدا دەستگیر كران و دواتر زیندانی كران، لە 14ی مانگیش قەیوم لە شوێنیان دانرا.

هەروەها بە تۆمەتی “ئەندامبوون لە ڕێكخستن” لە 28ی كانوونی دووەم هاوسەرۆكی شارەوانی سێرت سزای شەش ساڵ و سێ مانگ زیندانی بەسەردا سەپینرا، وەزارەتی ناوخۆش قەیومی لە شوێنەكەی دانا.

هەروەها عەبدوڵا زەیدان هاوسەرۆكی گەورە شارەوانی وان، بە تۆمەتی “یارمەتیدانی ڕێكخستن” دادگایی كرا و سێ ساڵ و نۆ مانگ سزای زیندانی بۆ بڕایەوە، لە 15ی شوباتی 2025 قەیووم لە شارەوانییەكە دانرا.

لە 24ی شوباتی 2025 هاوسەرۆكی شارەوانی قاخزمانی سێرت بە تۆمەتی “ئەندامبوون لە ڕێكخستن” دادگایی كرا و شەش ساڵ و سێ مانگ سزای زیندانی بەسەردا سەپێنرا و قەیوم لە شوێنەكەی دانرا.

حزبە ئۆپۆزسیۆنەكانی توركیاش بەتایبەت دەم پارتی و جەهەپە داوا لە دەسەڵاتدارانی توركیا دەكەن، دەستبەسەراگرتنی شارەوانییەكان رابگرێت، لەبەرئەوەی بە دەنگی خەڵك و بە هەڵبژاردن سەرۆكی شارەوانییەكانیان وەرگرتووە.

توركیا و ئیسرائیل بە دووڵاتی سودمەندبوو لە روخانی بەشار ئەسەد دادەنرێن، بەو پێیەی ئەو گۆڕانكارییە كاریگەری و هەژموونی ئێرانی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كەمكردووەتەوە، بەڵام لە دوای شەڕی غەززەوە، ناكۆكییەكانی نێوان ئەنكەرە و تەلئەبیب گوازراوەتەوە بۆ سوریا كە لەسەر زیادبوون و سەپاندنی دەسەڵات و هەژموونیانە لەو وڵاتە.

بەپێی رۆژنامەی یەدیعوت ئەحرونوتی ئیسرائیلیش، بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بۆ تاوتوێكردنی رەوشی سوریا و زیادبوونی هەژموونی توركیا لەو وڵاتە، لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای ئەمنی وڵاتەكەی كۆدەبێتەوە و دەیەوێت بە هەر رێگەیەك بێت رێگری لە نزیكبوونەوەی توركیا و سوریا بكات، بۆیە ئێستا ناتانیاهو بە نیگەرانییەوە چاودێری نزیكبوونەوەی نێوان دەسەڵاتدرانی نوێی سوریا و حكومەتی توركیا دەكات.

ئاماژەی بەوەشكردوە، ناتیانیاهۆ بە روونی بە لێپرسراوانی وڵاتەكەی وتووە نیگەرانە لەوەی بەرەیەكی نوێی ئیسلامیی سوننە بە سەركردایەتی توركیا وەك جێگرەوەی گروپە چەكدارەكانی نزیك لە ئێران، لە سوریا دروستببێتەوە و بەهەمان شێوە ببێتە هەڕەشەیەكی جددی بۆسەر ئیسرائیل بە تێپەڕبوونی كات، ئەوەش بەهۆی پشتیوانییە بەردەوامەكانی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا بۆ دوژمنە سەرسەختەكانی ئیسرائیل وەك بزوتنەوەی حەماس.

ماڵپەری واڵی ئیسرائیلیش بڵاویكردووەتەوە، حكومەتی سوریا لە گفتوگۆدایە بۆئەوەی بنكەیەكی سەربازیی لە ناوچەی تەدمور سەر بە پارێزگای حومس لە بەرامبەر هاوكارییە ئابووری، سەربازیی و سیاسییەكان رادەستی توركیا بكات.

ماڵپەرەكە راشیگەیاندووە، بوونی سەربازیی توركیا لە رۆژهەڵاتی حومس، بووەتە مایەی نیگەرانییەكی جددی بۆ ئیسرائیل و بەهەموو شێوەیەك هەوڵ دەدات رێگری لەو رێككەوتنەی نێوان دیمەشق و ئەنكەرە بكات.

لە لایەكی تریشەوە یولی ئیدلشتاین سەرۆكی لیژنەی كاروباری دەرەوە و بەرگری لە پەرلەمانی ئیسرائیل رایگەیاندووە، پەیوەندییەكانیان لەگەڵ توركیا لە رەوشێكی خراپدایە، بەڵام هەمیشە ئەگەری تێكچوونی زیاتری هەیە.

رۆژنامەی ۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكیش دەڵێت، كێبڕكێی ئەو دوو وڵاتە بۆ ئەوەی دەسەڵاتیان لە سوریا زیاتر ببێت كارەكانی ئەمریكا قورستر دەكات، بەو پێیەی هەردوولایان هاوپەیمانی ئەو ئەمریكان و هەردووكیشیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێگە و كاریگەریی خۆیان هەیە.

ئەحمەد شەرع سەرۆكی سوریاش بۆ قۆناغی راگوزەر دەڵێت، هیچ گرنگییەك بە ململانێی نێوان توركیا و ئیسرائیل نادات، تەنها دەیەوێت سەرنجی لەسەر ئاوەدانكردنەوەی سوریا بێت، بەڵام لەگەڵ پێكهێنانی سوریای نوێدا لە دوای روخانی بەشار ئەسەد، توركیا وەك دەسەڵاتێكی باڵا دیمەشق دەركەوتووە.

جگە لە قەتەر كە پەیوەندییەكی نزیكی لەگەڵ توركیا هەیە، هاوبەشەكانی تری ئەمریكاش لە ناوچەكەدا بە هەمانشێوە وەك سعودیە و ئیمارات و بەحرەین و ئوردن نیگەرانن لەبارەی زیادبوونی كاریگەرییەكانی توركیا لە سوریای نوێدا و ترسی ئەوەشیان هەیە ئەو نزیكبوونەوەیەی ئەنكەرە و دیمەشق ئاسایشی وڵاتەكانیان تێكبدات.

پرۆژەیاسای دەستەی حەشدی شەعبی كە یەكێكە لەو پرۆژانەی مشتومڕی زۆری لەسەرە و حكومەت و ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لەسەری ناكۆكن، جارێكی تر خراوەتەوە ناو كارنامەی دانیشتنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقەوە. 

تا ئێستا ئەنجومەنی نوێنەران چەند جارێك شكستیهێناوە لە داڕشتنی رەشنووسێك لەبارەی بڕگەكانی پرۆژەیاساكە، بە تایبەتی كە خانەنشینبوونی زیاتر لە سێ هەزار و 500 سەركردەی حەشدی شەعبی لەخۆدەگرێت، لەنێویاندا فالح فەیاز سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و ئەوانەی تەمەنی خانەنشینییان تێپەڕاندووە. 

بەهۆی ئەو پرۆژەیاسایەوە هەندێك هێزی دەسەڵاتداری ناو چوارچێوەی هەماهەنگی شیعەكان، دانیشتنەكانی ئەنجومەنی نوێنەرانیان بایكۆتكردووە و بەهۆیەوە نزیكەی دوو مانگە دانیشتنەكان پەكیانكەوتووە، لەسەر ئەوەش رێككەوتوون نەگەڕێنەوە بۆ دانیشتنەكان تا ئەو كاتەی مەرجەكانیان قبوڵ دەكرێت و یاساكە هەموار دەكرێتەوە. 

یەكێك لەو هەموارانەی هێزەكانی ناو چوارچێوەی هەماهەنگی دەیانەوێت لە پرۆژەیاساكەدا بكرێت ئەوەیە، دەسەڵات بدرێتە سەرۆك وەزیرانی عیراق، تەمەنی خانەنشینی بۆ سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی و بەشێك لە سەركردەكانی تر بۆ پێنج ساڵ درێژ بكاتەوە.

كوتلەی سادیقونیش دەڵێت، پشتیوانی زۆرینەی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە بۆ دیاریكردنی تەمەنی خانەنشینی سەرۆكی دەستەی حەشدی شەعبی لە یاسا نوێیەكەدا.

لە پرۆژەیاساكەدا، حەشدی شەعبی بەستراوەتەوە بە فەرماندەی گشتی هێزە چەكدارەكانەوە كە ئەركیان پارێزگاریكردنە لە سیستمی دەستوری و روبەڕوبوونەوەی تیرۆر.

ئیئتیلافی دەوڵەتی یاساش بە سەرۆكایەتی نوری مالكی دەڵێت، رێككەوتنی سیاسی هەیە پرۆژەیاساكە لە دانیشتنەكانی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقدا تێبپەڕێنرێت.

بەپێی بودجەی ساڵی 2025ی عیراق، ژمارەی چەكدارانی حەشدی شەعبی بە 238 هەزار چەكدار خەمڵێندراوە و بڕی 2 ملیار و 88 ملیۆن دۆلاریان بۆ تەرخانكراوە.

ئەگەرچی نەورۆز بۆ ماوەی زیاتر لە 65 ساڵ لە قەوقاز قەدەغەكرا، بەڵام جارێكی دیكە ئاهەنگەكانی نەورۆز لە قەوقاز بەڕێودەچوون و دانیشتوانی ئەو وڵاتانە و ژمارەیەك لە كوردانی ئەوێش بە جۆش و خرۆشەوە بەشداریی ئاهەنگەكانی نەورۆز دەكەن.

ساڵی 1926 و لەسەردەمی دەسەڵاتی یەكێتی سۆڤیەت، لە وڵاتانی قەوقاز ئاهەنگ و ئاگری نەورۆز قەدەغە كرا و دوای 65 ساڵ و لەساڵی 1991 دوای ئەوەی نەرۆز لە لایەن نەتەوەیەكگرتوەكانەوە وەك رۆژێكی جیهانی تۆماركرا، جارێكی تر دوای زیاتر لە نیو سەدە ئاگری نەورۆز تروسكایی بۆ مێژویی ئەو وڵاتانە گەڕاندەوە،

بیانوی ئەوكاتی سۆڤیەت بۆ قەدەغەكردنی ئاهەنگەكانی نەورۆز و جەژنی رەمەزان تێچوو و خەرجییەكان بووە.

نەورۆز مێژویەكی دێرینی لەگەڵ وڵاتانی قەوقاز و ژینگەكەیان هەیە و بە ئاهەنگێكی نیشتمانیی ناودەبرێت و لای ئەو كوردانەشی دەستی رۆژگار لەو خاك و وڵاتانە  جێگیری كردون، نەورۆز هێمایەكە  لە بوژانەوە و سەرهەڵدانەوە بۆ ژینگە و مرۆڤ.

نەورۆز لە قەوقاز لە رۆژی 14ی مانگی سێ دەستپێدەكات و بۆ ماوەی 10 رۆژ بەردەوام دەبێت و ئەو 10 رۆژەش هاوكاتە لەگەڵ كردنەوەی ئاگر و ئاهەنگی جەماوەریی و پڕ لە جۆش و خرۆش بەڕێودەچێت.

لە زۆربەی شارەكان لە وڵاتانی قەوقاز لەگەڵ دەستپێكردنی نەرۆز بۆ ماوەی ئەو 10 رۆژە خێمە لە چەند شوێنێك هەڵدەدرێت و هاوشێوەی فێستیڤاڵێك خواردنی خۆماڵیی تایبەت بە قەوقازییەكان پێشكەش دەكرێت و كەلوپەلی كەلتوریش نمایش دەكرێت.

لە دوای ئەوەی نەتەوەیەكگرتووەكان بڕیارەكەی سۆڤیەتی بۆ قەدەغەكردنی نەورۆز لە قەوقاز هەڵوەشاندوە، زیاتر لە 30 ساڵە ئاهەنگەكانی نەورۆز لەو وڵاتانە بە گەرموگوڕیی بەڕێودەچێت و دانیشتوانی ناوچەكەش زۆرینەیان جلی كەلتوریی خۆیان لە رێوڕەسمەكاندا لەبەر دەكەن.

لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی وەڵامدانەوەی نامەكەی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە لایەن ئێرانەوە، جموجۆڵە سەربازییەكانی ئێران و ئەمریكا لە كەنداو زیادیانكردوە، وەزیری دەرەوەی ئێرانیش مەرجەكانی وڵاتەكەی بۆ دانوستان لەگەڵ واشنتۆن ئاشكرا دەكات.

دوای ئەوەی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (پنتاگۆن) رایگەیاند كەشتییەكی جەنگیی وڵاتەكەی لە زەریای هێمنەوە بۆ كەنداو دەگەڕێنێتەوە و وادەی ئۆپراسیۆنی كەشتییە جەنگییەكانیش لە كەنداو درێژ دەكاتەوە، سوپای پاسدارانی ئێرانیش وەك كاردانەوەیەك بەرامبەر پەیامەكەی پنتاگۆن رایگەیاند، قەڵغانی نوێی موشەكیی رەوانەی سێ دورگەی ئێران لە كەنداو كردوە.

عەلیڕەزا تەنگیسەری یەكێك لە فەرماندەكانی سوپای پاسداران بە میدیاكانی ئێرانی راگەیاندووە، ئەو قەڵغانە موشەكییە لە دورگەكانی نزیك گەروی هورموز لە كەنداو جێگیركراون و دەتوانن ئامانجەكانیان لە دوری 600 كیلۆمەتر بپێكن، هەڕەشەی ئەوەشیكرد كە توانای هێرشكردنە سەر كەشتی و بنكە و قەڵغانی نەیارانی وڵاتەكەیان لە ناوچەكە هەیە.

ئەو جموجۆڵە سەرباییانەی ئێران و ئەمریكا لە كاتێكدایە بڕیارە بەم زوانە تاران وەڵامی نامەكەی ترەمپ بداتەوە كە تێیدا رایگەیاندبوو ئێران تەنها دوو بژاردەی لەبەردەمدایە، ئەویش رێككەوتن یان جەنگ.

عەباس عراقچی وەزیری دەرەوەی ئێرانیش رایگەیاند، بەرنامە ئەتۆمییەكەی وڵاتەكەی پێشكەوتنی زۆری بەخۆیەوە  بینیوە و ناكرێت هاوشێوەی ساڵی 2015 یان 2018  دانوستان لەگەڵ ئەمریكا و وڵاتانی رۆژئاوا بكەن، ئەگەر ئەمریكا سیاسەتی بەرامبەر تاران نەگۆڕێت.

وتیشی، تاران دانوستان رەتناكاتەوە، بەڵام هەڵوێستەكانی واشنتۆن و رەوشی ئێستای نێوان ئێران و ئەمریكا ئەگەری دەستپێكردنەوەی دانوستانی راستەوخۆی لە نێوان هەردوو وڵاتدا لاوازكردوە، بەڵام وەڵامی نامەكەی ترەمپ دەدرێتەوە.

وەزیری دەرەوەی ئێران جەختیشیكردەوە، وڵاتەكەی خوازیاری جەنگ نییە و هەوڵ دەدەن رەوشی وڵاتەكەیان و ئاسایشی نیشتیمانییان لە رێگەی دیپلۆماسییەوە بپارێزن.