جیهان
بڕیارە رۆژی سێشەممەی داھاتوو، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی سەبارەت بە پڕۆژە یاسایەک کە لەلایەن جەزائیرەوە پێشکەش کراوە کۆببێتەوە و پرۆژەکە دەخاتە دەنگدانەوە، کە تێیدا داوای راگرتنی جەنگ و ئازادکردنی تەواوی بارمتەکان و ھەروەھا رێزگرتن لە یاسای نێودەوڵەتی دەکات.
ھەروەھا پڕۆژەیاساکە ئاوارەکردنی فەڵەستینییەکان بە ھەموو شێوەیەک رەتدەکاتەوە و دەیەوێت گرەنتی گەیاندنی ھاوکارییە مرۆییەکان بۆ غەززە بکرێت.
بەڵام ئەمریکا ھەڕەشەی رەتکردنەوەی ئەو پڕۆژەیاسایە دەکات و لیندا تۆماس گرینفیڵد باڵیۆزی ئەمریکا لە نەتەوە یەکگرتووەکان لە راگەیەندراوێکدا ئیدانەی پڕۆژەیاساکەی جەزائیری کرد. وتیشی، ئەو ھەنگاوە زیانی بۆ دانوستانەکانی نێوان ئیسرائیل و حەماس ھەیە بە نێوەندگیری ئەمریکا و میسر و قەتەر، بۆ گەیشتن بە ئاگربەستێکی نوێ کە ئازادکردنی بارمتەکان لەخۆدەگرێت. وتیشی، ئەمریکا پشتیوانی دەنگدان لەو پڕۆژەیاسایە ناکات و ھەڕەشەی بەکارھێنانی ڤیتۆی کرد.
وەزیرانی دەرەوەی گروپی حەوت راگەیەندراوێکی ھاوبەشیان لە پەراوێزی کۆنفرانسی میونشن بڵاوکردەوە و پشتیوانیان بۆ ئۆکراین دووپاتکردەوە.
ئەو وڵاتانە کە لە ئەمریکا و کەنەدا و ژاپۆن و فەڕەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا و ئیتاڵیا پێکھاتوون رایانگەیاند، دەبێت ئێران ناردنی پارچەکانی فڕۆکەی بێفڕۆکەوان و چەک بە روسیا رابگرێت، چونکە روسیا بە درۆنی ئێرانی ھاووڵاتی مەدەنی کوشتووە و بۆردوومانی ناوچەکانی نیشتەجێبوونی ئۆکراینی کردووە.
ھاوکات جەختیان کردەوە لەوەی، دەبێت رێگەنەدرێت ئێران دەستی بە چەکی ئەتۆم بگات، چونکە مەترسییە بۆ سەر ئاسایشی جیھان.
زیا رەشوان سەرۆکی دەستەی گشتی زانیاری و راوێژی میسر رایگەیاند، کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان داوای لە دادگای دادی نێودەوڵەتی کردووە زانیاری پێبدات لە بارەی سیاسەت و ھەڵسوکەوتی ئیسرائیل لەناو خاکی فەڵەستین لە ساڵی ١٩٦٧ەوە تائێستا و بۆ ئەو مەبەستەش رۆژی ٢١ ئەم مانگە دانیشتنێکی دادگای دادی نێودەوڵەتی بەڕێوەدەچێت بە مەبەستی کۆکردنەوەی بەڵگەو زانیارییەکان.
وتیشی، میسر لە رێگەی نوێنەرەوە بەشداری ئەو دانیشتنەی دادگای دادی نێودەوڵەتی دەکات و یاداشتێکیشی لەبارەی ھەڵسوکەوتی ئیسرائیل لەناو خاکی فەڵەستین ئامادەکردووە و رادەستی دادگای دەکات بۆئەوەی ببێتە بەشێک لەو زانیارییانەی ئاراستەی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان دەکرێت و تیایدا باس لەوە دەکرێت زیاتر لە ٧٥ ساڵە ئیسرائیل بە نایاسایی خاکی فەڵەستین داگیر دەکات و سەرجەم مافەکانیشی پێشێل دەکات.
ڤلادیمیر پوتن سەرۆکی روسیا لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ رۆژنامەنووسێکی ئەمریکی رایگەیاند، دەیان ساڵە روسیا دانی بەخۆیدا گرتووە و لە ھەوڵدایە بۆئەوەی کێشە و ئاڵۆزییەکانی لەگەڵ ئۆکراین بە گفتوگۆ چارەسەر بکات، بەڵام وڵاتانی خۆرئاوا بە گشتی و ئەمریکا بەتایبەتی رۆڵێکی زۆر خراپ و نەرێنییان بینی لە کێشە و ئاڵۆزییەکانیان لەگەڵ ئۆکراین تا گەیاندنیان بەوەی روسیا ناچار ببێت پەنا بۆ بژاردەی سەربازیی ببات و ھێرش بکاتە سەر ئۆکراین.
وتیشی، ئێستا پرسی ئۆکراین بە لای روسیا و گەلەکەیەوە بابەتێکی سانا و سەرپێی نییە، بەڵکو بووەتە پرسی ژیان و مردن، ئامادەش نین دەست لەو پرسە ھەڵبگرن تا ئەو کاتەی یەکلایی دەکەنەوەو ئامانجەکانیان بەدی دەھێنن.
ئاژانسی رۆیتەرز بڵاویکردووەتەوە، بڕیارە رۆژی دوو شەممەی داھاتوو دانیشتنێکی تری دادگای دادی نێودەوڵەتی تایبەت بە کاریگەرییە یاساییەکانی داگیرکاری سوپای ئیسرائیل لە خاکی فەڵەستین بەڕێوەبچێت کە سکاڵاکە لەلایەن باشوری ئەفریقاوە لەسەر تاوانەکانی ئیسرائیل لە کەرتی غەززە تۆماریکردووە و ھێرشەکەی ئەو وڵاتە بۆسەر شاری رەفەحیش لە خۆ دەگرێت.
دادگای دادی نێودەوڵەتیش لە ماڵپەری رەسمی خۆی بڵاویکردووەتەوە، ھەرچەند ئیسرائیل تانەی لەو سکاڵایەی باشووری ئەفریقا داوە و بەبێ بنەما وەسفیکردووە بەتایبەتیش لەبارەی ھێرشی زەمینی بۆسەر شاری رەفەح، بەڵام ھیچ کاریگەرییەکی نابێت و رۆژی دوو شەممەی داھاتوو دانیشتنی داگا بەڕێوەدەچێت.
ئیسماعیل ھەنیە، بەرپرسی مەکتەبی سیاسی بزووتنەوەی حەماس رایدەگەیەنێت، ئیسرائیل بەرپرسە لەبەرەوپێشنەچوونی گفتوگۆ و دانووستانەکان بۆ گەیشتن بە ئاگربەست لە کەرتی غەززە، وەکو حەماسیش بە کەمتر لە کشانەوەی یەکجارەکی سوپای ئیسرائیل لە غەززە ئامادەنین بگەنە ئاگربەست لەگەڵ ئیسرائیل.
ئەوەشی خستەڕوو، پێویستە لە ئاگربەستی داھاتووی نێوان حەماس و ئیسرائیل، ئەو زیندانییە فەڵەستینییانە ئازاد بکرێن کە سزای درێژخایەنیان بەسەردا سەپێندراوە، ھەروەھا دەبێت پەناگەیەکی پارێزراو و ھاوکاری مرۆیش بۆ دانیشتووانی غەززە دابینبکرێت.
ھەنیە جەختیلەوەشکردەوە، بەوزەیەکی ئەرێنی و بەرپرسیارێتییەکی گەورە بەردەوامن لە گفتوگۆ و دانووستانەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل، بۆ ڕاگرتنی شەڕ لە کەرتی غەززە.
ئۆلاف شۆلتز، راوێژکاری ئەڵمانیا لە کۆنفڕانسی میونشن رایگەیاند، ھەڕەشەکانی روسیا راستەقینەن، بۆیە پێویستە توانا بەرگرییەکان و بەرپەرچدانەوەکانیان بەنەگۆڕی بمێننەوە، ئەوان رووبەڕووبوونەوەی روسیا و ناتۆیان ناوێت، لە سەرەتای جەنگەوە بەکۆی دەنگ بڕیاریانداوە لەسەر ئەوەی سەربازانی ھاوپەیمانێتی ناتۆ نەنێرن بۆ کیێڤ.
دەشڵێت، ئەوان تەنیا دەتوانن پاڵپشتی ئۆکراین بکەن بۆ ئەوەی بەرگری لە خۆی بکات و دوو ھەفتە لەومەبەر روسیا ویستی کۆنتڕۆڵی کیێڤ بکات، بەڵام سەرکەوتوو نەبوو وە پوتنیش چاوەڕوانی ئەوەی نەدەکرد ئۆکراین پاڵپشتی تری بۆ بنێردرێت.
وەزارەتی بەرگری ئێران، لە رێوڕەسمێکی سەربازیدا لە تاران بە ئامادەبوونی محەمەد رەزا ئاشتییانی، وەزیری بەرگری ئێران، دوو سیستەمی بەرگری ئاسمانی بەناوەکانی " ئارمان و ئازرخش" نمایشکرد، کە ھەردووکیان بەرھەمھێندراوی ناوخۆیین و جۆری یەکەمیان دژە مووشەکی بالیستییە و جۆری دووەمیشیان دژی ئەو درۆنانەیە کە بەشێوەیەکی نزم دەفڕن.
لای خۆیەوە، وەزیری بەرگری ئێران رایگەیاند، سیستەمی بەرگری ئاسمانی" ئارمان" لەتوانایدایە لە دووری ١٨٠ کیلۆمەترەوە مووشەکەکان دیاریبکات و لە دووری ١٢٠ کیلۆمەترەوە بیانتەقێنێتەوە، ھاوکات سیستەمی بەرگری ئاسمانی" ئازرخش" کار بۆ دیاریکردن و تەقاندنەوەی ئەو درۆنانە دەکات، کە لە مەودایەکی نزمدا دەفڕن.
رۆژنامەی نیویۆرک تایمز رایگەیاند، ئیسرائیل لە ١٤ی ئەم مانگە دوو بۆری غازی سەرەکی لەناو خاکی ئێران تەقاندوەتەوە و ملیۆنان ھاووڵاتی لە پێنج پارێزگا گرفتی دابینکردنی غازیان بۆ دروستبووە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئیسرائیل چەند پێگەیەکی سەربازی و ناوەکی لە ناو ئێراندا کردووەتە ئامانج لە رێگەی دزەپێکردنی زانیارییەوە کە لە ھێرشی ئەلیکترۆنییەوە دەستی کەوتووە.
چەند لێپرسراوێکی ئەوروپی و سەربازی ئێرانیش بە نیویۆرک تایمزیان راگەیاندووە، بۆری سەرەکی غازی ئێران لەلایەن ئیسرائیلەوە تەقێندراوەتەوە کە بە ژێرخانی وزەی ئەو وڵاتە دادەنرێن.
ھاوکات جەواد ئۆجی وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاند، ئەو دوو ھێرشە لەلایەن ئیسرائیلەوە ئەنجامدراوە و ئامانج لێی پەکخستنی ژێرخانی وزەی ئێرانە لەگەڵ دروستکردنی کێشەی ناوخۆیی.
رۆژی ١٤ ی شوباتی ئەمساڵ دوو بۆری غاز لە ئێران لە ماوەی ١٠ دەقیقەدا تەقینەوە و گرفتی دابەشکردنی غاز بۆ ھاووڵاتیانی چەند پارێزگایەک دروستبوو، حکومەتی ئێرانیش ئیدانەی ھێرشەکەی کرد و بە کارێکی تیرۆرستی ناوبرد.
بنیامین ناتانیاھۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل رایگەیاند، بەھیچ شێوەیەک ملکەچی دامەزراندنی دەوڵەتی فەڵەستنی نابن کە لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پێشنیاز کراوە.
دەشڵێت، مەرجەکانی حەماس پەسەند کراو نین و ناچنە ژێرباری مەرجەکانیانەوە و بەردەوام دەبن لە شەڕ تا کۆتایھێنان بە حەماس.
ئاماژەی بەوەشکردووە، فشاری سەربازی تاکە رێگەیە بۆ رزگارکردنی بارمتەکان و بەردەوام ھەوڵی دۆزینەوەی حەشارگەکانی حەماس دەدەن.
ماوەیەکە ھێزە ئەمنییەکانی تورکیا کۆنتڕۆڵی سنورەکانیان لەگەڵ یۆنان توندترکردووەتەوە و لەناو شارەکان و لە دەریاشدا کۆچبەران دەستگیردەکەن، لەو چوارچێوەیەشدا بەیانی ئەمڕۆ ٧٨ کۆچبەریان لە دەریای ئیجە دەستگیرکرد کە ١٧ کەسیان منداڵ بوون.
لەلایەکی دیکەشەوە لە ھەڵمەتێکی ھێزە ئەمنییەکاندا ١٠٢ کۆچبەر لە پارێزگای ئیزمیری تورکیا دەستگیرکران و بەمەبەستی گرتنەبەری رێکاری یاسایی، سەرجەمیان رادەستی فەرمانگەی کۆچی شارەکە کران.
بنیامین ناتانیاھۆ، سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل یەکەمین ھەڵویستی خۆی لەبارەی ئەو نەخشەرێگایە راگەیاند کە ئەمریکا و وڵاتانی عەرەبی کاری لەسەر دەکەن و تایبەتە بە راگەیاندنی ئاگربەست و دانانی نەخشەیەک بۆ دروستکردنی دەوڵەتی فەڵەستین.
ناتانیاھۆ دەڵێت، نابێت بەبێ دەستپێکردنەوەی پرۆسەی ئاشتی ئیسرائیل-فەڵەستین، ئەمریکا ھەنگاوێکی لەو جۆرە بگرێتەبەر.
ئاماژەیبەوەشکردوە، ئیسرائیل داوای گفتوگۆی بێ مەرج و راستەوخۆ لە فەڵەستین دەکات و باوەڕیشی وایە دانان بە دەوڵەتی فەڵەستین بەشێوەی تاک لایانە، وەک دیارییەک وایە بۆ ئەوانەی کۆمەڵکوژییەکەی حەوتی ئۆکتۆبەریان ئەنجامدا و رێگریش دەبێت لە ھەر ھەوڵێکی ئاشتی ھەمیشەیی لە داھاتوودا.
ھێزەکانی سوریای دیموکرات (ھەسەدە) لە راگەیەندراوێکدا باسی لەوەکردووە، ئەو چەکدارانە کە سەر بە حکومەتی سوریا بوون، ویستویانە بۆ رۆژھەڵاتی رووباری فورات بپەڕنەوە و شارۆچکەکانی زیبان و کشمە و شعفە کۆنتڕۆڵبکەن، بەڵام پلانەکەیان شکستی پێھێندراوە.
ئەوەشی خستووەتەڕوو، ئەو گروپە دوای ئەوەی ژمارەیەک چەکداریان کوژراون و برینداربوون، ناچار بە پاشەکشە کراون، بەبێ ئەوەی ئاماری کوژراو و بریندارەکان بخاتەڕوو.
میدیاکانی نزیک لە ئیدارەی خۆسەریش بڵاویانکردووەتەوە کە لە رووبەڕووبوونەوەکاندا لانیکەم حەوت چەکداری نزیک لە دیمەشق کوژراون.
لە پەیامێکیدا کە لە ھەژماری خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس بڵاویکردەوە بنیامین ناتانیاھۆ رایگەیاند، دوای ئەوەی رێگە بە چوونەدەرەوەی مەدەنییەکان دەدرێت لە شاری رەفەح، ئۆپراسیۆنێکی وشکانی بەھێز لەو شارە ئەنجامدەدەن و بەردەوامیی بە ھێرشەکانیشیان دەدەن لە دژی بزوتنەوەی حەماس لە رەفەح .
ھەروەھا دوپاتیکردووەتەوە، تا ئەوکاتەی سەرکەوتن بە دەستدەھێنن لە شەڕ بەردەوام دەبن.
پێشتریش پێگەی "والا"ی ئیسرائیلی لە زاری چەند سەرچاوەیەکی ئاگادارەوە بڵاویکردەوە، ناتانیاھۆ بڕیایداوە وەفدی دانوستانکاری وڵاتەکەی نەنێرێتەوە بۆ قاھیرە بۆ ئەوەی بەشداری لە دانوستانی تردا نەکەن سەبارەت راگەیاندنی ئاگربەست لە غەززە.
ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە رایگەیاندووە، لە ٢٠٢٤دا رۆژانە داواکاری لەسەر نەوت یەک ملیۆن و ٢٢ ھەزار بەرمیل دابەزیووە ھۆکارەکەشی کەمکردنەوەی بەرچاوی بەکارھێنانی نەوتە لەلایەن چینەوە.
دەشڵێت، قۆناغی خواستی بەرچاوی لەسەر نەوت لە جیھاندا دوای پەتای کۆرۆنا کۆتایھاتووە و بە چەند قۆناغێک خواست لەسەری کەمتردەبێتەوە.
پێشتر ئاژانسی نێودەوڵەتی وزە ئاماژەی بەوەکردبوو لە ساڵی ٢٠٢٤دا خواست لەسەر نەوت کەمدەبێتەوە.
ھەروەھا رێکخراوی ئۆپێک پڵەسیش داوای لە وڵاتانی بەرھەمھێنەری نەوت کردووە رۆژانە زیاتر لە ١٠٣ ملیۆن بەرمیل نەوت بەرھەمبھێنن بۆ بەرزکردنەوەی نرخەکەی.
ئاژانسی نۆرس پرێس بڵاویکردەوە، ماوەی دوو رۆژە تورکیا دەروازەکانی باب ئەلھەوا و باب ئەلسەلامەی بەڕووی تووشبووانی شێرپەنجەی رۆژئاوای کوردستان داخستووە، کە بە مەبەستی وەرگرتنی چارەسەر و دەرمان دەیانەوێت بچنە ئەو وڵاتە.
ئەوەشی خستەڕوو، ئەو تووشبووانەی شێرپەنجەی رۆژئاوای کوردستان، کە ژمارەیان ٤٨ تووشبووە کە ١١یان منداڵن، دۆخی تەندروستی ژمارەیەکیان ناجێگیرە، بەڵام تورکیا بەبێ خستنەڕووی ھیچ ھۆکارێک دەروازەکانی بەڕوویاندا داخستووە، لەکاتێکدا پێشتر بۆ وەرگرتنی چارەسەر چوونەتە نەخۆشخانەکانی تورکیا.
ئاژانسەکە ئاماژەی بەوەشداوە، پێشتر مانگانە زیاتر لە ٣٧٠ حاڵەتی تووشبووی شێرپەنجە لە رۆژئاوای کوردستانەوە چوونەتە نەخۆشخانەکانی تورکیا بۆ وەرگرتنی دەرمان و چارەسەر.