جیهان
لوید ئۆستن، وەزیری بەرگری ئەمریکا ھۆشداری دایە ئیسرائیل سەبارەت بە پاراستنی ھاوڵاتیانی مەدەنی لە کەرتی غەززەو رایگەیاند، پاراستنی گیانی ئەوان ئەرکێکی ھەم ئەخلاقیەو ھەم پێویستیەکی ستراتیجیە.
وتیشی، ناکرێت ھاوڵاتیانی مەدەنی بکرێنە ناوەندێکی ھەڕەشەکردن لە شەری ئیسرائیل دژی حەماس.
داواشیکرد، بەرپرسانی ئیسرائیل لێدوانی نابەرپرسیارانە ڕابگرن و ڕێگری لە توندوتیژیی بگرن دژی ھاوڵاتیان کەناری ڕۆژئاوا، ھۆشداریشیدا ئەوکارانە دەبێتە ھۆی ئەوەی مەترسیی کردەوە توندرەوەییەکان زۆر زیاتربیبێت.
پێشتریش وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لەسەردانەکەیەدا بۆ تەلئەبیب رایگەیاندبوو، ھەموو ھەوڵێکی خۆیان دەدەن بۆ درێژکردنەوەی ئاگربەست و پاراستنی گیانی مەدەنییەکان.
ئاژانسی فرانس پرێس لە زاری دەسەڵاتدارانی فەرەنساوە رایگەیاند، ئێوارەی رۆژی شەممە لە نزیک بورجی ئیڤڵ لە پاریس کەسێک بە چەقۆ ھێرشی کردوە لە ئەنجامدا کەسێک کە بەرەگەز ئەڵمانیە کوژراوە و دووانی تریش کە فەرەنسین بە سەختی برینداربوون.
راشیگەیاند، ئەو کەسەی ھێرشەکەی کردووە لەدایکبووی ساڵی ١٩٩٧ دایک و باوکی لە ئێران لە دایکبووە، وتیشی لە ئێستادا ھێرشبەرەکە دەستگیرکراو خۆی وەک ئیسلامی توندڕەو ناساندوە لێکۆڵینەوەکانیشان لە رووداوەکە بەردەوامە.
ھاوکات، جیراڵد دارمانین، وەزیری ناوخۆی فەرەنسا لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەنوسیدا لە شوێنی ھێرشەکە رایگەیاند، تۆمەتبارەکە لە ساڵی ٢٠١٦دا بەھۆی ئەوەی ویستویەتی ھێرشێکی دیکە ئەنجام بدات، سزای چوار ساڵ زیندانی بەسەردا سەپێنراوە.
دەستەی ئاماری ئەوروپی (یۆرۆستات) رایگەیاند: وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا لە ماوەی ٢٠ مانگی رابردودا لە مانگی شوباتی ٢٠٢٢ تا مانگی ئەیلولی ئەمساڵ، ٦١ ملیار مەتر سێجا غازییان لە ئەمریکا کڕیوە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، بەھای غازە فرۆشراوەکەی ئەمریکا بە یەکێتی ئەوروپا ٦٦ ملیار و ٧٠٠ ملیار یۆرۆ بوە و بە تێکڕایی لە مانگێکدا زیاتر لە سێ ملیار مەتر سێجا غاز لە ئەمریکاوە بە بەبەھای سێ ملیار و ٣٠٠ ملیۆن یۆرۆ ھاوردەکراوە.
یۆرۆستات دەشڵێت، پێش دەستپێکردنی جەنگی ئۆکراین، ئەمریکا تەنیا یەک ملیار مەتر سێجا غازی بۆ ئەوروپا ھەناردە دەکرد کە بەھاکەی ٧٢٥ ملیۆن یۆرۆ بووە و بەھۆی جەنگەکەوە ئەمریکا غازی زیاتری ھەناردە کردوە و ٥٢ ملیار یۆرۆی دەستکەوتوە بەراورد بە ساڵی ٢٠٢١.
یەنیس ستۆلتنبێرگ، ئەمینداری گشتی ناتۆ رایگەیاند، پێویستە ھەموان خۆیان بۆ ھەواڵی خراپ لە بارەی ئاڵۆزییەکانی ئۆکراین ئامادە بکەن و دەبێت پاڵپشتی ئۆکراین بن لە کاتە سەختەکاندا.
ئاماژەی بەوەشکردوە، ئەندامانی ناتۆ نەیاتوانیوە داواکاری ئۆکراین بۆ زیادکردنی ھاوکارییە سەربازییەکان بەجێبگەیەنن و ئەگەر دۆخەکە ئاوا بڕوات وڵاتەکە توشی ناھەمواری دەبێتەوە.
راشیگەیاند، ئۆکراین توانای کۆنتڕۆڵکردنەوەی خاکە داگیرکراوەکانی نییە و توانا سەربازییەکانی لە دابەزیندایە و رەنگە دووچاری زیان ببێتەوە.
بەپێی میدیاکانی تورکیا، شەپۆلێکی سەرما پارێزگاکانی ئەرزەڕۆم و ئەردەخان و قەرس و ئاگری لە باکوری کوردستان گرتووەتەوە و پلەکانی گەرما کە بۆ خوار شەش پلەی ژێر سفری سەدی دابەزیوە، ئەوەش بووەتە ھۆی زوقم بەستنی شەقامەکان.
شەپۆلی سەرما کاریگەری لەسەر ژیانی ھاوڵاتیان دروست کردووە، لە ھەندێک شوێن ئاستەنگی ھاتوچۆ دروستبووە.
د. لەتیف رەشید سەرۆککۆماری عێراق بەشداری لە کۆنفرانسی کەشوھەوادا کرد و لەلایەن شێخ محەمەد بن زاید ئال نەھیان سەرۆکی ئیماراتی عەرەبی یەکگرتو و ئەنتۆنیۆ گۆتێرێش سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە پێشوازی لێکرا.
لەو کۆنفرانسەدا، کە بە بەشداریی سەرۆککۆمار و سەرکردەی زیاتر لە ١٨٠ وڵات بەڕێوەچوو، سەرۆککۆمار وتەیەکی پێشکەشکرد و تێیدا داوای پێکھێنانی کۆمەڵەیەکی ناوچەیی کرد، کە ھەشت وڵاتی کەناراوەکانی کەنداو لەخۆبگرێت بۆ روبەڕوبونەوەی ئاڵنگارییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا، جەختیشیکردەوە، کە پێویستە دەرئەنجامەکانی کۆنفرانسی دوبەی بۆ کەشوھەوا، گشتگیر و ھاوسەنگ و دادپەروەرانە بێت.
لە وتەکەیدا، سەرۆککۆمار رایگەیاند، لە عیراقدا دەردانی گازی ژەھراوی سنوردارە، بەڵام یەکێکە لەو وڵاتانەی لە جیھاندا زۆر لاوازە بەرامبەر گۆڕانی کەشوھەوا و روبەڕوی قەیرانێکی سەختی ئاو بوەتەوە.
ھەروەھا سەرۆککۆمار چاوی بە یانس ستۆڵتنبێرگ سکرتێری گشتی رێکخراوی پەیمانی باکوری ئەتڵەسی (ناتۆ) کەوت و باسیان لە دۆخی گشتی ئەمنی و سیاسی لە گۆڕەپانی نێودەوڵەتیدا کردو تاووتوێی ئەو بابەتانەیان کرد، کە لە کۆنفرانسی کەشوھەوا (COP ٢٨)دا خرانەڕوو.
لە پەراوێزی کۆنفرانسەکەدا سەرۆککۆمار بەشی عیراقی لە شاری ئێکسپۆ کردەوە و لە میانەی سیمینارێکی گفتوگۆدا، جەختی لەوە کردەوە، کە ئەم بەشە دەرفەتێک دەرەخسێنێت بۆ فراوانکردنی ئاسۆی ھاریکاری لەگەڵ ئیمارات و وڵاتانی جیھان، بەشێوەیەک کە بەرژەوەندییە ھاوبەشەکان بەدەستبھێنێت.
ھەر لە کۆنفرانسی کەشوھەوادا سەرۆککۆمار لەگەڵ سیندی ھێنسلی مەککەین بەڕێوەبەری جێبەجێکاری بەرنامەی خۆراکی جیھانیی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆبووەوە و بابەتەکانی پەیوەست بە یارمەتییە مرۆییەکان و ئاسایشی خۆراکیان تاووتوێ کرد، ئاماژەی بە گرنگی کارکردن بۆ فراوانکردنی ئاسۆی ھاریکاری نێوان عیراق و بەرنامەی خۆراکی جیھانی و چالاککردنی رۆڵی رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کرد بەتایبەت لە دۆسییەی مرۆیی ئاوارەکان و کۆتاییھێنان بە دۆخی ناھەمواریان.
سەرۆککۆمار بەشداریشی لە کارەکانی لوتکەی (G٧٧ + چین) کرد، کە لە شاری ئێکسپۆی دوبەی ئیماراتی عەرەبی یەکگرتوو بەڕێوەچوو.
ھاوکات لەگەڵ ئەنتۆنیۆ گۆتێرێش سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان کۆبوەوە و دوایین پێشھاتەکانی گۆڕەپانی نێودەوڵەتی و پێشھاتە سیاسی و ئەمنی و ژینگەییەکانیان تاووتوێ کرد و سەرۆککۆمار ئاماژەیکرد بە پێویستی جێبەجێکردنی دەرئەنجامەکانی کۆبونەوەکانی پێشووی کەشوھەوا و چالاککردنی رێککەوتنە نێودەوڵەتییەکان بۆئەوەی ببنە واقیعێکی بەرجەستە.
بەبۆنەی ٥٢ەمین رۆژی نیشتمانی (ساڵڕۆژی یەکگرتن)ی ئیماراتی عەرەبی یەکگرتوو، د. لەتیف رەشید سەرۆککۆماری عێراق پیرۆزبایی لە شێخ محەمەد بن زاید ئال نەھیان سەرۆکی دەوڵەتی ئیمارات کرد و ھیوای تەندروستییەکی باش و سەرکەوتنی بەردەوامی بۆ خواست لە سەرکردایەتیکردنی وڵاتەکەی، ھەروەھا بۆ گەلی ئیماراتی برا پێشکەوتن و خۆشگوزەرانی زیاتری خواست.
ھەروەھا لە دوبەی چەندین چاوپێکەوتنی رۆژنامەوانی و تەلەفزیۆنی لەگەڵ سەرۆککۆمار ئەنجامدرا، کە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکانی عیراق و گەشەسەندنی ئەرێنی لە بوارە ئەمنی و سیاسی و ئابورییەکاندا خرانەڕوو.
ھاوکات د. لەتیف رەشید سەرۆککۆمار لەگەڵ ژمارەیەک لە سەرکردە و سەرۆکی وڵاتان و رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کۆبووەوە. لە ھەموو دیدارەکاندا لەگەڵ سەرکردە و سەرۆک و لێپرسراوانی وڵاتان و رێکخراوەکانی بەشدار لە لوتکەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کەشوھەوا (COP٢٨)، سەرۆککۆمار ھەڵوێستی عیراقی دووپاتکردەوە بۆ پشتیوانیکردن لە دۆزی فەڵەستین و بەدیھێنانی مافە رەواکانی گەلی فەڵەستین، ئاماژەیشی بە پێویستی ھەڵوێستێکی نێودەوڵەتی راشکاوانە کرد دژی ئەو پێشێلکاریانەی لە کەرتی غەزە رودەدەن.
ھەروەک چاوی بە ئەندامانی وەفدی بەشداربووی عیراق لە کۆنفرانسی کەشوھەوا کەوت و بەشداریکردن و ھەوڵە بەرچاوەکانیانی لە قوڵترکردنی پەیوەندییەکانی عیراق لەگەڵ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ بەدیھێنانی بەرژەوەندییە باڵاکانی وڵات بەرزنرخاند.
حوسییەکانی یەمەن لە راگەیەنراوێکدا ئاماژە بەوەشدەکەن، ئەوان لە گەروی بابول مەندەب ھێرشیانکردووەتەسەر دوو کەشتی ئیسرائیلی، ئەوەش بەھۆی بەردەوامی ھێرشەکانی سوپای ئیسرائیل بۆسەر کەرتی غەززە.
ئەوەشیان خستوەتەڕوو، کەشتی یەکەم بە موشەکی دەریایی و کەشتی دووەمیش بە درۆن ھێرشی کراوەتەسەر.
پێشتریش وەزارەتی بەرگری ئەمریکا بڵاویکردەوە، ئاگاداری ئەو راپۆرتانەیە کە باس لەوە دەکەن لە دەریای سور ھێرشکراوەتەسەر کەشتییەکی جەنگی ئەمریکی و ژمارەیەک کەشتی بازرگانی.
تونجەر باکرھان، ھاوسەرۆکی ھەدەپ لەکۆبوونەوەی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی حیزبەکەیدا کە دوو رۆژ دەخایەنێت وتیشی، بڕیارەکەی ٢٣ی تشرینی دووەمی دادگای باڵای تورکیا بۆ گۆڕینی کورتکراوەی ناوی (ھەدەپ) بڕیارێکی سیاسییە، بەڵام ئەوان پابەندی بڕیارەکە دەبن.
ئاماژەی بەوەشکرد، لەم دوو رۆژەی کۆبوونەوەی ئەنجومەنی بەڕێوەبردنی ھەدەپدا ئەو بابەتە تاوتوێ دەکەن و ھەشتی ئەم مانگەش لەکۆبوونەوەی رێکخستنەکانی حیزبەکەیدا، کورتکراوی نوێی ناوی پارتەکەیان ئاشکرا دەکەن.
وەزارەتی تەندروستیی فەڵەستین بڵاویکردەوە، لە ماوەی رۆژانی ھەینی و شەممە، کە ئاگربەست لە نێوان حەماس و ئیسرائیل کۆتایی ھاتووە، ٢٤٠ کەس لە غەززە بەھۆی بۆردومانەکانی ئیسرائیلەوە کوژراون و زیاتر لە ٦٥٠ کەسیش برینداربوون، راشیگەیاند، لە سەرەتای ئاڵۆزییەکانەوە، ١٥ ھەزار و ٢٠٧ کەس کوژراون و ٤٠ ھەزار و ٦٥٢ کەسیش برینداربوون.
رۆژانی ھەینی و شەممە، ئیسرائیل لە ئاسمان و زەوییەوە ھێرشیکردە سەر چەندین ناوچەی غەززە، بە تایبەت لە کەمپی جەبالیا و بەھۆی بۆردومانەکانیشەوە بە دەیان کەس کوژران.
ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە پەیوەندیەکی تەلەفۆنیدا داوای لە محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق کردوە پابەندی بەڵێنەکەی بێت بۆ پاراستنی سەرجەم دامەزراوەکانی ئەمریکا لە عێراق.
بلینکن داواشی لە سودانی کردوە، لێپرسینەوە لەو کەسانە بکرێت کە ھێرشیان کردوەتەسەر ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق.
ئاماژە بەوەشکراوە، ھەردولا تاوتوێی شەڕی حەماس و ئیسرائیلیان کردوە و بە ئاراستەیەک ھەنگاو بنرێت بۆ رێگریکردن لە تەشەنەکردنی ئاڵۆزی بۆ ناوچەکە.
فەرھاد عەلادین راوێژکاری سودانیش بۆ کاروباری دەرەوە رایگەیاند، عێراق پێی وایە ناوچەکە دوچاری ئاڵۆزی دەبێتەوە ئەگەر جەنگ لە غەززە بەردەوام بێت.
دوای ئەوەی بەیانی دوێنێ ئاگربەستە مرۆییەکەی نێوان حەماس و ئیسرائیل کۆتایی ھات، شەڕ لەنێوان ھەردوولا دەستیپێکردەوە و سوپای ئیسرائیلیش رایگەیاند، شەڕیان لەدژی بزووتنەوەی حەماس لە کەرتی غەززە دەستپێکردووەتەوە، چونکە حەماس مووشەکی ئاڕاستەی خاکی ئیسرائیل کردووە.
میدیاکانی فەڵەستینیش بڵاویانکردووەتەوە، ئیسرائیل مووشەک و ھاوەنی ئاڕاستەی ماڵی ھاووڵاتیان کردووە لە خۆرئاوای غەززە، تەندروستی غەززەش دەڵێت، لەدوای کۆتایی ھاتنی ئاگربەستەکە و لەماوەی ٢٤ سەعاتی رابردوودا بەھۆی بۆردومانەکانی ئیسرائیلەوە ١٨٤ کەس کوژراون و زیاتر لە ٦٠٠ کەسیش برینداربوون.
میدیای نزیک لە سوپای پاسدارانی ئێران بڵاویکردەوە، دوو سەربازی سوپای پاسدارانی وڵاتەکەی، بەھۆی بۆردومانێکی ئیسرائیلەوە لە سوریا کوژراون، دەشڵێت، ئەو دوو سەربازەیان لە سوریا وەک راوێژکار کاریان کردووە.
پێشتر وەزارەتی بەرگریی سوریا بڵاویکردەوە، بەرەبەیانی رۆژی شەممە ئیسرائیل دەوروبەری دیمەشقی پایتەختی بۆردومان کردووە، بەڵام زیانی گیانیی نەبووە.
تیدرۆس ئەدھانۆم بەڕێوەبەری رێکخراوی تەندروستیی جیھانیی رایگەیاند، جێبەجێکردنی بەڵێنەکانی رێککەوتنی پاریس تایبەت بە کەشوھەوا، یارمەتیدەر دەبێت بۆ پاراستنی تەندروستی و ھەسارەی زەوی، چونکە پیسبوونی ھەوا کە بووەتە ھۆی گۆڕانی کەشوھەوا، پەیوەندی بە گیانلەدەستدانی نزیکەی حەوت ملیۆن کەس لە ھەیە ساڵێکدا.
وتیشی، تەندروستی خاڵی وەرچەرخانە لە گۆڕانی کەشوھەوادا، چونکە لە جیھانێکدا کە بەدەست زنجیرەیەک دووبارەبوونەوەی شەپۆلی گەرمای زۆر و ئاگرکەوتنەوە و لافاو و وشکەساڵییەوە دەناڵێنێت، پاراستنی تەندروستییەک باش بەدی نایەت.
ھۆشداریشیدا وتی، ئالودەبوون بە نەوت و غاز و خەڵوز، تەنھا نابێتەھۆی تێکدانی ژینگە، بەڵکو لە رووی تەندروستییەوە وەک خۆکوشتن وایە.
د.لەتیف رەشید لە لوتکەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ کەشوھەوا لە دوبەی رایگەیاند، باوەڕی تەواویان ھەیە دەرئەنجامەکانی ئەو کۆنفرانسە گشتگیر و ھاوسەنگ و یەکسان دەبێت بۆ ھەموو وڵاتان.
وتیشی، عیراق و وڵاتانی دراوسێی لە کەنداو لە ھێڵی پێشەوەن بۆ روبەڕوبوونەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا. باسی لەوەشکرد، لەئێستادا بەدەست بەرزبوونەوەی پلەی گەرما، زریانی خۆڵبارین، کەمی ئاوەوە دەناڵێنن و ھیچ بژاردەیەکیان نییە جگە لە بەشداریکردنی پێکەوەیی بۆ ڕوبەڕوبونەوەی مەترسییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا.
سابیرینا سینگ جێگری وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا (پنتاگۆن) لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، دوای ھێرشەکەی رۆژی سێشەممەی رابردوو کە لە سوریا کرایە سەر ھێزەکانی ئەمریکا و ھیچ زیانێکی گیانی و ماددی نەبوو، کۆی ژمارەی ھێرشەکان لە ١٧ی تشرینی یەکەمەوە تائێستا لە عێراق و سوریا بۆ سەر ھێزەکانی ئەمریکا گەیشتووەتە ٧٤ ھێرش.
وتیشی، لە دوای راگەیەندنی ئاگربەستە مرۆییەکەی نێوان حەماس و ئیسرائیل، ھێرشەکەی رۆژی سێشەممەی رابردوو لە سوریا یەکەم ھێرش بووە کە لەو وڵاتە و عێراق کرابێتە سەر ھێزەکانی ئەمریکا.
رۆژنامەی ۆڵ ستریت جۆرناڵ لە بریان نیڵسۆن بریکاری وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا بۆ کاروباری تیرۆر و ھەواڵگری دارایی بڵاویکردووەتەوە، دوای سەردانەکەی بۆ تورکیا و کۆبوونەوەی لەگەڵ ژمارەیەک لە لێپرسراوانی باڵای ئەو وڵاتە پێی راگەیاندوون ئەمریکا نیگەرانە لە بەردەوامی ھاوکارییەکانی ژمارەیەک لە کەسایەتییەکانی ئەمریکا بۆ بزوتنەوەی حەماس و روسیا بۆئەوەی کاریگەری سزاکانی ئەمریکا و ئەوروپا لەسەری زۆر نەبێت و زاڵ بێت بەسەریاندا.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو لێپرسراوەی ئەمریکا وتویەتی دەیانەوێت ئەو بابەتە لەگەڵ تورکیا بە گفتوگۆ چارەسەر بکەن و چیتر لەو وڵاتەوە ھاوکاری روسیا و حەماس نەکرێت، بەڵام ئەگەر نەگەنە ئەنجام لە داھاتوویەکی نزیکدا ژمارەیەکی زۆر لە کەسایەتییەکانی تورکیا دەخرێنە لیستی سزاکانەوە و سزای توندیان بەسەردا دەسەپێنرێت.
پێشتریش وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا سزای بەسەر ١٢ کۆمپانیا و چەند کەسایەتییەکی تورکیادا سەپاند بەتۆمەتی ھاوکاریکردنی روسیا بۆ دەربازبوون لەسزاکان و ھاوکاریکردنی بزوتنەوەی حەماس کە لەلایەن ئەمریکا و یەکێتی ئەوروپاوە خراوەتە لیستی تیرۆرەوە.