زەید حەمید رەشید بەڕێوەبەر لە بەشی تەکنەلۆجیا و زانیاری بانکی ناوەند لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بەوەداوە، ئامادەکارکردنی ژێرخانی پێویست بۆ سیستمی پارەدانی ئەلیکترۆنی، لە فەرمانگە حکومییەکاندا بە سیستی بەڕێوەدەچێت، بەھۆی نەبوونی سیستمێکی تایبەت و پێشکەوتوو، لەنێوان بانکی ناوەندیی و بانکەکاندا.

ئەوەشی خستەڕوو، لەئێستادا بەھەماھەنگی لەگەڵ بانکەکان کاردەکەن بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشە و ئاستەنگییانەی لەبەردەم سیستمی پارەدانی ئەلیکترۆنیدان و پێداچوونەوە بە سیستەمەکەدا، کە بەشێوەیەکی گشتی سوودی ستراتیژی بۆ دەوڵەتی عێراق دەبێت.

ئەو بەڕێوەبەرە بانکی ناوەندیی پێشبینیشکردووە، لە چەند ساڵی داھاتوودا بەھۆی بەرەوپێشچوونی سیستمی پارەدانی ئەلیکترۆنی لە عێراق و پشتبەستنی زیاتری ھاووڵاتییان بە سیستەمەکە، چاپکردنی پارەی کاش لە عێراق کەمببێتەوە.

رۆژی دووشەممە دادگای فیدڕاڵی لەسەر سکاڵایەکی باسم خەشان ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەران کۆبووەوە کە تیایدا داوایکردبوو، بڕگەی نۆ لە رێنمایی ژمارە ٤ـی ساڵی ٢٠١٧ ھەڵبوەشێنێتەوە و دەستەواژەی "جۆری کۆمەڵایەتی"ش بە نادەستوری لە قەڵەم بدات.

دادگاکە لەسەر بنەمای ئەو سکاڵایە، بەکارھێنانی دەستەواژەی "جۆری کۆمەڵایەتی" لە رێنماییەکاندا ھەڵوەشاندەوە، کە تایبەتبوو بە ھێنانەکایەی دادپەروەری و پڕۆسەی گەشەپێدان لەسەر بنەمای جۆری کۆمەڵایەتی.

د.نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەران بە کوردسات نیوزی راگەیاند، رۆژی دووشەممە لیژنەکەیان کۆدەبێتەوە و بانگھێشتی وەزیری داراییان کردوە بۆ گفتوگۆکردن لەسەر چەند پرسێکی تایبەت بە ھەمواری بودجە و بریارەکانی دادگای فیدراڵی لەبارەی موچەی فەرمانبەرانی ھەرێم.

وتیشی، تائێستا پڕۆژەی ھەمواری یاسای بودجە نەگەیشتوەتە ئەنجومەنی نوێنەران، دەیانەوێت وەزیری دارایی رونکردنەوەیان بداتێ لەسەر ھەمواری یاساکە و چۆنیەتی گونجاندنی لەگەڵ بڕیارەکانی دادگای فیدراڵی تایبەت بە جێکیرکردنی مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم لە وادەی خۆیدا.

رۆژی ٢١ی شوبات دادگای فیدراڵی، ھەردوو سەرۆک وەزیرانی عێراق و ھەرێمی کوردستانی پابەندکرد بە دابینکردنی مووچەی فەرمانبەران و دابەشکردنی مووچە لە رێگەی بانکە حکومییەکانی عێراقەوە.

رەنج پشدەری چالاکوان لە بواری کۆچ بە کوردسات نیوزی راگەیاند، حکومەتی ئەڵمانیا بەپێی ئەو رێککەوتنەی لەگەڵ حکومەتی عێراق ھەیەتی، دەستیکردوە بە دیپۆرتکردنەوەی پەنابەرانی عێراقی، لەو چوارچێوەیەشدا نزیکەی ٤٠ پەنابەری عێراقی دیپۆرتی بەغداد کرانەوە، کە کوردێکی مەسیحیش بەناوی شێرزاد لە نێو ئەو کەسانەدایە کە دیپۆرت کراوەنەتەوە.

وتیشی، بەپێی ئەو رێککەوتنەی لە نێوان حکومەتی عێراق و ئەڵمانیا کراوە، ٢٦ ھەزار پەناری عێراقی دیپۆرت دەکرێنەوە.

تەحسین خەفاجی، وتەبێژی فەرماندەی ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکانی عێراق رایگەیاندووە، ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکان و وەزارەتی ناوخۆی عێراق لە رێگەی جێگیرکردنی ھێزەکانی پاسەوانی سنور ستراتیژییەکی گشتگیر بۆ پاراستنی سنورەکان جێبەجێ دەکات و ستراتیژە نوێکەش تەنھا سنورەکانی عێراق لەگەڵ تورکیا ناگرێتەوە، بەڵکو سنورەکان لەگەڵ سەرجەم دراوسێکاندا دەگرێتەوە.

ئاماژەی بۆ ئەوەشکردوە، سێ ئامانج ھەیە لەو ھەنگاوەدا، ئەوانیش رێگریکردنە لە قاچاخ و ھاتوچۆکردنی کەسەکان بەشێوەیەکی نایاسایی لەگەڵ چەند ئامانجێکی ئەمنی.
 

ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت رایگەیاند، لە کۆبونەوەیەکدا تاوتوێی دانوستانەکانی حکومەتی عێراقیان کردوە دەربارەی دانانی خشتەیەک بۆ کشانەوەی ھێزەکانی ھاوپەیمانان لە وڵاتدا.

ئاماژەی بەوەشکردووە، لە کۆبونەوەکەدا گفتوگۆ لە بارەی ئەنجامەکانی ھەڵبژاردن و ئاڵنگاریەکانی ئەنجومەنی پارێزگاکان و ھەڵبژاردنی پارێزگار و سەرۆکی ئەنجومەنی پارێزگاکان کراوە.

دەشڵێت، دیدی سیاسەتی ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت لەبارەی کێشە ھەرێمی و ئابوری و نێودەوڵەتیەکانی ناوچەکە و ئاڵۆزی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست خرایەڕوو لەگەڵ ھەوڵدان بۆ لابردنی بەربەستەکانی بەردەم ئەنجومەنی نوێنەران بۆ پێشکەشکردنی ئەو پڕۆژەیاسانەی کە پێویستن بۆ خزمەتی ھاوڵاتیان. 

عەممار حەکیم، سەرۆکی رەوتی حیکمەی نیشتیمانی رایگەیاند، ھەڵوێستی عێراق بۆ پشتیوانیکردنی فەڵەستین و دژایەتیکردنی ھێرشەکانی ئیسرائیل بۆسەر کەرتی غەززە، لە ھەڵوێستی زۆربەی وڵاتانی جیھان کاریگەرتر بوو، چونکە لەو ھەڵوێستەدا ھیچ ناکۆکی و جیاوازییەک لە نێوان گەل و حکومەت و لایەنە سیاسییەکاندا نەبوو و لە سەرووی ھەمووشیانەوەە ھەڵوێستی عێراق ھاوشیوەی ھەڵوێسەتی مەرجەعیەتی باڵا بووە.

وتیشی، ھێرشی گرووپە چەکدارەکان بۆسەر ھێزەکانی ئەمریکا بەھۆی ھاوکارییەکانی بۆ ئیسرائیل، حکومەتی عێراقی خستبووە رەوشێکی نەخوازراوە و بەرەو قۆناغێکی مەترسیدار دەچوو، بەڵام راگرتنیشی ھەڵوێستێکی نیشتیمانی بوو لە پێناو سەقامگیری و ئاسایش و ئارامی و رزگارکردنی عێراق لە رەوشێکی مەترسیدار و نەخوازراو.

ئەسما محەمەد ھاوسەری ئەبوبەکر بەغدادی کەسی یەکەمی گرووپی تیرۆرستی داعش لە بەشی دووەمی چاوپێکەوتنەکەیدا لەگەڵ کەناڵی عەرەبیە لە بەشێک لە قسەکانیدا باسی لەوە کرد، پێش دەستگیرکردنی لەلایەن ھێزەکانی ئەمریکاوە لە فەلوجە لەمانگی دووی ٢٠٠٤ کە تا مانگی ١٢ی ھەمان ساڵ لە زیندانی ئەمریکییەکان بوو، ئەبوبەکر بەغدادی کەسێکی ئاسایی بووە و سەرقاڵی کاری بانگخوازی ئیسلامی بووە، بەڵام دوای ئازادبوونی لە زیندان بەھۆی ھەڵسوکەوتی ھێزەکانی ئەمریکاوە لەگەڵیدا، بووەتە کەسێکی مەترسیدار و دەستیکردووە بە دروستکردنی گرووپە تیرۆریستییەکان.

لە بەرامبەریشدا ئییان ماکاری نێردەوی تایبەتی ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش رایگەیاند، ئەو زانیارییانە دوورن لە راستییەوە و تەنھا بیانوون، چونکە بەغداد ئەگەر کەسێکی مەترسیدار نەبووایە دەستگیر نەدەکرا و پێش دەستگیرکردنیشی سەرقاڵی دروستکردنی ئەو گرووپانە بووە کە لە دژی حکومەتی عێراق و ھێزەکانی ئەمریکا بوون لە دوای پرۆسەی ئازادی لە ساڵی ٢٠٠٣.

د. لەتیف رەشید، سەرۆككۆماری عێراق لە كۆنفرانسی دیالۆگی بەغداد لە وتەیەكدا ئاماژەی بۆ ئەوەكرد، عێراق كاری كردوە بۆئەوەی نەبێتە خاڵی هێرشكردنەسەر هیچ لایەنێكی ناوچەیی، بەڵكو دەبێتە فاكتەری ناوچەیی كاریگەر لەپێناو هاریكاری بونیادنەر و پشتگیریكردنی ئیرادەی دیالۆگ و بەهاكانی لێكتێگەیشتن لەنێوان وڵاتە جیاوازەكاندا.

وتیشی بە پشت بەستن بەو بنەما گشتیانەی حكومەتەكانی عێراق پەیڕەویانكردووە، دەتوانین هەوڵ و رۆڵی عێراق لە دروستكردنی كەشێكی گونجاو و پاڵپشت بۆ گفتوگۆ لەنێوان هەردوو وڵاتی دراوسێ، شانشینی عەرەبی سعودیە و كۆماری ئیسلامی ئێران پشتڕاستبكەینەوە. لەڕاستیشدا هەوڵەكانمان بەبێ ئەنجام دەبون ئەگەر ئیرادە و هاریكاری بونیادنەرانەی حكومەتەكانی هەردوو وڵاتی دراوسێ نەبوایە.

 

کۆبوونەوەکە بە سەرۆکایەتی موحسین مەندەلاوی جێگری سەرۆکی ئەنجومەنەکە بەڕێوەدەچێت بەگوێرەی کارنامەکەشی، کۆبوونەوەکە لە چوار بڕگە پێکھاتووە و تیایدا خوێندنەوەی یەکەم و دووەم بۆ چەند پرۆژەیاسایەک دەکرێت، لەنێویشیاندا خوێندنەوەی دووەم بۆ پرۆژەیاسایەک دەکرێت کە تایبەتە بە ھەڵوەشاندنەوەی بڕیارێکی رژێمی بەعس.

پرۆژەیاساکە لەلایەن لیژنەی یاسایی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە خراوەتەڕوو، بۆ ھەڵوەشاندنەوەی بڕیاری ژمارە٥٢ی ئەنجومەنی سەرکردایەتی شۆڕشی رژێمیبەعس کە تایبەتە بە مووچەی خانەنشینی دادوەر و داواکاری گشتی.

رۆژنامەی عەرەبی جدید بڵاویکردووەتەوە، بەھۆی بڕیارەکەی وەزارەتی پەروەردەی عێراقەوە، بۆ داخستنی دامەزراوە و قوتابخانەکانی لە پارێزگاکانی ھەرێم لە بەرواری ٣٠ی تەموزی ئەمساڵ، مافی خوێندنی نزیکەی ١٤٠ ھەزار خوێندکاری عێراقی لە ھەرێم دەکەوێتە مەترسییەوە و لەدوای ئەو بەروارەوە لە خوێندن بێبەش دەبن.

ئەوەشی خستووەتەڕوو، زۆرینەی ئەو خوێندکارە عێراقییانەی لە ھەرێمن، خێزانەکانیان لە ترسی بارودۆخی ناھەمواری عێراق روویان لە ھەرێم کردووە، بڕیارەکەی وەزارەتی پەروەردەش ترس و دڵەڕاوکێی بۆ دروستکردوون و بە ئاوارەبوونی زۆرەملێ ناوی دەبەن.

رۆژنامەکە راشیگەیاندووە، بڕیارەکەی وەزارەتی پەروەردەی عێراق، لە چوارچێوەی ھەوڵەکانی حکومەتی فیدراڵە بۆ کۆتایھێنان بە دۆسییەی ئاوارەبوون سەرچاوەی گرتووە و ھیچ فشار و ھەوڵێکیش نییە بۆ ھەڵوەشاندنەوەی.

لە میانی دیدارەکەدا، کە ئەمڕۆ شەممە ٢٤-٢-٢٠٢٤ لە کۆشکی بەغداد بەڕێوەچوو، سەرۆککۆمار جەختیکردەوە، عێراق سورە لەسەر چەسپاندنی بناغەکانی دیالۆگی جددی و بنیاتنەر بۆ روبەڕوبونەوەی ئاستەنگەکان لەسەر ھەردوو ئاستی ناوخۆیی و ناوچەیی، ئاماژەی بەوەشکرد پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا، بنەمای دیالۆگی پەسندکردووە بۆ گەیشتن بە لێکتێگەیشتنی ھاوبەش لەبارەی پرس و دۆسییەکان. ھەروەک عێراق رۆڵی ھەرێمی گێڕاوە لە نزیککردنەوەی دیدگاکان لەنێوان وڵاتانی ناوچەکەدا.

سەرۆککۆمار باسی لەوەکرد، گۆڕانکاری و روداوە خێراکان، کە لە جیھاندا روودەدەن، وا دەخوازن بەھاکانی دیالۆگ و پەیوەندی و ھاوبەشی بەھێزبکرێن، کە بنەماکانی پێکەوەژیان دەچەسپێنن و دەرفەتی ئاشتی لەسەرئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی پتەودەکەن.

ھەروەھا ئاماژەی بەو ھەلومەرجەدا، کە عێراق پێیداتێپەڕی، لەوانە جەنگ، ئابڵوقە، توندوتیژی و تیرۆر و کاریگەرییان لەسەر ئاستی خزمەتگوزاری و ژێرخانی ئابوری.

جەختی لەوەشکردەوە، کە حکومەت بەرنامەیەکی داڕشتوە و کاری لەپێشینەی بریتییە لە چەسپاندنی ئاسایش و سەقامگیری و باشترکردنی ئاستی بژێوی ھاووڵاتیان، سەرەڕای پشتگیریکردن لە کەرتی تایبەت، ھاندانی وەبەرھێنان و ئاسانکاریکردن بۆ بازرگانان.

سەرۆککۆمار ئاماژەی بە بایەخی رۆڵی ناوەندەکانی دیالۆگ و لێکۆڵینەوە کرد لە پرۆسەی دروستکردنی بڕیاردان و خستنەڕووی بژاردەکان لەڕێی شیکردنەوەی روداوەکانی ئێستا و لێکەوتە چاوەڕوانکراوەکانی و پێشبینیکردنی داھاتوو بۆئەوەی یارمەتی بڕیاردەر بدەن، کە بڕیاری دروست بدات.

ھەروەھا ئەو ھەوڵانەی بەرزنرخاند، کە بۆ سازکردنی شەشەمین کۆنفرانسی دیالۆگی بەغداد دراون و ھیوای سەرکەوتنی بۆ خواستن لە بەدیھێنانی ئامانجەکانی کۆنفرانسەکە. ئاماژەی بەوەشدا، سازکردنی ئەم جۆرە کۆنفرانسانە دەبنەھۆی دەوڵەمەندکردنی ئەو دید و بیرۆکە و بۆچونانەی بەشداردەبن لە بەھێزکردنی بناغەکانی سەقامگیری و پەرەپێدانی دۆخی ئابوری و باشتر دابینکردنی پێداویستییەکانی ھاووڵاتیان.

لەلایەن خۆیانەوە، ئەندامانی وەفدەکە رێنماییەکانی سەرۆککۆمار و گرنگیپێدان و پەرۆشی بۆ ئامادەبونی لە کردنەوەی کۆنفرانسەکە و پێشکەشکردنی وتەکەی بەرزنرخاند، کە لەلای ئامادەبوانی کۆنفرانس جێی بایەخ بووە. دوپاتیشیانکردەوە، سەقامگیریی عێراق و بەھێزکردنی رۆڵی لە دیالۆگی ناوچەییدا، دەتوانێت بەشداری بکات لە بەدەستھێنانی سەقامگیری لە ناوچەکەدا.

مەنار عوبەیدی، سەرۆکی دامەزراوەی عێراقی داھاتوو بۆ لێکۆڵینەوەی ئابوری رایگەیاند، بەراورد بە ساڵی٢٠٢٢، داھاتی راستەقینەی عێراق لە ساڵی ٢٠٢٣ بەگشتی ١٦٪ و داھاتی نەوت ١٩٪ و داھاتی نانەوتیش بەڕێژەی ٣٩٪ کەمیکردووە.

دەشڵێت، لە ساڵی رابردودا داھاتی نەوت ١١٧ ترلیۆن دینار بووە داھاتی نانەوتیش زیاتر لە ھەشت ترلیۆن دیناری عێراقی بووە، بەڵام ساڵی ٢٠٢٢دا داھاتی نەوت ١٥٣ ترلیۆن دینار و داھاتی نانەوتیش ١١ ترلیۆن دینار بووە. 

ئاماژەی بەوەشکردووە، خەرجی حکومەت لە ٢٠٢٣دا ١٤٢ ترلیۆن دینار بووە کە ٢٤ ترلیۆنی بۆ وەبەرھێنان بووە، بەڵام ساڵی ٢٠٢٢ خەرجی حکومەت تەنیا ١١٦ ترلیۆن دینار بووە.

بەپێی راگەیەنراوی نوسینگەکەی سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران محەمەد شەیاع سودانی لەگەڵ سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای دادوەری فایەق زێدان کۆبوەتەوە.

لە کۆبوونەوەکەدا بارودۆخی گشتی وڵات تاوتوێکرا، بەدواداچوونیش بۆ دیارترین رێوشوێنەکانی پەیوەست بە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی ئیداری و دارایی کرایەوەلەگەڵ گرنگی ھەماھەنگی لە بەرەنگاربوونەوەی تاوان بە ھەموو شێوەکانیەوە.

بەپێی راگەیەنراوەکە، ھەردولا جەختیان لەسەر گرنگی باشترکردنی ھەماھەنگی و یەکخستنی نێوان دەسەڵاتەکانی جێبەجێکردن و دەسەڵاتی دادوەری کردەوە، ئەوەش بە ئامانجی پتەوکردنی سەروەری یاسا و بەھێزکردنی رێوشوێنە دادوەرییەکان بە شێوەیەک کە یارمەتیدەر بێت لە چەسپاندنی ئاسایش و سەقامگیری لە سەرانسەری وڵاتدا

بەپێی کارنامەی کۆبونەوەکەی دادگای باڵای فیدراڵی، سبەینێ دادگاکە لەسەر سکاڵایەکی نۆ فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان کە لەسەر سەرۆکوەزیران و وەزیری دارایی ھەرێمی کوردستان تۆمارکراوە کۆدەبێتەوە کە تایبەتە بە راگرتنی پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان.

لە سکاڵاکەدا، داواکراوە سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیری دارایی پابەندبکرێن بە جێبەجێکردنی یاسای مووچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٨، بەتایبەت ماددەکانی شەش، حەوت و ھەشت و نۆ.

لە سکاڵاکەدا داواکراوە، دادگای فیدراڵی راگرتنی پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان ھەڵبوەشێتەوە. 

رۆژی ٢١ی ئەم مانگە دادگای فیدراڵی لە کۆبونەوەیەکدا، چەند بڕیارێکی دەکرد و تیایدا ھەردوو سەرۆکوەزیرانی عێراق و ھەرێمی کوردستانی پابەندکرد بە دابینکردنی مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم و دابەشکردنی مووچە لە رێگەی بانکەکانی عێراقەوە.

فەریق ئەحمەد مەمور، بەڕێوەبەری بەشتی کارتی نیشتمانی لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق ڕایگەیاند، پیلانێک ھەیە بۆ ئەوەی لەمەودوا کارتی نیشتیمانی بەشێوەی رەنگاو رەنگ چاپ بکرێن و بدرێن بەو کەسانەی کە مامەڵەی دەرھێنانی کارتەکە تەواو دەکەن.

وتیشی، تائێستا ٣٦ ملیۆن و ٧١٤ ھەزار ھاوڵاتی کارتی نیشتمانیان وەرگرتووەتەوە، بەوپێیەش ٪٨٣ی ھاوڵاتییانی تەواوی عێراق خاوەنی کارتی نیشتمانین و نزیکەی ھەشت ملیۆن ھاوڵاتی ماون کە کارتەکانیان وەرنەگرتووە.

بەڕێوەبەری بەشی کارتی نیشتمانی ئاماژەی بەوەشدا، لەئێستادا ھاوڵاتییان دەتوانن لەھەمان ئەو رۆژەی مامەڵەی کارتی نیشتمانی پێشکەش دەکەن، ھەمان رۆژ کارتەکەیان وەربگرنەوە.

وەزارەتی ناوخۆی عێراق یەکی نیسانی ئەمساڵی دیاریکردووە وەک دوا وادە بۆ کارکردن بە بەڵگەنامەکانی دیکە و لەدوای ئەو وادەیەوە تەنھا کار بە کارتی نیشتیمانی دەکرێت.