عیراق
عەلی عەلاق پارێزگاری بانکی ناوەندیی عێراق بە ئاژانسی رەسمی ھەواڵەکانی عێراقی راگەیاند، رۆژانە بانکی ناوەندیی بەردەوامە لە دابینکردنی پارەی کاش وپێدانی بە بانکە رەسمییەکان بە وەزارتی داراییشەوە، سەرجەم ئەو دەنگۆ و زانیارییانەش دوورن لە راستییەوە کە باس لەوە دەکەن کێشەی پارەی کاش (سیولە) ھەیە لە عێراق.
وتیشی، لە داھاتوویەکی نزیکدا شێوازێکی نوێی پێدانی دۆلار بە گەشتیاران لە فڕۆکەخانەکان رادەگەیەنن و دەکەوێتە بواری جێبەجێکردنەوە کە خۆی لەوەدا دەبینێتەوەگەشتیاران لەرێگەی سەکۆی ئەلیکترۆنییەوە ناوی خۆیان تۆمار دەکەن و لە بانکە تایبەتەکانی ناو فڕۆکەخانەکانیشەوە ئەو بڕە دۆلارەی داوایان کردووە پێیان دەدرێت، کە ئەمەش گرەنتیکردنی گەیشتنی دۆلارە بە دەستی گەشتیاران بەبێ ئەوەی ھیچ جۆرە کارێکی نایاسایی دروست ببێت.
مستەفا کەرعاوی ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، دواین بڕیاری ئەنجومەنی وەزیران تایبەت بە گۆڕانکاری لە مووچە و دەرماڵەی فەرمانبەران بریتییە لە زیادکردنی دەرماڵەی فەرمانبەرانی پلە ھەشت و نۆ و ١٠ بە رێژەی ٥٠٪ کە بە فەرمانبەرانی پلە نزم دادەنرێن بۆئەوەی مووچەکانیان زیاتر بکات.
وتیشی، تائێستا خشتەکانی تایبەت بە بودجەی ٢٠٢٤ رەوانەی ئەنجومەنی نوێنەران نەکراوە و داواشیکرد، ئەنجومەنی وەزیران بە زوترین کات ئەو خشتانە رەوانە بکات بۆئەوەی دوای گفتوگۆ پەسەند بکرێن، بەتایبەتیش بەرزکردنەوەی دەرماڵەی فەرمانبەرانی پلە نزم بە رێژەی ٥٠٪ کە ئەو بڕیارە لەناو خشتەکانی بودجەی ٢٠٢٤ جێگیرکراوە.
نوسینگەی راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی عێراق بڵاویکردەوە، قاسم ئەعرەجی راوێژکاری ئاسایشی نیشتمانی پێشوازی کریستۆڤەر کۆنز سیناتۆری ئەمریکی کردووە و تیایدا، ھاریکارییەکانی ھاوپەیمانانی لە عێراق بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش بەرزنرخاندووە، ئاماژەی بەوەشداوە، عێراق ھەوڵی پتەوکردنی پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی ھاوپەیمانان دەدات.
ئەعرەجی راشیگەیاندوە، کۆتاییھێنان بە ئەرکی ھاوپەیمانان لە عێراق واتای دابڕانی وڵاتەکە نییە لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەڵکو ئامانج لێی دروستکردنی پەیوەندییەکی ھاوسەنگە لەگەڵ ھاوپەیمانان بە لەبەرچاوگرتنی سەروەری خاکەکەی.
جەختیلەوەشکردەوە، عێراق نایەوێت ببێتە ھەڕەشە بۆ سەر وڵاتانی دراوسێی لەکاتێکدا ھەوڵدەدرێت وڵاتەکە بکرێتە گۆڕەپانی یەکلایکردنەوەی ململانێکانی وڵاتان.
فەریق ئەحمەد مەمور، بەڕێوەبەری بەشتی کارتی نیشتمانی لە وەزارەتی ناوخۆی عێراق ڕایگەیاند، پیلانێک ھەیە بۆ ئەوەی لەمەودوا کارتی نیشتیمانی بەشێوەی رەنگاو رەنگ چاپ بکرێن و بدرێن بەو کەسانەی کە مامەڵەی دەرھێنانی کارتەکە تەواو دەکەن.
وتیشی، تائێستا ٣٦ ملیۆن و ٧١٤ ھەزار ھاوڵاتی کارتی نیشتمانیان وەرگرتووەتەوە، بەوپێیەش ٪٨٣ی ھاوڵاتییانی تەواوی عێراق خاوەنی کارتی نیشتمانین و نزیکەی ھەشت ملیۆن ھاوڵاتی ماون کە کارتەکانیان وەرنەگرتووە.
بەڕێوەبەری بەشی کارتی نیشتمانی ئاماژەی بەوەشدا، لەئێستادا ھاوڵاتییان دەتوانن لەھەمان ئەو رۆژەی مامەڵەی کارتی نیشتمانی پێشکەش دەکەن، ھەمان رۆژ کارتەکەیان وەربگرنەوە.
وەزارەتی ناوخۆی عێراق یەکی نیسانی ئەمساڵی دیاریکردووە وەک دوا وادە بۆ کارکردن بە بەڵگەنامەکانی دیکە و لەدوای ئەو وادەیەوە تەنھا کار بە کارتی نیشتیمانی دەکرێت.
نوسینگەی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە بەیاننامەیەکدا ئاماژەی بەوەکردووە، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق پاڵاوگەی بێجی کردەوە، دوای بەگەڕخستنەوەی پاڵاوگەکە.
ساڵی رابردوو کارەکانی بەگەڕخستنەوەی پاڵاوگەی بێجی دەستیپێکرد، دوای ئەوەی ئامێر و کەرەستەکانی لە ھەرێمی کوردستانەوە گەڕێندرانەوە.
پاڵاوگەی بێجی گەورەترین پاڵاوگەی عێراقە و رۆژانە دەتوانێت ١٥٠ھەزار بەرمیل نەوت بپاڵێوێت، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیران پێشتر رایگەیاندبوو بە خستنەوەکاری تەواوەتی پاڵاوگەکە عێراق پێویستی بە ھاوردەکردنی بەرھەمەکانی نەوت لە دەرەوە نامێنێت.
لە ڕاگەیەندراوێکدا شانەی ڕاگەیاندنی ئەمنی عێراق بڵاویکردووەتەوە، لە کاتژمێر شەشی سەر لەبەیانی و نۆی سەر لەبەیانی ئەمڕۆ سیستمی بەرگری ئاسمانی لە ھەردوو ناوچەی نێودەوڵەتی و فڕۆکەخانەی بەغداد پشکنینیان بۆ کراوە.
پێشتر باڵیۆزخانەی ئەمریکا لە ناوچەی سەوز و فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد چەند جارێک پشکنینیان بۆ سیستمی بەرگری ئاسمانی خۆیان کردووە بۆ چالاککردنی سیستەمەکە لە دژی ھەر جۆرە ھێرشێکی مووشەکی و درۆنی کە بکرێتە سەریان.
شەوی ڕابردوو، فەخری کەریم سەرۆکی دەزگای ئەلمەدا بۆ ڕاگەیاندن و ڕۆشنبیری، لە دوای گەڕانەوەی لە پێشانگای نێودەوڵەتی کتێب بۆ ماڵەکەی خۆی، لە گەڕەکی قادسیەی بەغداد تەقەی لێ کرا، بەڵام بەبێ زیان ڕزگاری بوو.
عەبدولئەمیر شەممەری وەزیری ناوخۆی عێراق لیژنەیەکی بۆ لێکۆڵینەوە لە ڕووداوەکە پێکھێنا و جەختی لە چڕکردنەوەی ھەوڵە ئەمنی و ھەواڵگرییەکان کردەوە بۆ دۆزینەوەی تۆمەتباران.
فەخری کەریم سەرۆکی ئەنجوومەنی عێراقە بۆ ئاشتی و پێکەوە ژیان، ساڵانە ھەڵدەستێت بە کردنەوەی پێشەنگای نێودەوڵەتی کتێب لە ھەولێر و بەغداد.
بەپێی ڕاگەیەندراوێکی دەزگای مەدا، تەقەکەرێک بە ئۆتۆمبێلێکی جۆری پیکاب لە گەڕەکی قادسیەی بەغداد ڕێی بە ئۆتۆمبێلەکەی فەخری کەریم سەرۆکی دەزگاکە گرتووە کە لەگەڵ غادە عاملی بەڕێوەبەری گشتی دەزگاکە لە پێشەنگای نێودەوڵەتی کتێب گەڕاونەتەوە ماڵەوەو بە چەکی سووک تەقەی لێکردووە.
محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراق لە کۆنگرەی داھێناندا وتی، لە ژێر ناونیشانی کاندیدانی سکۆلەرشیپی داھێنەردا یەکەمین کاروانی دەرچوانی زانکۆکان بەمەبەستی تەواوکردنی خوێندنی باڵا لە زانکۆکانی دەرەوەی وڵات دەنێردرێنە دەرەوە کە ژمارەیان ٤٠٠ کاندیدە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو ٤٠٠ کەسە دەرچوی بەشە زانستیەکانن و لە چوارچێوەی ئەو بەرنامەدایە کە حکومەتی عێراق ساڵی رابردوو رایگەیاندووە کە پێنج ھەزار سکۆلەرشیپ لە خۆیدەگرێت.
دەشڵێت، حکومەت لە سەرەتای کارەکانیدا ستراتیژی نیشتمانی بۆ پەروەردەی ٢٠٢٢-٢٠٣٠ دەستپێکردووە بۆ بەرزکردنەوەی کوالێتی و کارایی ھەموو دامەزراوەکانی کۆمەڵگا.
محەمەد خەزاعی، وتەبێژی وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق ھۆکاری بەرزبوونەوەی نرخی گۆشتی سووری گەڕاندەوە بۆ خواستی زۆر لەسەر گۆشتی ناوخۆیی وەک لە گۆشتی ھاوردەکراو، کە نرخیان لەنێوان شەش بۆ نۆ ھەزار دیناردایە.
ھۆکارێکی دیکەشی گەڕاندەوە بۆ ئەوەی ئاژەڵداران بەرەو ئەو ناوچانە رۆشتوون کە ئاو و سەوزاییان ھەیە، بۆ ئەوەی ژینگەیەکی گونجاو بۆ ئاژەڵەکانیان بڕەخسێنن.
ھۆکاری سێیەمیش بەپێی وەزارەتی کشتوکاڵ بۆ لەناوچوونی ھەزاران ئاژەڵ لە زۆنگاوەکان بەھۆی وشکەساڵییەوە دەگەڕێتەوە.
وەزارەتی کشتوکاڵ بۆ چارەسەری بەرزی نرخی گۆشتی سوور پێشنیازی ھەڵپەساردنی مۆڵەتی ھاوردە و رێگەدان بە ھاوردەی مەڕ و ماڵاتی زیندوو بۆ بەخێوکردن کردووە، لەگەڵ پشتیوانیکردنی وەبەرھێنان لە سامانی ئاژەڵ و پێدانی قەرز بە ئاژەڵداران و ئاسانکاری بۆ ھێنان و بردنی سامانی ئاژەڵ لە پارێزگاکان کردووە.
وەزارەتی کشتوکاڵ پێشبینیشدەکات نرخی گۆشتی سوور قۆناغ بە قۆناغ لە کۆتایی مانگی ئادار داببەزێت، ئەوەش لەگەڵ گەڕانەوەی ئاژەڵداران بۆ زێدی خۆیان و دەستکردن بە فڕۆشتنی بەرھەمەکانیان.
بەپێی ئەو خشتەیەی دادگای باڵای فیدراڵی بڵاویکردووەتەوە؛ ٢٥ی ئەم مانگە کۆبوونەوە لەسەر سکاڵایەک دەکرێت کە لەلایەن نۆ کەسەوە لەسەر سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی ھەرێم و وەزیری دارایی حکومەتی ھەرێم تۆمارکراوە.
لە سکاڵاکەدا، داواکراوە سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران و وەزیری دارایی پابەندبکرێن بە جێبەجێکردنی یاسای مووچەی فەرمانبەرانی دەوڵەت و کەرتی گشتیی ژمارە ٢٢ی ساڵی ٢٠٠٨، بەتایبەت ماددەکانی شەش، حەوت، ھەشت و نۆ کە تایبەتن بە راگرتنی پلەبەرزکردنەوەی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان.
دوایین جاریش کە دادگای فیدراڵی لەسەر ئەو سکاڵایە کۆبووەوە، رۆژی ٢١ی مانگی رابردووی ئەمساڵ بوو.
بەپێی راگەیەندراوێکی نوسینگەی محەمەد شیاع سودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق، لە کۆبوونەوەیەکدا کە بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆکی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان تێیدا ئامادە بوو، لایەنە براوەکانی ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگای کەرکوک لەسەر ئەم چەند خاڵە ڕێککەوتن:
دەقی خاڵەکان...
بەھۆی گرنگی پارێزگای کەرکوکەوە وەک عێراقێکی بچووک، بەشداربووان ڕێککەوتن لەسەر ئەوەی کە بەرژەوەندییەکانی ڕۆڵەکانی کەرکوک لەبەرچاو بگیرێت، پێویستە پێکەوەژیان بپارێزرێت و پەیوەندییەکانی برایەتی و ھاوکاری لەنێوان ڕۆڵەکانیدا بەھێزتر بکرێت و دەستوور ئەو چەترە بێت کە ھەمووان تێیدا پەنا بگرن.
رێککەوتن لەسەر ئەوەی کە شێوازی ھاوبەشی و ڕێککەوتن و پەراوێزنەخستن بنەمای کاری ھاوبەش بێت لە پارێزگای کەرکوک.
ڕێککەوتن لەسەر پێکھێنانی ھاوپەیمانێتییەک بۆ بەڕێوەبردنی کەرکوک لە ھەموو ھێزە براوەکانی ئەنجومەنی پارێزگا و ببێتە چەتری سیاسی بۆی و بەڕێز سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران سەرۆکایەتی دانیشتنەکانی ھاوپەیمانێتێکە بکات ھەتا جێبەجێکردنی شایستە دەستوورییەکان لە پێکھێنانی حکومەتی خۆجێی و ڕێککەوتن لەسەر بەرنامە و میکانیزمەکەی و یاسا ناوخۆییەکانی ھاوپەیمانێتێکە.
ئامادەکردنی (بەرنامەی بەڕێوەبردنی خۆجێی لە کەرکوک) کە لەلایەن ھاوپەیمانێتێکەوە پەسەندکراوبێت، و ھێزەکانی ھاوپەیمانێتێکە پابەند بن پێیەوە و بەڕێوەبەرایەتی نوێی پارێزگاکە جێبەجێ کردنی لەخۆبگرێت بەپێی میکانیزم و کاتی ڕوون و کرداری.
ھێزە سیاسییەکانی بەشداربووی کۆبوونەوەکە لە ماوەی حەوت رۆژدا بەڵگەنامەی کارکردن پێشکەش بکەن، لەوانە تێڕوانینی خۆیان بۆ ئامادەکردنی بەرنامەیەکی یەکخراو بۆ پارێزگاکە و میکانیزمە گونجاوەکان بۆ پێکھێنانی حکومەتی خۆجێی.
موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر پەیامێکی نوێی بڵاوکردەوە و رایگەیاندووە، ھەمووان ئەو راستییە دەزانن ھەمیشە کەسانی گەندەڵ لە پێناو پاراستنی بەرژوەندییەکانیان و دوورخستنەوەی سەرنجی ھەمووان لەسەر خۆیان، پەنا بۆ نانەوەی فیتنە و ئاژاوە دەبەن.
وتیشی، ھەر کەسێک بە باش و خراپ لەکردەوەی گەندەڵکاران نزیک ببێتەوە و ھاوکاری میلیشیا گێرە شێوێنەکان بکات بۆ کوشتن و کردەوەی توندوتیژی و رفاندان و تێکدانی ئاسایشی کۆمەڵگە، ئەویش بەشێکە لەوان و بەشدارە لە گەندەڵی و تاوانەکان، بۆیە پێویستە ھەموو کەسێک خۆی لە گەندەڵکاران و میلیشیا گێرەشێوێنەکان دووربخاتەوە.
فەرمانگەی راگەیاندنی ئەنجومەنی باڵای دادوەری عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، دوای کۆکردنەوەی بەڵگە و زانیاری سەلمێندراو و داننانی تۆمەتبار بە تاوانەکەیدا، کە لە بەغداد کچێکی تەمەن حەوت مانگی خۆی بە ٢٥ ھەزار دۆلار فرۆشتووە بە کەسێکی تر، لەلایەن دادگای تاوانەکانی رەسافەوە لە بەغداد بە ١٥ ساڵ زیندانیکردن سزادراوە.
راشیگەیاندووە، سزاکە بەپێی حوکمەکانی ماددەی شەش/ بڕگەی یەک و دوو، پێنجی یاسای سزادانی عێراقی ژمارە ٢٨ی ساڵی ٢٠١٢ دەکراوە کە تایبەتە بە ھێشتن و بەرەنگاربوونەوەی بازرگانیکردن بە مرۆڤ.
نوسینگەی راگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق بڵاویکردەوە، سودانی پێشوازی لە ئەلینا رۆمانوسکی باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق کردووە و جەختیکردەوە لە بەردەوامی دانوستانە دوو قۆڵییەکانی لیژنەی سەربازی ھاوبەش، کە تایبەتە بە رێکخستنی ئەرکی ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی لە عێراق.
ھەروەھا باس لەو دۆسێیانە کراوە کە بڕیارە لە سەردانەکەی سودانی بۆ واشنتۆن بخرێنەڕوو، میکانیزمی ھاوکاری لە چوارچێوەی رێککەوتنی ستراتیژی نێوان عێراق و ئەمریکا خرانەڕوو.
محەمەد شیاع سودانی سەرۆکوەزیرانی عێراق لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەنوسیدا لە بەغداد کە پەیامنێری کوردسات نیوز تێیدا ئامادەبوو ئاماژەی بەوەکرد، ھیچ کێشەیەک نییە بۆ ناردنی پارەی تایبەت بە مووچەی فەرمانبەرانی ھەرێم و پێشتر ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق لەو بارەیەوە بڕیاریداوە.
وتیشی، مانگانە پارەی تایبەت بە مووچەی فەرمانبەران رەوانەی ھەرێمی کوردستان دەکرێت، تا یاسای بودجە ھەمواردەکرێتەوە.
سودانی باسی لەوەشکرد، ھەمواری یاسای بودجە لە قۆناغی وردبینیدایە و لە ھەموارەکە پرسی کورتھێنانی بودجە و گرێبەستە نەوتییەکانی ھەرێمی کوردستان چارەسەر دەکرێن.
لەبارەی پرسی کردنەدەرەوەی ھێزەکانی ھاوپەیمانان، سودانی جەختیکردەوە عێراق چیتر پێویستی بە مانەوەی ھاوپەیمانان نییە و پەیوەندیان لەگەڵ وڵاتانی ئەندام لە ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی دەگۆڕدرێت بۆ پەیوەندی دوو قۆڵی و دیبلۆماسی.
وەزارەتی دارایی عێراق لەر ِاگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، لەئەمڕۆوە بەڕێوەبەرایەتی ژمێریاری لە وەزارەتی دارایی دەستیکردووە بە ڕێکارەکانی دابینکردنی موچوەی فەرمانبەرانی دەوڵەت و ئەندامانی ھێزە ئەمنییەکان بۆ مانگی شوبات و داوا لە یەکەکانی خەرجی لە وەزارەت و پارێزگاکان و دامودەزگاکانی نەبەستراو بەوەزارەتەکان کراوە سەردانی بەشی ژمێریاری بکەن بۆ تەواوکردنی رێکارەکانی دابینکردنی موچەی فەرمانبەران .
ئەوەش لەکاتێکدایە کە تائێستا وادەی دابەشکردنی مووچەی مانگی شوباتی فەرمانبەرانی ھەرێمی کوردستان دیار نییە، بەڵام پێشتر د. نەرمین مەعروف ئەندامی لیژنەی دارایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە کوردسات نیوزی راگەیاندبوو، تا سەرەتای مانگی داھاتوو ٦١٨ ملیار دینارەکەی بەغداد دەگاتە ھەرێمی کوردستان.