جیهان
پێشنیوەڕۆی ئەمڕۆ روسیا هێرشێکی ئاسمانی کردە سەر شاری سومی ئۆکراین و بەهۆیەوە تاوەکو ئێستا 32 کەس گیانیان لەدەستداوە، سەرۆکی ئۆکراینیش داوا دەکات، فشار بخرێتە سەر روسیا بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ.
میدیاکان باس لەوە دەکەن، ژمارەی ئەو کەسانەی گیانیان لەدەستداوە لە هێرشەکەدا تاوەکو ئێستا گەیشتووەتە 32 کەس، کە دووانیان منداڵن.
بەپێی ئاماری فریاگوزاری خێرای ئۆکراین، جگە لەو ژمارەی گیانلەدەستدانە، تاوەکو ئێستا 84 برینداریش تۆمار کراون، کە 10یان منداڵن.
تیمەکانی فریاگوزاری باس لەوەشدەکەن، لە گەڕان بەناو پاشماوەی بەڵەخانە رووخاوەکانی بۆردومانەکەدا بەردەوامن و هەر گۆڕانکارییەک لە ئامارەکاندا هەبێت رایدەگەیەنن.
لەبارەی هێرشەکەوە، ڤۆڵۆدیمیر زیلینسکی سەرۆکی ئۆکراین داوا دەکات، فشار بخرێتە سەر روسیا بۆ کۆتاییهێنان بە جەنگ.
رۆژی دووشەممە، مارۆس سێفكۆڤیچ، سەرۆكی دەستەی بازرگانی یەكێتی ئەوروپا دەگاتە واشنتۆن بۆ دەستپێكردنی دانوستانی بەپەلە سەبارەت بەو باجانەی كە ترەمپ لە 2ـی نیساندا رایگەیاندبوو، بەڵام پێدەچێت بەدەستی بەتاڵ بگەڕێتەوە، چونكە ئەو دانوستانكارەی بڕیارە گفتوگۆی لەگەڵدا بكات، لە ئەرجەنتینە.
یەكێتی ئەوروپا وەك گەورەترین هاوبەشی بازرگانی ئەمریكا دەیەوێت بەخێرایی رێككەوتنێك لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ ئیمزا بكات، بەر لە تەواوبوونی وادەی 90 رۆژییەكە بۆ سەپاندنی باجەكان.
ساڵی رابردوو بڕی بازرگانی ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا نزیكەی یەك ترلیۆن دۆلار بووە، لەكاتێكدا لەگەڵ ئەرجەنتین تەنها 16 ملیار دۆلار بووە، ئەوەش گومان دەكاتە سەر پەرۆشی ئەمریكا بۆ رێككەوتن لەگەڵ ئەو بلۆكە ئابووریە گەورەیە.
تیمی بازرگانی ترەمپ لە ماوەی ئەو 90 رۆژ مۆڵەتەدا، بەدوای 90 گرێبەست و رێككەوتنی بازرگانیدا دەگەڕێت، شارەزایانی ئابوری پێیانوایە، رەنگە هەلێكی باشی تێدا نەبێت، بەوپێیەی ئاستەنگەكانی چارەسەركردنی خێرای شەڕی بازرگانی لە ئێستاوە سەریانهەڵداوە.
سێفكۆڤیچ یەكەم لێپرسراوی باڵای بازرگانی دەرەكی دەبێت كە دەچێتە واشنتۆن بۆ ئەوەی لەگەڵ سكۆت بێسنت دانوستانكاری باڵای گومرگی ترەمپ سەبارەت بە باجەكان گفتوگۆ بكات، بەڵام لەوكاتەدا بێسنت لەگەڵ وەزیری گەنجینەی ئەرجەنتین لە بوینس ئایرێس لە كۆبوونەوەدا دەبێت بۆ ئەوەی پشتگیری لە چاكسازییە ئابوورییەكانی ئەو وڵاتە نیشان بدات.
ئامادەنەبوونی بێسنت لە رۆژی دووشەممەدا تیشك دەخاتە سەر گومانەكانی شارەزایانی بازرگانی سەبارەت بەوەی كە ئیدارەی ئەمریكا بتوانێت بەشێوەیەكی خێرا و كاریگەر ئەو هەموو دانوستانانە لە یەك كاتدا بەڕێوەببات بۆ گەیشتن بە 90 گرێبەست لە ماوەی 90 رۆژدا.
وێندی كاتلەر، سەرۆكی پێشووی وەفدی دانوستانكاری بازرگانی ئەمریكا بە رۆیتەرزی وتووە، كۆكردنەوەی ئەم بڕیارانە هەندێك دانوستانی جددی دەوێت و هیچ ڕێگەیەك نییە لەم ماوەیەدا رێككەوتنێكی گشتگیر لەگەڵ هیچ كام لەم وڵاتانە ئەنجام بدرێت.
هەروەها دەڵێت، پێدەچێت تیمی ترەمپ ناچاربێت وڵاتانی سەرەكی لە پێشینە دابنێن و مۆڵەتی 90 رۆژە بۆ ئەوانی دیكە درێژبكەنەوە.
لە ئێستادا تیمە دانوستانكارەكەی ترەمپ لە 200 لێپرسراو لە كەرتە جیاوازەكان پێكهاتوون، بەدرێژایی رۆژ كاردەكەن لەگەڵ بەرەوپێشچوونەكان، لەنێویشیاندا جێگری وەزیری گەنجینەی ئەمریكا مایكل فۆلكەندەر كە رۆڵێكی دیاری دەبێت لە دانوستانەكاندا.
ترەمپ لەم هەفتەیەدا پاشەكشەی لە بڕیارێكی پێشووی خۆی كرد و مۆڵەتێكی 90 رۆژی بە تەواوی وڵاتان بەخشی جگە لە چین بۆ لێخۆشبوون لە باجەكان ئەگەر لەو ماوەیەدا بگەنە رێككەوتن لەگەڵ ئەمریكا، هەرچەندە دواتر بڕیارێكی دەركرد بۆ لێخۆشبوون لە باجی سەر مۆبایل و كۆمپیوتەر.
وەزیری دەرەوە و دارایی سوریا لەم مانگەدا سەردانی ئەمریكا دەكەن بۆ بەشداریكردن لە كۆبونەوەی سندوقی دراوی نێودەوڵەتی و بانكی نێودەوڵەتی.
ئەسعەد شەیبانی وەزیری دەرەوەی سوریا رایگەیاند، لەگەڵ محەمەد یوسر وەزیری دارایی وڵاتەكەی و عەبدولقادر حەسری پارێزگاری بانكی ناوەندیی و ژمارەیەك لێپرسراوی باڵا كۆتایی ئەم مانگە سەردانی ئەمریكا دەكەن بۆ بەشداریكردن لە كۆبوونەوەی سندوقی دراو و بانكی نێودەوڵەتی.
لەوبارەوە ئاژانسی رۆیتەرز بڵاویكردەوە، وەفدی سوریا ڤیزای ئەمریكایان پێ دراوە و ئەمەش جاری یەكەمە لە دوای نزیكەی 15 ساڵ لێپرسراوانی باڵای سوریا سەردانی ئەمەریكا بكەن.
دەشڵێت، لە دیدارەكانیشیان لە ئەمەریكا وەفدی سوریا هەوڵی كەمكردنەوەی سزاكانی سەر وڵاتەكەیان دەدەن.
ئەمرۆ لە ئەنتاڵیا پێنجەمین كۆبونەوەی ئەمنی لەسەر ئاستی باڵا لە نێوان عیراق و توركیا بەرێوەدەچێت .
وەزارەتی دەرەوەی توركیا لە راگەیەندراوێكدا بڵاویكردۆتەوە، ئەمرۆ پێنجەمین كۆبونەوەی ئەمنی عیراق و توركیا تایبەت بە میكانیزمی ئەمنی لە ئەنتاڵیا بەرێوەدەچێت ، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عیراق و هاكان فیدان وەزیری دەرەوەی توركیا سەرپەرشتی كۆبونەوەكە دەكەن و وەزیری بەرگری توركیا و سەرۆكی دەزگای هەواڵگری توركیا و هاوتا عیراقییەكانیان لە كۆبونەوەكەدا بەشدار دەبن .
بریارە لە كۆبونەوەكەدا هەماهەنگی نێوان عیراق و توركیا بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری هەردوو وڵات تاوتوێ بكرێت .
وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاند، لە چەند رۆژی داهاتوودا سەردانی عیراق دەكات بۆ جێبەجێكردنی چەند پرۆژەیەكی نەوتی لە نێوان هەردوو وڵاتدا.
موحسین پاكنەژاد وەزیری نەوتی ئێران رایگەیاند، لەسەر بانگهێشتی حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عیراق لە چەند رۆژی داهاتوو لەگەڵ عەباس عەلی ئابادی وەزیری وزەی وڵاتەكەی، سەردانی عیراق دەكەن بۆ جێبەجێكردنی چەند پرۆژەیەكی نەوتی لە نێوان هەردوو وڵاتدا.
دەشڵێت، تاوتوێی چەند بابەتێكی پەیوەست بە وزە و نەوت دەكەن و هیوادارن یاداشتی نوێی لێكتێگەیشتن لەگەڵ عیراق ئیمزا بكەن.
وتیشی، لەگەڵ عیراق لە چەندیدن بواردا پەیوەندیی باشیان هەیە و دەیانەوێت پەیوەندییەكانیان لە بواری نەوت و غاز و پتڕۆكیمیایی و كارەبا پەرە پێبدەن.
بومەلەرزەیەکی دیکە بە گوڕی 5.5 پلە میانماری هەژاند و هێشتا هیچ روونکردنەوەیەک لەسەر زیانەکانی نەدراوە.
میدیا جیهانییەکان بڵاویانکردەوە، بومەلەرزەیەکی دیکە بە گوڕی 5.5 پلە بە پێوەری رێختەر میانماری هەژاند، چەقی بومەلەرزەکە کەوتووەتە نێوان ماندالای و نایپیتاوی پایتەخت.
ماندالای دووەم گەورەترین شاری میانمار، هەمان ئەو شارەی جاری پێشوو بومەلەرزە بەهێزەکە لێیدا.
ئەگەرچی هێشتا زانیاریی تەواو لەسەر زیانەکانی بڵاونەکراوەتەوە، بەڵام بەپێی زانیارییە سەرەتاییەکان بەهۆی بومەلەرزەکەوە زیان بە چەند باڵەخانەیەک گەیشتووە، بەتایبەت ئەوانەی لە بومەلەرزەکەی جاری پێشوودا زیانیان بەرکەوتبوو.
ئەوەش لە کاتێکدایە، رۆژی 28ی مانگی رابردوو، بومەلەرزەیەکی بەهێز بە گوڕی 7.7 پلە بەپێوەری رێختەر میانماری هەژاند و بەهۆیەوە چوار هەزار و 400 کەس گیانیان لەدەستدا.
کۆشکی سپی لە راگەیێندراوێکدا سەبارەت بە گفتوگۆی نێوان ئەمریکا و ئێران رایگەیاند کە "گفتوگۆکان لەگەڵ ئێران ئەرێنی و بونیادنەر بوون"، ئەمەش دوای ئەو دیدارە دێت کە لە نێوان بەرپرسانی هەردوو وڵات ئەنجامدرا.
بەپێی راگەیێندراوی کۆشکی سپی، ستیڤ ویتکۆف، نێردەی تایبەتی ئەمریکا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، وەزیری دەرەوەی ئێرانی دڵنیاکردۆتەوە کە لە لایەن سەرۆکی ئەمریکاوە راسپێردراوە "بۆئەوەی تا بکرێت، لە رێگەی گفتوگۆ و دیپلۆماسییەوە کێشەکانی نێوان هەردوو وڵات چارەسەر بکرێن".
راگەیەندراوەکەی کۆشکی سپی ئاماژەی بەوەش کردووە: "ئەو کۆبوونەوەی ئەم رۆ ئەنجامدرا، هەنگاوێکە بۆ بەرەو پێش بردنی هەوڵەکانب بۆ بەدیهێنانی ئەنجامێک کە سودی بۆ هەردوولا هەبێت".
لە راگەیێندراوەکەدا ئاماژە بەوەدراوە: "هەردوولا رێککەوتن شەممەی داهاتوو جارێکی دیکە کۆببنەوە"و بەردەوامبن لە گفتوگۆ.
ئەم لێدوانە هاوکاتە لەگەڵ لێدوانی عەباس عراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران کە بەهەمان شێوەم گفتوگۆکانی بە بونیادنەر وەسفکرد.
ئیدارەی فیدراڵی گومرگ و پاراستنی سنورەکانی ئەمریکا شەوی هەینی رایگەیاند، بەشێکی بەرچاو لە ئامێرە تەکنەلۆژییەکان لەنێویاندا مۆبایل، کۆمپیوتەر و تەلەڤیزیۆنی زیرەک، لە پێناسە گومرگییەکانی حکومەتی ئەمریکا دەبەخشرێن.
بەپێی ڕێنماییە نوێیەکان، ژمارەیەکی بەرچاو لە وڵاتان لە مافی گومرگی سەر بەرهەمە تەکنەلۆژییەکان دەبەخشرێن، بەڵام چین گەورەترین سودمەندە کە رێژەی لێخۆشبوونەکەی دەگاتە ٪145.
بەپێی ئەم بڕیارە نوێیە، لاپتۆپ، تەلەڤیزیۆنی زیرەک، نیمچە گەیەنەرەکان و چەندین بەرهەمی تەکنەلۆژی دیکەش دەگرێتەوە.
شارەزایانی ئابووری پێشبینی دەکەن ئەم هەنگاوە کاریگەری راستەوخۆی لەسەر دابەزینی نرخی ئامێرە تەکنەلۆژییەکان لە بازاڕەکانی ئەمریکا هەبێت.
بڕیارە ئەمڕۆ ئەمریکا و ئێران لە مەسقەتی پایتەختی عوممان دانوستان ئەنجام بدەن، عەباس عراقچی نوێنەرایەتی ئێران دەکات و ستیڤن ویکتۆڤ نوێنەری ئەمریکایە.
پێشتر دۆناڵد ترەمپی سەرۆکی ئەمریکا نامەیەکی بە دیپلۆماتکارێکی ئیماراتیدا گەیاندە تاران، بەڵام ئێران عوممانی هەڵبژارد وەک جێگەی دانوستان.
ئەمریکا لەگەڵ ئیمارات پەیوەندی باشی هەیە، هەر لەو رێگەیەوە نامەکەی گەیاندە تاران، بەڵام لە بەرانبەردا تاران وەڵامی نامەکەی لە عوممانەوە گەیاندەوە ئەمریکا.
عەباس عراقچی کە نوێنەرایەتی ئێران دەکات لە دانوستانەکەی ئەمڕۆدا بەرانبەر ئەمریکا، سەبارەت بە هەڵبژاردنی عوممان بۆ دانوستان رایگەیاند: ئێمە ئەزمونی باشمان لە عوممان هەیە، ئاگاداری نیەتی باشی عوممانین و پەیوەندییەکی باشمان لەگەڵ ئەو وڵاتە هەیە، هەروەها هەڵباژردنی عوممان بۆ دانوستان بڕیارێکی ئاساییە. ئاماژەی بەوەشداوە: عوممان لە رابردشدا شوینی دانوستانی نێوان ئەمریکا و ئێران بووە.
مەسقەت گەورەترین شار و پایتەختی عوممانە، ژمارەی دانیشتوانەکەی زیاتر لە یەک ملیۆن و 400 هەزار کەسە.
ئەمڕۆ شەممە 12ـی 4ـی 2025، دانوستانی نێوان ئەمریکا و ئێران لە شاری مەسقەتی پایتەختی عوممان ئەنجام دەدرێت، کۆتا جار کە ئەو دوو وڵاتە لە مەسقەت کۆبونەوە ساڵی 2014 بوو.
نوێترین گفتوگۆی نێوان ئەمریکا و ئێران، ئەمڕۆ دووشەممە 12ـی 4ـی 2025، لە مەسقەتی پایتەختی عوممان دەستپێدەکات، ئەمە یەکەم جار نییە کە ئەو شارە دانوستانی نێوان ئێران و ئەمریکای تێدا ئەنجام دەدرێت، بۆ ئەم جارە عەباس عراقچی نوێنەرایەتی ئێران دەکات و ستیڤن ویکتۆڤ نوێنەری ئەمریکایە.
دانوستانەکان پێشتر لەکوێ ئەنجامدراون؟
لە ساڵی 2003 وەزیرانی دەرەوەی بەریتانیا، فەرەنسا و ئەڵمانیا، گەیشتنە تاران و لەگەڵ بەرپرسانی ئێران رێککەوتنێکیان ئیمزا کرد کە بە "رێککەوتننامەی سەعدئاباد" ناسراوە.
دواتر دانوستانەکان لە چەندین وڵاتی جیاواز ئەنجامدراون و زۆرینەیان بێ ئەنجام کۆتاییان هاتووە؛ ناوی شار و ساڵی رێککەوتنەکان بەم جۆرەن.
برۆکسل ساڵی 2004
پاریس ساڵی 2004
ژنێڤ ساڵی 2013
بۆن ساڵی 2005
لەندەن ساڵی 2005
مەدرید و لیشبونە
ئەستەنبوڵ ساڵی 2011 و 2012
بەغداد سالی 2012
ئاڵماتی ساڵی 2013
مەسقەت ساڵی 2013 و 2014
نیویۆرک ساڵی 2013
لۆزان ساڵی 2015
ڤییەنا ساڵی ساڵی 2015 و 2022
دەوحە (گفتوگۆی ناراستەوخۆ) ساڵی 2022 و 2023
ئەمڕۆش شاری مەسقەتی پایتەختی عوممان میوانداری خولێکی نوێی دانوستانەکانی ئێران و ئەمریکا دەکات، هەموو چاوەکان لەسەر ئەو دانوستانەیە، پێشتریش سەرۆکی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا رایگەیاندبوو گەر ئێران بە رێککەوتن رازی نەبێت 'بژاردەی دیکەمان هەیە'.
عەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاند، نوسراوی رەزامەندی لەسەر دەستكردن بە دانوستان لەگەڵ ئەمریكا رادەستی وەزیری دەرەوەی عومان كردووە.
سەرلەبەیانی ئەمڕۆ عەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران و ستیڤ ویتكۆف نوێنەری ئەمریكا گەیشتنە مەسقەتی پایتەختی عوممان بۆ دەستپێكردنی دانوستانی راستەوخۆ لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران.
پێش دەستپێكردنی گفتوگۆكانی نێوانیان، عراقچی رایگەیاند، نوسراوێكی رادەستی وەزیری دەرەوەی عومان كردووە لە رەزامەندە لەسەر دانوستانكردن لەگەڵ ئەمریكا.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا بە رۆژنامەنووسانی راگەیاند، دەیەوێت ئێران وڵاتێكی خۆشگوزەران بێت، بەڵام نابێت ببێتە خاوەنی چەكی ئەتۆمی.
سایتی ئەكسیۆسیش لە زاری لێپرسراوێكی باڵای ئەمریكاوە بڵاویكردووەتەوە، ترەمپ وتویەتی لە پێناو گەیشتن بە رێككەوتن، ئامادەیە سازش لە بەشێك لە داواكارییەكان بكات و بە پێویستیشی زانیوە رێككەوتن بكرێت.
كارۆلین لێڤیت وتەبێژی كۆشكی سپیش لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، جەخت دەكەنەوە ئەمڕۆ لە عومان دانوستانی راستەوخۆیان دەبێت لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای ئێران، چونكە دۆناڵد ترەمپ بڕوای بە دیپلۆماسیەت و دانوساتنی راستەوخۆی بێ نێوەندگیر هەیە.
نوێنەرانی ئێران و ئەمریکا کێن؟
عەباس عراقچی
ئێستا وەزیری دەرەوەی ئێرانە
پێشتر جێگری وەزیری دەرەوەی ئێران بووە لە ساڵی 2013 تا 2021
ئەندامی وەفدی دانوستكاری ئێران بووە لە دانوستانی رێككەوتنی ئەتۆمی لە ساڵی 2013 بۆ 2015
لە ساڵانی 1999 بۆ 2005 باڵیۆزی ئێران بووە لە ژاپۆن و فینلەندا و ئیستۆنیا
بڕوانامەی دكتۆرای لە سیاسەت و حكومەت لە زانكۆی كینت لە بەریتانیا بەدەستهێناوە
ناسراوە بە دیپلۆماتكارێكی لێهاتوو لە دانوستانە نێودەوڵەتییەكاندا بەتایبەتی لە پرسی ئەتۆمیدا
ستیڤ ویتكۆف
لە مانگی 11ی ساڵی رابردووەوە لەلایەن ترەمپەوە بە نوێنەری ئەمریكا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دیاریكراوە
بڕوانامەی بەكالۆریۆسی لە یاسادا هەیە و ملیاردێرێكی ئەمریكییە و پارێزەر بووە لە بواری خانوبەرەدا
هاوڕێی نزیكی ترەمپە
لە مانگی یەكی ئەمساڵەوە دەستیكردووە بە دانوستانی راستەوخۆ لەگەڵ حەماس و رۆڵی سەرەكی بینیوە
ویتكۆف نوێنەری ئەمریكایە بۆ رێككەوتنی ئاگربەستی شەڕی ئۆكراین
ئەمریکا جەخت دەکاتەوە، ئێران نابێت ببێتە خاوەن چەکی ئەتۆمی، ترەمپیش رایدەگەیەنێت؛ دەمانەوێت ئێران ببێتە وڵاتێکی نایاب و بەختەوەر بەڵام ئەگەر واز لە بەرنامە ئەتۆمییەکەی بهێنێت.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند، ئێران مافی خۆیەتی ببێتە وڵاتێکی نایاب و سەرسورهێنەر و بەختەوەر، بەڵام بەبێ چەکی ئەتۆمی.
ترەمپ وتیشی؛ لە دانوستانە ئەتۆمییەکانی ئەمڕۆ لەگەڵ ئێران دەمانەوێت دەرئەنجامەکەی ئەرێنی و دڵخۆشکەربن.
جێگەی ئاماژەیە، بەیانی ئەمڕۆ ستیڤن ویتکۆف نوێنەری ئەمریکا وعەباس عێراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران گەیشتونەتە شاری مەسقەتی پایتەختی عوممان بەمەبەستی دانوستان، تا ئێستاش نازانرێت گفتوگۆکان بە شێوەیەی راستەوخۆ دەبن یاخود ناڕاستەوخۆ
لە چوارچێوەی بەشداریکردنی لە کۆڕبەندی نێودەوڵەتی دێلفی، قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکوەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبوونەوەیەکی لەگەڵ کۆستیس هاتزیداکیس، جێگری سەرۆکوەزیرانی یۆنان ئەنجامدا.
کۆبوونەوەکە بە ئامادەبوونی هەر یەک لە دارا رەشید، وەزیری پلاندانان و دابان شەدەڵە، جێگری لێپرسراوی فەرمانگەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی هەرێم بەڕێوەچوو.
لە کۆبوونەوەکەدا تەوەری سەرەکی باسەکان چۆنیەتی پەرەپێدانی پەیوەندییەکانی نێوان هەرێمی کوردستان و یۆنان بووە لە بوارەکانی بازرگانی، پیشەسازی، کشتوکاڵ و گەشتیاری.
هەردوولا بەهێزترکردنی پەیوەندییەکانیان بە گرنگ و پێویست زانیوە و بۆ ئەم مەبەستەش جەختیان لە کاری هاوبەش کردووەتەوە.
لە کۆبوونەوەکەدا، قوباد تاڵەبانی ئاماژەی بەوە کردووە کە لە هەرێمی کوردستان دەرفەتی زۆر باش هەیە بۆ گەشەپێدانی ئابووری و رایگەیاندووە: "حکومەتی هەرێم بە هەموو تواناوە کاردەکات زەمینە و ژینگەیەکی لەبار بۆ گەشەپێدان دابین بکات."
جێگری سەرۆکوەزیرانی هەرێم داوای لە حکومەتی یۆنان و وەبەرهێنەرانی ئەو وڵاتە کردووە کە وەبەرهێنان لەو دەرفەتانەدا بکەن و ئامادەیی حکومەتی هەرێمیشی دەربڕیوە بۆ هەموو جۆرە کارئاسانییەک بۆ وەبەرهێنەرانی یۆنانی.
لە تەوەرێکی دیکەی کۆبوونەوەکەدا، دوایین پەرەسەندنە سیاسی و ئەمنییەکانی ناوچەکە تاوتوێ کراون. لەم بارەیەشەوە هەردوولا بە پێویستیان زانیوە بۆ کەمکردنەوەی بارگرژییەکان و پاراستنی سەقامگیری، کۆمەڵگای نێودەوڵەتی هەوڵەکانی چڕتر بکاتەوە بۆ هاندانی لایەنە ناکۆکەکان تا بتوانن لە رێگەی گفتوگۆوە کێشەکان چارەسەر بکەن.
شایەنی باسە کە کۆڕبەندی نێودەوڵەتی دێلفی لە رۆژانی 10 بۆ 14ی نیسانی 2025 بەڕێوەدەچێت و زۆرێک لە سیاسەتمەداران، بیرمەندان و پسپۆڕانی بواری ئابوری لە سەرانسەری جیهانەوە تێیدا بەشدارن.
وێنەی دیدارەکە:
جەنگی بازرگانی ئەمریکا و چین گەرمتربووە لەبڕیارێکی نوێدا چین باجی گومرگی لەسەر کاڵا و شمەکی ئەمریکی لە 84% بۆ 125% بەرزکردەوە.
وەزارەتی دارایی چین رایگەیاند، پەکین لە رۆژی شەممەوە 12ی 4، باجی سەر کاڵا و شمەکی ئەمریکی بۆ لە٪125 زیاد دەکات کەپێشر رێژەکەی لە ٪84 بوو.
ئاشکراشیکردووە، پێویستە ئەمریکا "بەرپرسیارێتی تەواو" لە "گێژاوی" ئابووری جیهانی هەڵبگرێت.
ئەم هەنگاوە دوای ئەوە دێت، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا، زیادکردنی باجی بۆ ماوەی 90 رۆژ لەسەر دەیان وڵات راگەیاند، بەڵام باجی سەر چینی بۆ 145% بەرزکردەوە.
کۆشکی سپی ئەمڕۆ رایگەیاند کە کۆی باجی گومرگی لەسەر چین گەیشتووەتە ٪145 لە کاتێکدا کە تەنها چەند سەعات پێشتر، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمەریکا راگەیاندبووی باجەکان گەیشتوونەتە ٪125.
ئەم زیادکردنەی باجەکان لە کاتێکدایە کە دۆناڵد ترەمپ بڕیاری سەپاندنی باجی گومرگی لەسەر زیاتر لە75 وڵاتی بۆ ماوەی سێ مانگ هەڵپەساردووە، بەڵام چینی لەم بڕیارە بەدەر کردووە.
سەرۆکی ئەمریکا لە رۆژی چوارشەممە، لە پێگەی فەرمی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تروس نووسیبووی: "لەبەرئەوەی چین رێز لە بازاڕە جیهانییەکان ناگرێت، لێرەوە ئەو باجە گومرگییە زیاد دەکەم کە لەلایەن ئەمەریکاوە بەسەر چیندا سەپێنراوە لە ١٠٤٪ـەوە بۆ ١٢٥٪، کە دەستبەجێ کاریگەر دەبێت."
ترەمپ جەختی کردبووەوە کە "رۆژانی بەکار هێنانی ئەمریکا و وڵاتانی دیکە کۆتایی پێ هاتووە" و هیوای خواستبوو چین لە داهاتویەکی نزیکدا ئەمە درک پێبکات.
بەپێی راگەیەندراوی کۆشکی سپی، زیاتر لە 75 وڵات پەیوەندییان بە نوێنەرانی ئەمەریکاوە کردووە بۆ دانوستان لەسەر چارەسەرکردنی کێشە و ئاستەنگە بازرگانییەکان، گومرگی و دەستکاریکردنی دراو.
چەند زانیارییەک سەبارەت بە پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و چین
پەیوەندییەکانی نێوان ئەمریکا و چین لە ماوەی ساڵانی دواییدا بەردەوام لە گرژی و ئاڵۆزیدا بووە، بەتایبەت لە بواری بازرگانی و تەکنەلۆژیادا. لە سەردەمی یەکەمی سەرۆکایەتی دۆناڵد ترەمپ (2017-2021)، شەڕێکی بازرگانی نێوان هەردوو وڵات دەستی پێکرد کە تیایدا هەردوو لا باجی بەرزیان بەسەر کەلوپەلی یەکتردا سەپاند.
لە دوای گەڕانەوەی ترەمپ بۆ کۆشکی سپی لە 20ـی کانونی دووەمی 2025، سیاسەتی "ئەمەریکا لە پێشەوە" جارێکی دیکە بووەتە بنەمای کارکردنی ئیدارەکەی و ئەمەش کاریگەری لەسەر پەیوەندییەکانی لەگەڵ چین هەبووە.
شایەنی باسە، ئابووری هەردوو وڵات بە قوڵی پەیوەندیدارن بە یەکترەوە، وەک دو گەورەترین ئابوری جیهان. بێجگە لە پرسی بازرگانی، پەیوەندییەکانی ئەمریکا و چین کێشەی دیکەشیان هەیە، لەوانە پرسی تایوان، مافەکانی مرۆڤ، سیخوڕی، هەژموونی زلهێزی لە ناوچەی ئاسیای پاسیفیک، و هەڵسوکەوتی چین لە دەریای باشوری چین.
بڕیارەکەی ئەمڕۆی ترەمپ دەربارەی بەرزکردنەوەی باج بۆ 125٪ پێشبینی دەکرێت کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر بازاڕەکانی جیهان و نرخی کەلوپەل هەبێت، هەروەها چاوەڕوان دەکرێت چین بە شێوەیەکی هاوشێوە وەڵامی ئەم هەنگاوە بداتەوە.
عیراق لە ریزبەندیی پاکیی ئاوی خواردنەوەدا پلەی 83ـەم لە کۆی 180 وڵاتی جیهان و پلەی 10ـەمی وڵاتانی عەرەبی بەدەست هێناوە.
پەیمانگەی پاراستنی ژینگەی ئەمەریکی (EPA) لە دواترین راپۆرتی ساڵانەیدا، ریزبەندیی 180 وڵاتی جیهانی بڵاو کردەوە کە پاکترین و پیسترین ئاوی خواردنەوەیان هەبووە لە ساڵی 2024دا.
بەپێی راپۆرتەکە، هەر یەک لە وڵاتانی فینلاندا، ئەڵمانیا، یونان، ئیرلەندا، ئیتاڵیا، سویسرا، بەریتانیا و ئەمریکا پلەی یەکەمیان بەدەست هێناوە بە خاڵی تەواو (100 لە 100) کە نیشانەی باشترین کوالێتیی ئاوی خواردنەوەیە.
لەبەرامبەردا، عیراق لە پلەی 83ـەمینی جیهاندا هاتووە بە تۆمارکردنی 57.4 خاڵ لە کۆی 100 خاڵ. هەروەها لە ئاستی وڵاتانی عەرەبیدا، عیراق پلەی 10ـەمی بەدەست هێناوە.
لە نێو وڵاتانی عەرەبیدا، کوێت یەکەم وڵاتە لە روی پاکیی ئاوی خواردنەوە، پاشان قەتەر، ئیمارات، بەحرەین، ئوردن، عوممان، سعودییە، جەزائیر، تونس، عیراق، لوبنان و میسر بەدوایدا دێن.
راپۆرتەکە ئاماژەی بەوەش کردووە کە چاد خراپترین کوالێتیی ئاوی خواردنەوەی هەیە بە تەنها 4.6 خاڵ لە 100، پاشان کۆماری ئەفریقای ناوەڕاست بە 9.2 خاڵ.
---
چەند زانیارییەک دەربارەی پەیمانگەی EPA:
EPA کورتکراوەی (Environmental Protection Agency) واتە پەیمانگەی پاراستنی ژینگەی ئەمەریکایە، کە دامەزراوەیەکی فیدراڵیی ئەمەریکییە لە ساڵی 1970 دامەزراوە. ئەم پەیمانگەیە بەرپرسە لە:
- پاراستنی تەندروستیی مرۆڤ و ژینگە
- دانانی ستانداردە ژینگەییەکان و چاودێریکردنی جێبەجێکردنیان
- لێکۆڵینەوە لە کێشە ژینگەییەکان و دۆزینەوەی چارەسەر بۆیان
- چاودێریکردنی کوالێتیی ئاو، هەوا و خاکی وڵاتانی جیهان
- بڵاوکردنەوەی راپۆرتی ساڵانە دەربارەی دۆخی ژینگەیی لە ئەمەریکا و جیهاندا
EPA دەسەڵاتی یاسادانانی هەیە بۆ سەپاندنی سزا بەسەر ئەو لایەنانەی کە پێشێلی یاسا ژینگەییەکان دەکەن، هەروەها رۆڵێکی گرنگ دەبینێت لە هۆشیارکردنەوەی هاووڵاتیان دەربارەی گرنگیی پاراستنی ژینگە و سەرچاوە سروشتییەکان.