جیهان
بات رایدەر وتەبێژی پنتاگۆن رایگەیاند، بەھۆی بوونی کێشەیەکی تەندروستی بەپەلە لە میزەڵدانیدا، ئۆستن جارێکی دیکە رەوانەی نەخۆشخانە کراوە.
ئەوەش لەکاتێکدایە کە لە ماوەی رابردوودا توشبوونی ئۆستن بە شێرپەنجەی پرۆستات راگەیەندرا و مشتومڕێکی زۆری لێکەوتەوە، چونکە بابەتەکە بە نھێنی ھێڵدرایەوە و کەس ئاگادار نەکرابووەوە.
بەڵام وتەبێژەکەی پنتاگۆن رایگەیاند، ئەمجارە جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا و کۆنگرێس و جێگری ئۆستن ئاگادارن، ئەرکەکانیشی رادەستی "کاسلین ھیکس"ی جێگری کردووە.
لە وەڵامێکی نا راستەوخۆدا بۆ دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا، یەنس ستۆلتنبێرگ ئەمینداری گشتی ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی ناتۆ رایگەیاند، ھەر ئاماژەیەک بۆ ئەوەی کە ئەندامانی ناتۆ بەرگری لە یەکتری نەکەن، ئاسایشی ھاوپەیمانیەکە تێکدەدات و سەربازە ئەمریکی و ئەوروپییەکانیش دەخاتە مەترسییەوە.
دوپاتیشیکردووەتەوە، ھەر ھێرشێک بۆ سەر ئەندامانی ناتۆ وەڵامی بەھێز و یەکگرتوی دەبێت و ئەمریکاش بە ئەندامێکی بەھێزی ھاوپەیمانییەکە دەمێنێتەوە.
ھاوکات شارل میشال سەرۆکی ئەنجومەنی ئەوروپا وەڵامی ترەمپی دایەوە و و لێدوانەکەی بە ھەڵەشە ناوبرد.
جەختیشیکردووەتەوە، لەوەی کە ھاوپەیمانی ناتۆ ٧٥ ساڵە ئاسایشی ئەمریکی و کەنەدی و ئەوروپییەکان دەپارێزێت.
پێشتر دۆنالد ترەمپ لە وتەیەکیدا بۆ لایەنگرانی لە ویلایەتی ساوس ئەمریکا رایگەیاندبوو، ئەگەر ھاتو لە ھەڵبژاردنی داھاتوی سەرۆکایەتی ئەمریکا براوە بێت، ئەوا بەرگری لە وڵاتانی ھاوپەیمانی ناتۆ ناکات، ئەگەر پابەندە داراییەکانیان نەدەن، بەڵکو ھانی روسیا دەدات ھێرشیان بکاتە سەر.
ئاژانسی ھەواڵی کۆریای باکور رایگەیاند، ئەکادیمیای زانستی بەرگری، سەرکەوتوو بووە لە پەرەپێدانی سستمێکی نوێ کە لە رێیەوە دەتوانرێت کۆنترۆڵی موشەکە بالیستیەکان و موشەکھاوێژە جۆراو جۆرەکان بکرێت.
ئاماژە بۆ ئەوەشکراوە، سیستمەکە رۆژی ١١ ی ئەم مانگە تاقیکراوەتەوە و گۆرانکارییەکی جۆریی لە ھێزی سوپادا دروست دەکات.
سەرەتای ئەم مانگە دەستەی ئەرکانی کۆریای باشور رایگەیاند، کۆریای باکور موشەکی باڵداری لە دەریادا تاقیکردووەتەوە و کیم جۆنگ ئون سەرۆکی وڵاتەکەش داوای لە سوپاکەی کردووە ئامادەکارییەکان بۆ جەنگ فراوانتر بکەن.
ناوەندی راگەیاندنی ھێزەکانی سوریای دیموکرات لە راگەیەندراوێکدا ناوی شەش شەرڤانی ئاشکراکرد، کە پێنجیان ھەفتەی رابردوو لە دەورووبەری دێرەزور گیانیانلەدەستداو ئەوانیش "عەبدولا موسا،عودەی بەشیر، عودەی سەلمان، ھەواش جەمیل و خالد محەمەد"ن.
ھەروەھا ھەسەدە ناسنامەی ئەو شەڕڤانەشی راگەیاندووە، کە لە ھێرشێکی تورکیادا لە دەورووبەری مەنبەج گیانیلەدەستدا و ناوی "عەلی حەسان ئەحمەد"ە .
ھەسەدە جەختدەکاتەوە ئەو ھێرشانەی کراوەتە سەر شەرڤانان بێ وەڵام نابێت و ئەنجامدەرانی بە توندترین شێوە سزا دەدرێن .
وەزارەتی تەندروستی کەرتی غەززە رایگەیاند، سوپای ئیسرائیل ھێرش و بۆردومانەکانی بۆ سەر شاری رەفەح کە دەکەوێتە باشووری کەرتی غەززە دەستپێکردووە و بەھۆی بۆردومانێکیشەوە کە بەرەبەیانی ئەمڕۆ لەلایەن ئیسرائیلەوە ئەنجامدراوە، نزیکەی ١٠٠ کەس لەو شارە کوژراون کە منداڵیشیان تێدایە و ژمارەیەکی زۆریش برینداربوون، سوپای ئیسرائیلیش دەڵێت، ئەو ھێرشە ئۆپراسیۆنێکی تایبەت بووە لە ناوچەی شابوورە لە شاری رەفەح کە بەھۆیەوە دوو دیلی وڵاتەکەیان رزگارکردووە.
بزوتنەوەی حەماسیش لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردووە، ھێرشەکەی سوپای ئیسرائیل بۆسەر شاری رەفەح بەردەوامیدانە بە کۆمەڵوژی و بە زۆر کۆچپێکردنی گەلی فەڵەستین لەلایەن ئیسرائیل و کۆی بەرپرسیارێتییەکەش دەکەوێتە ئەستۆی جۆبایدن سەرۆکی ئەمریکا.
حەماس داواشی لە کۆمکاری عەرەبی و ئەنجومەنی ھاریکاری کەنداو و ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی کردووە رێگری لە تاوانەکانی ئیسرائیل بکەن.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی پێشووی ئەمریکا رایگەیاند، لە ماوەی پێشوودا کە وتویەتی ئەگەر ببێتە سەرۆکی ئەمریکا لەکەمترین ماوەدا کۆتایی بە شەڕی نێوان روسیا و ئۆکراین دەھێنێت، ڤۆلۆدیمیر زیلینسکی سەرۆکی ئۆکراین رەخنەی لێگرتووە و لە پەیامێکدا داوای لێکردووە بە باشی بیر بکاتەوە پێش ئەوەی قسە بکات، ئەوەش نیشانەی ئەوەیە کە زیلینسکی گەورەترین بازرگانە لە مێژوودا و بەدەوامبوونی شەڕیش لەگەڵ روسیا لە بەرژوەندی تاکەکەسی خۆیدا و لە حاڵەتێکیشدا ئەگەر لەگەڵ روسیا رێکبکەوێت، ئەمریکا سەدان ملیار دۆلار زیانی پێدەگات.
ترەمپ وتیشی، ئەو کاتەی سەرۆکی وڵاتەکەی بووە لە خولی پێشوودا سەرجەم سەکردەی وڵاتانی ئەندامی ناتۆی ئاگادارکردووەتەوە ئەگەر پابەندبوونە بەرگرییەکانیان جێبەجێ نەکەن ھانی روسیا دەدات، ھێرش بکاتە سەر وڵاتانی ئەندامی ناتۆ.
لە بەرامبەردا کۆشکی سپی وەڵامی ترەمپی دایەوە و رایگەیاندووە، ئەندامانی ناتۆ لە نزیکترین ھاوپەیمانەکانی ئەمریکان و لێدوانی لەو جۆرەی ترەمپیش کارێکی مەترسیدارە و ھەڕەشەی گەورە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی و ئابووری ئەمریکا و سەقامگیری جیھان دروست دەکات.
دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی پێشووی ئەمریکا و کاندیدی کۆمارییەکان لە بانگەشەی ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی وڵاتەکەی رایگەیاند، ناتۆ ئیفلیج ببوو تا ئەوکاتەی دەسەڵاتی گرتەدەست و پێی راگەیاندوون لە بەرامبەر پاراستنی وڵاتانی ناتۆ پێویستە بودجەیەک بۆ ئەمریکا دابین بکەن و ئەگەر پابەند نەبن لە بەرامبەر ھێرشی روسیا بۆ سەریان پارێزگارییان لێناکات.
راشیگەیاند، ئەگەر ببێتەوە بە سەرۆک ئەوا گۆڕانکاری لە یاساکانی کۆچدا دەکات و بەشێک لە کۆچبەرانیش رەوانەی وڵاتەکانی خۆیان دەکاتەوە، ھەروەھا دەست بە دروستکردنی دیوارێک لە نێوان ئەمریکا و مەکسیکدا دەکات تاوەکو رێگری لە کۆچی نایاسایی بکات.
سەرچاوەکانی ھەواڵی روسیا ئاشکرایان کرد، دەرگای خۆکاندیدکردن بۆ ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی کە بریارە لە مانگی ئاداردا بەرێوەبچێت، داخراوە و ھەریەک لە ڤلادیمێر پوتن سەرۆکی روسیا و ڤلادیسلاڤ داڤانکۆڤ جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی دۆما و لیونید سلۆتسکی سەرۆکی حزبی دیموکراتی لیبراڵی نەتەوەیی و نیکۆلای خاریتۆنۆڤ کاندیدی حزبی شیوعی، کاندیدن بۆ ھەڵبژاردنەکە و کێبرکێکە لەنێوان ئەو چوار کاندیدەدا دەبێت.
ئەوەشھاتووە سەرجەم کاندیدەکان پشتگیری لەو جەنگە دەکەن کە مۆسکۆ بەرامبەر ئۆکراین دەستیپێکردووە، بەڵام بۆریس نادیجدین کاندیدی حزبی "دەستپێشخەری مەدەنی" ، کە دژی ئەو جەنگەیە و نەیاری پوتنە، کاندیدبوونی لەلایەن لیژنەی ھەڵبژاردنەکانەوە رەتکراوەتەوە، بە وتەی لیژنەکە سەرپێچی کردوە لە کۆکردنەوەی ١٠٠ ھەزار ئیمزا کە بۆ پشتگیریکردن لە کاندیدبوونی کۆیکردبوەوە.
جۆزێپ بۆرێڵ، لە تۆری کۆمەڵایەتی ئێکس رایگەیاندووە، ئەو ھۆشداریە دوبارە دەکەنەوە کە ژمارەیەک لە وڵاتانی ئەندامی یەکێتی ئەوروپا داویانە لەبارەی ھێرشی ئیسرائیل بۆ سەر شاری رەفەح، چونکە ھەر ھێرشێکی لەو شێوەیە دەکرێت کارەساتێکی مرۆیی بێ وێنە دروست بکات و ھاوکات دەبێتە ھۆی دروستبوونی ئاڵۆزیی مەترسیداریش لەگەڵ میسر.
ھەروەھا رایگەیاندووە، دەستپێکردنەوەی دانوستان بۆ ئازادکردنی بارمتەکان و راگرتنی شەڕ، تەنھا رێگەیە بۆ رێگریکردن لە خوێن رشتنی زیاتر.
ئەو ھۆشدارییەی بۆڕێڵ لەکاتێکدایە بنیامین ناتانیاھۆ سەرۆک وەزیرانی ئیسرائیل رایگەیاندووە، فەرمانی داوەتە سوپا بۆ ئەوەی پلانێک دابنێن بۆ گواستنەوەی دانیشتوانی رەفەح و لەناوبردنی چوار کەتائیبی بزوتنەوەی حەمماس کە لەو ناوچەیەدان .
دادگاکە رایگەیاندووە، لە ١٩ بۆ ٢٦ی ئەم مانگەدا کۆبونەوەیەک لەسەر سکاڵایەکی ئەفریقای باشور دژی ئیسرائیل ئەنجام دەدەن کە تیایدا سوپای ئیسرائیل تۆمەتبارکراوە بە ئەنجامدانی کۆمەڵکوژی و ٥٢ وڵاتیش ئامادەییان دەربڕیووە راپۆرتی خۆیان دژی ئیسرائیل پێشکەش بکەن.
ماڵپەڕی گاردیانی بەریتانی رایگەیاند، تا ناوەڕاستی ئەم مانگە پێویستە حکومەتی ئیسرائیل راپۆرتێک لە بارەی جێبەجێکردنی شەش فەرمانی دادگای دادی نێودەوڵەتی پێشکەشی دادگاکە بکات.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بەپێی راپۆرتێکی تایبەتی نەتەوەیەکگرتوەکان پێدەچێت ئیسرائیل سەرپێچی فەرمانەکانی دادگای کردبێت لە پاراستنی ھاووڵاتیانی فەڵەستنی لە غەززە و دوای بڕیارەکانی دادگاش ھەزار و ٧٥٥ ھاووڵاتی مەدەنی لە بۆردومان و ئۆپراسیۆنەکانی ئیسرائیلدا کوژراون.
لە ٢٦ی کانوونی دووەمی ئەمساڵدا دادگای دادی نێودەوڵەتی شەش فەرمانی دەرکرد بۆ کەمکردنەوەی کوژرانی ھاووڵاتی مەدەنی و زیادکردنی یارمەتییە مرۆییەکان.
جیفری فیلیک باڵیۆزی ئەمریکا لە ئەنقەرە رایگەیاند، بەپێی ئەو زانیارییانەی لە کۆشکی سپییەوە بەدەستی گەیشتوون، ئەو ماوە ١٥ رۆژییە تەواو بووە بۆ تاوتوێکردنی پرۆژەی فرۆشتنی ٤٠ فڕۆکە لە جۆری ئێف١٦ بە تورکیا لەگەڵ کەرەستەی نوێکردنەوەی ٧٩ فڕۆکەی تری ئەو وڵاتە لەلایەن کۆنگرێسەوە، ھیچ کێشەیەکیش دروست نەبووە و تەنھا یەک ئەندامی کۆنگرێس لە دژی پرۆژەکە بووە و رێکاری یاساییشی لەدژی پرۆژەکە نەگرتووەتەبەر.
وتیشی، بەپێی یاسای چاوێریکردنی ھەناردەی چەکی ئەمریکا، ٤٠ فڕۆکەی نوێی ئێف١٦ بە تورکیا دەفرۆشرێت لەگەڵ کەرەستەی پێویست بۆ نۆژەنکردنەوەی ٧٩ فڕۆکەی تری ئەو وڵاتە کە لە ھەمان جۆرن و کاریگەری زۆریان دەبێت لەسەر بەھێزترکردنی توانای بەرگری تورکیا.
بیر لۆدھامەر، بەڕێوەبەری فەرمانگەی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ کاروباری مین رایگەیاند، لایەنە نێودەوڵەتییەکان پاڵپشتی داراییان بۆ عێراق کەمکردوەتەوە بۆ پاککردنەوەی کێڵگەکان لە مین و تەقەمەنی.
ئاماژەی بەوەشکردووە، پێویستە حکومەتی عێراق لە بودجەدا بڕە پارەیەک بۆ پاککردنەوەی خاکی وڵاتەکەی دابین بکات و رەنگە چەند ملیار دینارێکی بوێت بۆ ئەوەی ھاووڵاتییان سەلامەت بن و ژیانیان لەو ناوچانەدا نەکەوێتە مەترسییەوە.
دەشڵێت، زیاتر لە دوو ھەزر و ٧٠٠ کیلۆمەتر چوارگۆشە لە خاکی عێراق تەقەمەنی و مینی تیادا شاردراوەتەوە بەھۆی گرژی و شەڕی عێراق لە ساڵی ١٩٨٠ەوە بۆ ٢٠١٤.
رێکخراوی مافی مرۆڤی ھەنگاو بڵاویکردەوە، سەفا عائیلی خاڵی ژینا ئەمینی کە لە رۆژانی نزیک لە ساڵیادی گیانلەدەستدانی ژینا، لە شاری سەقز دەستبەسەرکرابوو، لەلایەن دەزگای دادوەریی کۆماری ئیسلامی ئێرانەوە، سزای سێ ساڵ و شەش مانگ و یەک رۆژ بە تۆمەتی بەشداریکردن لە پێکھێنانی باندی دژ بە ئاسایشی نیشتمانی و سزای حەوت مانگ و ١٦ رۆژ بە تۆمەتی چالاکی دژ بە حکومەت، سزای ١٥ وانگ و یەک رۆژ بەندکردن بە تۆمەتی بێڕێزیکردن کردن بە خامنەیی بەسەردا سەپێنراوە.
ئاماژە بەوەشکراوە، خاڵی ژینا بەگشتی سزای پێنج ساڵ و چوار مانگ و ١٧ رۆژ بەندکردن و قەدەغەی چوونە دەرەوەی لە وڵات و نووسین سەبارەت بەو ھێزە حکومییانەی، لە رەوتی بزووتنەوەی ژن ژیان ئازادیدا کوژراون بەسەردا سەپێندرا.
وەزارەتی تەندروستی لە کەرتی غەززە رایگەیاند، لەماوەی ٢٤ سەعاتدا سوپای ئیسرائیل بەھۆی ھێرش و بۆردومانە بەردەوامەکانی بۆسەر ناوچە جیاجیاکانی کەرتی غەززە ١٤ کۆمەڵکوژی ئەنجامداوە و بەھۆیانەوە ١١٢ کەس کوژراون و ١٧٣ کەسی تریش برینداربوون.
ئاماژەی بەوەشکردوە، لە سەرەتای ھێرشەکانی ئیسرائیلەوە بۆسەر کەرتی غەززە لە حەوتی تشرینی یەکەمی ساڵی رابردووەوە تائێستا ٢٨ ھەزار و ١٧٦ کەس کوژران و ٦٧ ھەزار و ٧٨٤ کەسیش برینداربوون کە زۆربەی کوژراو و بریندارەکانیش ژن و منداڵن.
جەیمس ئیڵدر وتەبێژی رێکخراوی یونسێف تایبەت بە منداڵان سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکان لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا لە جنێف رایگەیاند، شەڕ و ئاڵۆزییەکانی نێوان سوپا و ھێزەکانی وەڵامدانەوەی خێرا لە سودان کە زیاتر لە ١٠ مانگە بەردەوامە، زیانی زۆری بەھەموو تاک و خێزان و بوارەکانی ئەو وڵاتە گەیاندووە و ژێرخانەی ئەو وڵاتەی بە تەواوی وێران کردووە.
وتیشی، بەپێی دواین ئامارەکان کە لەماوەی سێ مانگی رابردوودا کۆکراونەتەوە، لە ئێستادا زیاتر لە لە ٧٠٠ ھەزار منداڵ لە سودان مەترسیدارترین ھەڕەشەی نەبوونی خۆراک و برسێتی و نەخۆشی جۆراوجۆریان لەسەرە و ئەگەر رێگەچارەی گونجاو نەدۆزرێتەوە بۆ کۆتایی ھێنان بەشەڕ لە سودان، کارەساتی گەورەی مرۆیی لەناو ومنداڵانی ئەو وڵاتە دروستدەبێت.
پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ سیستمی وزە رایگەیاند، بەپێی راپرسییەکیان بۆ زیرەکترین شارەکانی جیھان کە لە ١٨٣ شاری ٩٢ وڵات ئەنجامدراوە لەسەر بنەمای تایبەت بە گەشە و زیندوێتی ئابووری و چۆنێتی ژیانی دانیشتووانەکانیان، شاری لەندەن بە پلەی یەکەمی جیھان ھاتووە و لەسەری ئاستی وڵاتانی عەرەبیش ھەرچەندە شاری ئەبو زەبی ئیمارات بە پلەی یەکەم دیاری کراوە، بەڵام لەسەر ئاستی جیھان لە پلەی ١١٦ھەمدایە، شاری دەوحەش لە قەتەر لەسەر ئاستی وڵاتانی عەرەبی لە پلەی دوەوەمدایە و لەسەر ئاستی جیھانیش لە پلەی ١٢٠مدایە.
بەپێی ئەو راپرسییەی پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ سیستمی وزە، لەناو ئەو ١٨٣ زیرەکترین شارەی وڵاتانی جیھان، بەغدادی پایتەختی عێراقی تێدا نییە، لەکاتێکدا چەندین شاری تری عەرەبی وەک ریازی پایتەختی سعودیە و کوەیت و مەنامە و عەمان و قاھیرە بە پلەی جیاواز لە ناو ریزبەندییەکەدا دیاریکراون.