کوردستان
فەرمانگەی خوێندن و پلاندانان و بەدواداچوون لە وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی حکومەتی ھەرێمی کوردستان، لە نوسراوێکدا کە ئاڕاستەی سەرجەم زانکۆ حکومییەکانی کردووە ئاگاداریان دەکاتەوە، دەرچووانی ئێواران ئاستی یەکەم و دووەم و سێیەمی خوێندنی ئێواران ھەمان مامەڵەی خوێندنی بەیانیان لەگەڵ دەکرێت و سەبارەت بە تەواوکردنی خوێندنەکەیان واتا خوێندنەکەیان بە خۆڕایی دەبێت.
لە نوسراوەکە ئاماژە بەوەشکراوە، سەبارەت بەو خوێندکارانەی ئێستا لە قۆناغە جیاوازەکاندا بەردوامن لە ساڵی خوێندنی ٢٠٢١-٢٠٢٢ واتا خوێندکار لە ھەر قۆناغێکدا بێت لە ئێستادا تا تەواوکردنی خوێندنەکەی کرێێ خوێندنی لێ وەناگیرێت بە مەرجێک تێکڕای نمرەیان لە ٨٠٪ کەمترە نەبێت.
رێکخراوی "سی پی تی" ئەمریکی تایبەت بە مافەکانی مرۆڤ راگەیەنراوێکی سەبارەت بە لەشکرکێشی و بۆردومانەکانی تورکیا لە گوندەکانی شیلادزێ و دێرەلوک و کانی ماسی بڵاوکردەوە و داوادەکات، دەستبەجێ بۆردوومانەکانی بۆ سەر ھەرێمی کوردستان ڕابگرێت.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردوە، شەوی رابردوو سوپای تورکیا ئۆپەراسیۆنێکی سەربازیی نوێی لە ناوچەکانی ئاڤاشین و زاپ و مەتین لە قەزای ئامێدی لە پارێزگای دھۆک دەستپێکرد، بەرلە دەستپێکردنی ئۆپەراسیۆنەکەش، ھێزی ئاسمانی تورکیا نزیکەی ٥٠ جار گوندەکانی دەوروبەری "شیلادزێ و دێرەلوک و کانی ماسێ"یان بۆردوومانکرد و بەدەیان سەربازی تورکیش لە ھێلیکۆپتەرەوە بۆ سەر چیاکانی دەڤەری نێروە و ڕێکان دابەزێنرانە خوارەوە.
ھاوکات داواش لە سوپای تورکیا دەکات، دەستبەجێ بۆردوومانەکانی بۆ سەر ھەرێمی کوردستان ڕابگرێت و ژیانی ھاووڵاتیان نەخرێتە مەترسییەوە.
لە دیدارێکدا گفتوگۆی ھەمەلایەنە کرا لەبارەی پرۆسەی سیاسی عێراق، ھەرێم و ئەو بەرەوپێشچونانەی ھاتوونەتە پێش بۆ پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراق و گفتوگۆی نێوان لایەنەکان بۆ دەربازبوون لە دۆخی چەقبەستووی سیاسی.
ھەر لە دیدارەکەدا جەختکرایەوە لە لێکتێگەیشتن و پەنابردن بۆ گفتوگۆ وەک چارەسەرێک بۆ دۆزینەوەی میکانیزمی گەیشتن بە رێککەوتن و لێکتێگەیشتن لەپێناو بەرژەوەندی گشتی.
بافڵ جەلال تاڵەبانی پەرۆشی یەکێتی دووپاتکردەوە بۆ رێککەوتن لەبارەی زاڵبوون بەسەر ئاستەنگە سیاسییەکان و پێکھێنانی حکومەتێکی کارا و خزمەتگوزار کە لە ئاست پێویستی و خواستی ئەمڕۆی خەڵک و ھەموولایەک بێت و ببێتە مایەی سەقامگیری سیاسی، ئابووری و ئەمنی لە وڵاتدا.
"جەمال حەوێزی"ئەندامی لیژنەی پێشمەرگە لە پەرلەمانی کوردستان بە کوردسات نیوزی راگەیاند، دوو سەردانی مەیدانیان بۆ ناوچەی"کانی ماسێ و مەتین و شیلادزێ و دێرەلوک"کردووە، لە نزیکەوە ئاگاداری لەشکرێشییەکانی تورکیان، لە سەردانی دووھەمیشدا وەفدێکی ئەنجومەنی نوێنەرانیش بەشدایکردوە، راپۆرتیان بۆ سەرۆکایەتی پەرلەمان و حکومەتی ھەرێم و عێراق بەرزکردۆتەوە، بەڵام وەڵام نەدراونەتەوە و لە رێوشوێنەکان ئاگادار نەکراونەتەوە.
وتیشی، لە راپۆرتەکاندا ھۆکار و چارەسەرەکانیان ئاماژە پێکردوە کە ئەو لەشکرکێشییە لە بێدەسەڵاتی حکومەتی عێراق و ھەرێمی کوردستانە، بۆیە تورکیا دەتوانێت بە قوڵایی ٤٥ کیلۆمەتر بێتە ناوخاکی عێراق.
راشیگەیاند، حکومەتی ھەرێمیش ھیچ ھەڵوێستێکی نییە و تەنیا ئیدانەی روداوەکە دەکات، ئیدانەکردنەکەش وەکو پێویست نییە.
بەڕێوەبەرایەوتی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی راگەیاند، دوای ئەوەی دوو نوسراوی دادگای سۆران و دادگای کەرکوک گەیشتە بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی پارێزگای سلێمانی کە گومان دەکرا دوو تۆمەتباری داواکراو بەپێی مادەکانی ٤٤٦ و ٤٤٠ لەیاسای سزادان بڕیاری دەستگیرکردنیان ھەیەو بەرەو شاری سلێمانی ھەڵاتبن، دەستبەجێ ھێزەکانی پۆلیس لێکۆڵینەوەو بەدواداچونیان بۆ دۆزینەوەو دەستگیرکردنی تۆمەتباران دەستپێکرد.
پۆلیسی سلێمانی ئاشکرایکرد، توانرا ھەردوو تۆمەتبارەکە لەلایەن مەفرەزەکانی بنکەی پۆلیسی راپەڕینەوە بدۆزرێنەوەو دەستگیربکرێن.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لەئێستادا ھەردوو تۆمەتبار ە، ق، ع لەدایکبووی ١٩٦١، کە لەلایەن دادگای سۆرانەوە بەپێی مادەی ٤٤٦ داواکراو بووە، ھەروەھا تۆمەتبار پ، ڕ، ڕ لەدایکبووی ١٩٨٥ کە لەلایەن دادگای کەرکوکەوە بەپێی مادەی ٤٤٠ داواکراو بووە بە بڕیاری دادوەر راگیراون و دوای تەواوبونی ڕێکارە یاساییەکان رەوانەی ئەو دوو شارە دەکرێنەوە.
"عەلی حەمەساڵح" سەرۆکی لیژنەی وزە و سامانە سروشتییەکان لە پەرلەمانی کوردستان لە فەیسبووک وەڵامی ڕاگەیەندراوەکەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی دایەوە و نووسیویەتی، زیاتر لە دوو ساڵە جگە لەو بەنزینەی لە بەغدادەوە دێت، حکومەتی ھەرێم ڕۆژانە نزیکەی یەک ملیۆن لیتر بەنزینی ھەیە، لەبری ئەوەی بە دادپەروەری بەسەر ھەموو ناوچەکانی ھەرێمی کوردستان دابەشبکرێت، تەنھا دەدرێتە کۆمپانیای سەن ئۆیڵ و لیترێک بە ٦٦٠ دینار، ئەویش ڕێژەیەک دابەش دەکات و پشکی ھەرە زۆری ناوچەکانی ھەرێمی لێی بێبەش دەکات.
جەختیشی کردووەتەوە، پشکی سلێمانی و ھەڵەبجە و ڕاپەڕین و گەرمیان ڕۆژانە ٤٠٠ ھەزار لیترە و لیترێکی دابەش ناکرێت.
ھەروەھا سەرۆکی لیژنەی وزە و سامانە سروشتییەکان داوای روونکردنەوە لە وەزارەتی سامانە سروشتییەکان دەکات و دەڵێت، بەنزینەکەی ناوخۆی ھەرێم باس بکەن و ئاشکرای بکەن چی لێدێت؟ ئەو بەنزینە زۆرەی "کۆمپانیای کار" لە بازاڕی ھەولێردا ھەیە ئەوە لە کوێوە دێت! خۆ لە دەرەوەی وڵاتەوە نایەت.
شیرین حەمەساڵح سەرۆکی لیژنەی سەلامەتی کرێکار لە لیژنە ھاوبەشەکانی قائیمقامیەتی سلێمانی رایگەیاند، لەو کارگەیەدا ھیچ مەرجێکی سەلامەتی کرێکار و مەرجە تەندروستییەکان پەیڕەو نەکراوە، بەتایبەت بنکەی تەندروستی و ئەمبۆڵانس و ئامێری سۆنەری مواد کە مادە تەقەمەنییەکان ئاشکرا دەکات لەناو کارگەکەدا نەبووە.
وتیشی، بەبڕیاری قائیمقامی سلێمانی ئەو کارگەیە داخراوە تا ئەوکاتەی پابەندی مەرج و رێنماییەکان دەبێت و خاوەنەکەیشی روبەرووی یاسا دەکرێتەوە.
ھەفتەی رابردوو تەقینەوەیەک لەناو کارگەی ماستەرستیل رویداو بەھۆیەوە ١٣ کرێکاری کارگەکە بریندار بوون و دوای چەند رۆژێکیش یەکێک لە بریندارەکان گیانی لەدەستدا.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی پۆلیسی ڕاپەڕین لە ڕاگەیەندراوێکدا ئاماژەی بۆ ئەوەکرد، ھێزەکانیان لە ناحیەی حاجیاوا سەعات ٤:٠٠ی بەرەبەیانی دوو کەسیان لەناو ھۆڵی مەڕ و ماڵات دەستگیر کرد کە سەرقاڵی دزینی ئالیک و گەنم و عەلەفی خاوەن ئاژەڵێک بوون، ھەروەھا دەستگیرا بەسەر ئەو ئۆتۆمبێلەی لە تاوانەکەدا بەکاریانھێناوە.
روونیشیکردەوە، ئەو دوو تۆمەتبارەی دەستگیرکراون، لەدایکبووی ١٩٨٨ و ١٩٨٠ن، لەکاتی لێکۆڵینەوە دانیانناوە بە تاوانەکەیاندا و چەندین تاوانی تریشیان ئاشکرا کرد کە لە ماوەی رابردوودا ئەنجامیان داوە. لە ئێستادا ھەردوو تۆمەتبارەکە بەپێی ماددەی ٤٤٣ ڕاگیراون و لێکۆڵینەوە لەگەڵیان بەردەوامە.
بەرێوبەرایەتی گشتی کەشناسی و بوومەلەرزەزانی ھەرێمی کوردستان رایگەیاندووە، ئەمڕۆ یەک شەممە لە پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان و کەرکوک ئاسمان ساماڵ دەبێت.
کەشناسی ھەرێم ئاماژەی بەوەشکردووە، سبەی دوو شەممە لە پارێزگاکانی ھەرێمی کوردستان و کەرکوک ئاسمان ساماڵ و پەڵە ھەور دەبێت لەگەڵ ئەگەری بوونی تۆزێکی سووک.
بەپێی ئەو پیشبینیانەی کەشناسی ھەرێمی کوردستان بڵاویکردووەتەوە سبەی پلەکانی گەرما بەرزدەبنەوە.
فازڵ نەبی بریکاری پێشووتری وەزارەتی دارایی حکومەتی عێراق لە بەرنامەی بەیانی کوردسات نیوزدا رایگەیاند، بودجەی ساڵی ٢٠٢٢ عێراق ماوەیەکی زۆرە ئامادەکراوە، بەڵام دواتر ھەڵبژاردن ئەنجامدرا و پێکھێنانی حکومەت دواکەوت ئەو حکومەتی ئێستا ھەیە کاربەرێکەرە و ناتوانێت ھیچ پڕۆژە یاسایەک بنێرێتە ئەنجومەنی نوێنەران، ئەوەش یەکێکە لە ھۆکارە سەرەکییەکانی دواکەوتنی بودجە.
وتیشی، یاسای ئیدارەی دارایی لە عێراق رێگە بە حکومەتی دەدات کار بە یەک لەسەر ١٢ی بودجەی پێشووتر بکات بۆ ئەوەی کاروباری حکومەت نەوەستێت و مووچەی فەرمانبەران لە کاتی خۆی بدرێت.
بریکارەکەی پێشووتری وەزارەتی دارایی عێراق راشیگەیاند، دواکەوتن و نەبوونی بودجەی ٢٠٢٢ عێراق کێشەی ئەوتۆ بۆ حکومەتی عێراق دروستناکات، بەڵام کێشەی گەورە بۆ ھەرێمی کوردستان دروستدەکات، لەبەر ئەوەی کار بە بودجەی ٢٠٢١ دەکرێت و لەو بودجەیەشدا زیانێکی زۆر گەورە بەر ھەرێمی کوردستان کەوتووە، چونکە ئەگەر ھەرێم پابەند بێت بەو یاسایەوە بەھۆی ئەوەی نرخی نەوت بەرزبووەتەوە، ھیچ بەشە بودجەیەکی بەرناکەوێت، ھەر بۆیە پێویستە لە بودجەی ٢٠٢٢ حکومەتی ھەرێم بەو خاڵانەی لە بودجەی ٢٠٢١ ھەیە رازی نەبێت.
ئاشکراشیکرد، بەپێی ئەوەی تائێستا حکومەت لە عێراق پێکنەھێنراوە و پێشبینی دەکرێت بۆ ئەمساڵ عێراق یاسای بودجەی نەبێت.
لەبارەی ٢٠٠ ملیارەکەش ئاماژەی بەوەشکرد، ئەو ٢٠٠ ملیار دینارە بۆ ھەرێمی کوردستان لە ساڵی ٢٠٢١ تەنھا چوار جار نێدراوە و لەمساڵیشدا دوو جار نێدراوە و لەبەر ئەوەی سولفەیە زۆر جار کێشەی بۆ دروستدەکرێت.
لە راگەیەندراوێکی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار ھاتووە، کارکردن لە پرۆژەی ئاوی دەربەندیخان دووبارە لەسەر بودجەی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار دەست بە جێبەجێکردنی دەکرێتەوە، ئێستا نزیکەی ٦٠%ی کارەکانی جێبەجێکراوە و بڕیارە ئەو بەشەی ماوە بەمزووانە تەواو بکرێت.
ئاماژەی بەوەشکردووە، جێبەجێکردنی پرۆژەی ئاوی دەربەندیخان لەلایەن بەڕێوەبەرایەتیی گشتی ئاو و ئاوەڕۆ لە وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار و بەڕێوەبەرایەتیی ئاوی دەوروبەری سلێمانی سەرپەرشتیی دەکرێت و لەلایەن کۆمپانیایەکی جێبەجێکار بە گوژمەی ١٩،٧٩٩،١٠٠دۆلار لەسەر بودجەی وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار جێبەجێ دەکرێت.
ئاشکراشیکردووە، پرۆژەکە ٧٥ ھەزار کەس لە دانیشتووانی دەربەندیخان و دەوروبەری لێی سوودمەند دەبن، گرفتی پیسبوونی ئاو و کەمی ئاو لە سنوورەکە بە تەواوی چارەسەر دەکات، لە دوو بەشی سەرەکی پێکدێت، بەشی وەرگر و بەشی پاڵاوتن و چارەسەرکردن کە بە ھێڵێکی سەرەکی بەستراونەتەوە لە بۆریی کاربۆن ستیل بە تیرەی ٥٠٠ ملیم و بە درێژی ٢،٨ کیلۆمەتر، پرۆژەکە دوو ھێلی دابەشکردنی ئاوی ھەیە بە تیرەی ٤٠٠ ملیم و درێژی ٢٥٠ مەتر و ٣٠٠ ملیم بەدرێژی ١٨٠٠ مەتر.
وەزارەتی شارەوانی و گەشتوگوزار جەختیکردووەتەوە جگە لەوەی ئێستا ٦٠%ی کارەکانی پڕۆژەکە جێبەجێکراوە، ھاوکات بە ڕێژەی ٩٠%یش کاری ئەندازەی شارستانی و ١٠٠%ی کاری دیزاینی تەواو بووە و ئێستاش کۆمپانیای بەڵێندەر سەرقاڵی دابینکردنی ئەو کەلوپەلانەن کە بۆ تەواوکردنی بەشی کارەبا و میکانیکی پرۆژەکە پێویستن و بڕیارە لە ئاییندەیەکی نزیکدا دەستبەکارەکانی بکات.
ئەوەش لەکاتێکدایە ماوەی ١٠ رۆژە بۆردومانی تورکیا بۆ سنوورەکانی ھەرێمی کوردستان بەردەوامە و بەھۆی ھێرشەکانی تورکیاوە ٣٣ ھاووڵاتی لە قەزای ئامێدی شەھید بوون.
لە کۆبوونەوەکە کە رۆژی یەک شەمە ١٧ی نیسان بەڕێوەچوو و ئەمەل جەلال سەرۆکی دەستەی گەشتوگوزار و لایەنە پەیوەندیدارەکان ئامادەی بوون، گرفتەکانی بەردەم گەشەکردنی گەشتوگوزار لە قەزای دوکان و چۆنییەتی چارەسەر کردنی ئەو گرفتانە تاوتوێ کران.
جێگری سەرۆک وەزیران جەختی لە پاڵپشتی حکومەت بۆ پێشخستنی کەرتی گەشتوگوزار کردەوە و داوای لە کەرتی تایبەت و وەبەرھێنەران کرد پلان و پڕۆژەی خۆیان بۆ وەبەرھێنان لە کەرتی گەشتوگوزار پێشکەش بکەن و ھەروەھا داوای لە دەستەی گەشتوگوزار و لایەنە پەیوەندیدارەکان کرد کارئاسانی تەواو بکەن بۆ ئەو وەبەرھێنەرانەی دەیانەوێت لە کەرتی گشتوگوزاردا وەبەرھێنان بکەن.
لە تەوەرێکیتری کۆبوونەوەکەدا باسی کێشەی ئەو زەوی و زارانە کرا کە بڕیارە پڕۆژە گەشتیارییەکانی تێدا جێبەجێ بکرێت و بڕیاردرا ئەو کێشەیە بە شێوەیەکی یاسایی و بە جۆرێک چارەسەر بکرێن کە خاوەن زەوییەکان سودمەندبن لەوەی زەوییەکانیان بۆ پڕۆژەی گەشتیاری بەکاربھێندرێت.
ھەر بە مەبەستی پێشخستنی کەرتی گەشتوگوزار لە قەزای دوکان بڕیارە ئەمڕۆ قوباد تاڵەبانی سەرپەرشتی چەند کۆبوونەوەیەکیتر بکات لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارەکان.
بەڕێوەبەری گشتی وەبەرهێنانی هەڵەبجەش بە كوردسات نیوزی راگەیاند، دامەرزاندنەكان بەشێوەی گرێبەستە و تەنها لە ماوەی كەمتر لە 12 سەعاتدا نزیكەی هەزار و 100 گەنج فۆڕمی پڕكردوەتەوە.
تائێستا لە کۆی ٢٩ بێسەروشوێنبووانی دەریای ئیجە تەنیا تەرمی پێنج کۆچبەر ھێندراونەتەوە بۆ ھەرێم .