عیراق
سودانی رەتیدەكاتەوە روداوەكانی سوریا و كەوتنی رژێمی بەشار ئەسەد، گۆڕانكاری سیاسی لە ناوخۆی عیراق بەدوای خۆیدا بهێنێت.
محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عیراق، لە بەغداد و لە وتارێكدا لە ساڵیادی شەهیدكردنی محەمەد باقر حەكیم وتی، لە چەند مانگی رابردوودا، بە گفتوگۆ لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ كاریانكردووە بۆ ئەوەی عیراق نەبێتە گۆڕەپانی جەنگ.
ئەوەشی خستەڕوو، چەند كەس و لایەنێك هەوڵیانداوە گۆڕانكارییەكانی سوریا ببەستنەوە بە گۆڕانكاری سیاسی لە ناوخۆی عیراقدا، بەڵام هەوڵەكانیان شكستی هێناوە، چونكە گفتوگۆكردن لەسەر ئەو پرسە قبوڵكراو نییە، هیچ كەس و لایەنێكیش ناتوانێت گۆڕانكاری بەسەر عیراقدا بسەپێنێت، چ لە رووی ئابوورییەوە چ لە رووی ئاساییشەوە.
سودانی جەختیلەوەشكردەوە، دەستبەرداری گۆڕانكاریی ئیداری و دەستكەوتەكانیان نابن و تائێستاش، زیاتر لە ٦٠٪ـی چاكسازییەكانیان كە لە كارنامەی ئەم كابینەی حكومەتدا هاتووە جێبەجێكردووە.
لەلایەكی ترەوە، بڕیارە رۆژی چوارشەممەی داهاتوو محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق سەردانی ئێران بكات و لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای ئەو وڵاتە، لەبارەی روداوەكانی سوریا و رەوشی ناوچەكە گفتوگۆ بكەن.
لیژنەی یاسایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق، بیرۆكەی دریژكردنەوەی تەمەنی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان بۆ ماوەی ساڵێك رەتدەكاتەوە.
محەمەد عەنوز ئەندامی لیژنەی یاسایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق رایگەیاند، لەناو ئەنجومەنی نوێنەران هەوڵێك هەیە بۆ درێژكردنەوەی تەمەنی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراق بۆ ماوەی ساڵێك، بڕیاریشە رۆژی یەكشەممە بۆ ئەو مەبەستە ئەنجومەنی نوێنەران دانیشتنێكی نائاسایی ئەنجامبدات وەك هەنگاوی یەكەم بە ئاراستەی هەمواركردنەوەی یاسای هەڵبژاردن.
وتیشی، ئەو بابەتە لەگەڵ ئەوەی پێویستی بە دانیشتنی نائاسایی نییە و دەكرێت لەگەڵ دەستپێكردنەوەی وەرزی یاسادان گفتوگۆی لەسەربكرێت، لیژنەی یاساییش لەگەڵیدا نییە و ئەو بیرۆكەیە بۆ دریژكردنەوەی تەمەنی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان رەتدەكاتەوە.
بڕیارە رۆژی چوارشەممە سەرۆك وەزیرانی عیراق سەردانی ئێران بكات و پەیوەندی بە ئاسایشی ناوچەكەوە هەیە.
عەلادین بروجەردی ئەندامی لیژنەی ئاسایشی نەتەوەیی و سیاسەتی دەرەوەی پەرلەمانی ئێران رایگەیاند، لە چەند ساڵی رابردوودا پەیوەندییەكانی نێوان عیراق و ئێران بەرەوپێشچوونی بەرچاوی بەخۆیەوە بینیوەو بەهۆی پەیوەندییەكانی نێوانیانەوە ملیۆنان زیارەتكاری ئێرانی ساڵانە سەردانی مەزارە پیرۆزەكانی عیراق دەكەن.
وتیشی، رۆژی چوارشەممە محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق سەردانی ئێران دەكات و ئەو سەردانە گرنگی تایبەت خۆی هەیە و پەیوەندی بە ئاسایشی ناوچەكەوە هەیە.
د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق، ئەمڕۆ شەممە 4 ی کانوونی دووەمی 2025 بەشداری کرد لە رێوڕەسمی یادکردنەوەیەک کە لە هۆڵی گەورەی بەغدا لەژێر بە سەرپەرشتی نووسینگەی تایبەتی سەید ئەلحەکیم بەبۆنەی بیست و دووەمین ساڵیادی شەهیدبوونی سەید محمد باقر ئەلحەکیم و یادی رۆژی شەهیدانی عیراقەوە بەڕێوەچوو.
لەڕێوڕەسمەکەدا سەرۆک کۆمار وتارێکی پێشکەش کرد و تێیدا جەختی لەوە کردەوە کە ساڵیادی شەهیدبوونی ئایەتوڵڵا محەمەد باقر ئەلحەکیم یادەوەرییەکی پڕ ئازارە کە تێیدا جەنگاوەرێک و موجاهیدێکمان لەدەستدا کە ژیان و کاری خۆی بۆ ئازادی عیراق و دامەزراندنی دەوڵەتی دادپەروەر و دەوڵەتی ئازادی و دیموکراسی تەرخان کرد، هەروەها ستایشی رۆڵی بەڕێزیانی کرد لە شەڕی دژ بە دیکتاتۆرییەت لە یەکخستنی هەوڵ و تواناکانی ئۆپۆزسیۆنی نیشتمانی عیراق و هەروەها لە کارکردن لە پێناو یەکڕیزی عیراقییەکان بە هەموو پێکهاتە و مەزهەبەکانەوە .
سەرۆک کۆمار تیشکی خستەسەر دوایین پێشهاتەکانی ناوچەکە و ئاماژەی بە گرنگی پەیڕەوکردنی پرەنسیپی دیالۆگ و لێکتێگەیشتن و بەردەوامبوونی سیاسەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و یەکخستنی هەوڵەکانی هەمووان بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر کرد لە بەرژەوەندی ئاسایش و ئاشتی و ئاوەدانکردنەوە و پێشکەوتن کە ئاسایش و ئاشتی ناوچەکە و خواستی گەلانی ناوچەکە بۆ ژیانێکی ئازاد و شکۆمەند دەگەڕێنێتەوە.
سەرۆک کۆمار لەکۆتایی وتارەکەیدا جەختی لەسەر گرنگی پتەوکردنی یەکڕیزیمان لە عیراق و ستراتیژی وڵاتەکەمان کرد کە لەسەر بنەمای پاراستنی سەربەخۆیی و یەکڕیزی و ئاسایش و سەلامەتی عێراق و پابەندبوون بە ڕێگەنەدان بە بەکارهێنانی خاکەکەی وەک سەکۆی دەستدرێژی دژی هیچ یەکێک لە دراوسێکانی.
ئەمەی خوارەوە دەقی وتارەکەیە:
به ناوی خوای بەخشندەی میهرەبان
ئامادەبووانی بەڕێز...
خوشک و برایانی خۆشەویست ...
سڵاو و دروود و ڕەحمەت و بەرەکەتی خوای گەورەتان لەسەر بێت.
لەم ڕۆژەدا یادەوەرییەکی پڕ ئازار بۆ هەموومان بەبیر دەهێنینەوە، کە یادی شەهیدبوونی سەماحەتی ئایەتوڵڵای مەزن سەید محەمەد باقر ئەلحەکیمە.
ئەمڕۆ ڕۆژێکە تێکۆشەر و موجاهیدێکمان لەدەستدا کە ژیان و کارەکانی خۆی تەرخان کرد بۆ ئازادی عێراق و دامەزراندنی دەوڵەتی دادپەروەر و دەوڵەتی ئازادی و دێموکراسی.
ڕۆڵی ئەو لەشەڕی دژ بە دیکتاتۆرییەت و ستەمکاریدا ڕۆڵێکی بەرچاوو دیاربوو لەیەکخستنی هەوڵ و تواناکانی ئۆپۆزسیۆنی نیشتمانی عێراقی لەو ساڵانەداو پاشان ڕۆڵی شکۆمەندانە بوو بۆ کارکردن لەپێناو یەکڕیزیی عێراق بە هەموو پێکهاتە و مەزهەبەکانییەوە لەڕێی بنیاتنانی دەوڵەتێکی دیموکراتی فیدراڵییەوە .
لەدەستدانی ئەو خەسارەتێکی گەورە بوو و دڵنەوایی ئێمە لەدوای ئەو رێگایەکە بەردەوام بین لە کارکردن بۆ ئەو بەهایانەی ئایەتوڵڵای شەهید و سەرجەم شەهیدانی ئازادی قوربانییان داوە و بەهاکانی ماف و دادپەروەری و یەکسانی و ئاشتی
ئەمانە بەهاکانی عێراقێکی دیموکراتی بوون کە ڕووبەڕووی ئاستەنگ و لەمپەری زۆر بۆتەوە تا ئەو کاتەی پرەنسیپەکانی دەوڵەت چەسپێنران و هەوڵەکان لە پرۆسەی بنیاتناندا و تێکشکاندنی تیرۆر و توندڕەوی و چەسپاندنی ئاشتی کۆمەڵایەتی یەکخراون.
لەم ڕێگەیەدا دەستکەوتی زۆرمان بەدەستهێناوە و هێشتا کاری زۆرمان ماوە بەتایبەتی لەم هەلومەرجە ناوچەییەی هەڕەشە لە سەرجەم وڵاتانی ناوچەکە دەکات و دەمانەوێت لە ڕێگەی دیالۆگ و لێکتێگەیشتنەوە بەسەر کاریگەرییەکانیدا زاڵ بین و سیاسەتی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر پەیڕەو بکەین و هەوڵەکانی هەمووان یەکبخەین لە پێناو بەرژەوەندی ئاسایش و ئاشتی و ئاوەدانکردنەوە و پێشکەوتن کە ئاسایش و ئاشتی ناوچەکە و ئاواتی گەلانی ناوچەکە بۆ ژیانێکی ئازاد و شکۆمەند بگەڕێنێتەوە.
ئەم هەوڵانەی کەحکومەتی عێراق و هێزەکانی گەل و سەرجەم پێکهاتەو تایفەکان کاری بۆ دەکەن پێویستمان بەکارکردنی جددی هەیە بۆ پتەوکردنی یەکڕیزیی عێراقییەکان و پێدانی ئەولەویەتی پاراستنی بەرژەوەندییە نیشتیمانیە باڵاکان بە بەدیهێنانی داخوازیەکانی خەڵک بۆ دادپەروەری کۆمەڵایەتی و تەواوکردنی پرۆسەی پێشکەشکردنی خزمەتگوزاری له سەرجەم بوارەکان، پاراستنی سامانی گشتی و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بە هەموو شێوەکانیەوە و لەهەر لایەکەوە بێ.
نابێت مەترسییەکان بەکەم بزانرێت بەڵام لە هەمان کاتدا متمانەمان بە ئیرادە و یەکڕیزی عێراقییەکان هەیە لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاریەکاندا لە پێناو عێراقێکی ئازاد و سەربەخۆ و پابەند بێت بە دەستدرێژی نەکردن لە دژی ئەوانی تر، عیراق هەوڵ دەدات پرەنسیپەکانی دیالۆگ بچەسپێنێت و مافە ڕەواکانی هەمووان بپارێزێت، بەتایبەتی بۆ برایانی فەلەستین کە ئێمە پشتگیری لە مافی ژیانێکی ئارام و دەوڵەتی سەربەخۆ دەکەین بۆیان .
هەروەها پەرۆشی خۆمان بۆ سوریا دووپات دەکەینەوە کە گەلەکەی بەسەر هەلومەرجە سەختەکاندا زاڵ بووە و لای خۆمانەوە پشتیوانی خۆمان بۆ بنیاتنانەوەی دەوڵەتی سەربەخۆیان لە چوارچێوەی دیموکراسییەکی دادپەروەرانە دووپات دەکەینەوە کە مافی هەموو پێکهاتەکانی گەلی سوریا بپارێزێت.
لەم ڕووەشەوە پشتیوانی خۆمان بۆ گەلی لوبنانی برا دووپات دەکەینەوە بۆ زاڵبوون بەسەر ئەم دۆخەدا و بەردەوامین لە پشتیوانیکردنیان بەشێوەیەک کە یارمەتیدەر بێت بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی ئەو تەنگژە لەسەر ژیانی لوبنانییەکان و جەخت لەسەر گرنگی پتەوکردنی یەکڕیزی گەلانی لوبنان و مافی ژیانێکی ئارام و سەقامگیر و بنیاتنانەوەی شار و گوند و دامەزراوە زیانلێکەوتووەکانی شەڕ دەکەن.
خوشک و برایان،
ماڵئاوایی لە ساڵێک دەکەین کە لەسەر ئاستی ناوچەکە ساڵێکی کارەساتی جەنگاوی بوو. ئەمەش پێویستی بە کار و هەوڵی گەورە هەیە لە لایەن ئێمەوە لە ناوچەکە بۆ تێپەڕاندنی ئەم قۆناغە. پێویستی بە پشتیوانی نێودەوڵەتی ڕاستەقینە هەیە بۆ کۆتاییهێنان بەم نائاساییە و پاشان پشتگیری گەلانی برایانی فەلەستین و لوبنان و سوریا .
له چوارچێوەی ئەم کارەماندا هیوادارین لەکۆمەڵگەی نێودەوڵەتی گرنگی پتەوکردنی یەکێتی لەعێراق و ستراتیژی وڵاتەکەمان لە سەر سەربەخۆیی و یەکێتی و ئاسایشی عێراق دووپات دەکەینەوه
دوپاتیشی دەکەینەوە ئێمە کار بۆ ئاشتی دەکەین.
خوا عێراق و عێراقییەکان بپارێزێت و شکۆمەندی بۆ شەهیدانی ئازادی
مەشهەدانی دەڵێت هاوپەیمانێتییەكە بۆ سەقامگیری سوریا و رێگەگرتن لە دابەشبوونی دەبێت.
مەحمود مەشهەدانی سەرۆكی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق داوای پێكهێنانی هاوپەیمانێتی له نێوان عیراق و پێنج وڵات دەكات بەمەبەستی كاركردن بۆ سەقامگیری سوریا و رێگەگرتن لە دابەشبوونی ئەو وڵاتە.
مەحمود مەشهەدانی لەبارەی ئەو وڵاتانەوە وتی، دەبێت هاوپەیمانێتییەكی راستەقینە لە نێوان عیراق، كۆماری ئیسلامی ئێران، توركیا، سعودیە، ئوردن و میسر هەبێت تا پێكەوە ار بۆ سەقامگیربونی رەوشی سوریا بكەن، چونكە لەبەرژەوەندی ئەو وڵاتانەدا نییە دابەشبوون لە ناوچەكەدا هەبێت .
د. لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق بەبۆنەی ٢٥ هەمین ساڵیادی دامەزراندنی دەزگای میدیایی کوردسات، پیرۆزبایی ئاڕاستەی بەڕێوەبەر و کارمەندانی کوردسات دەکات و دەڵێت، "بەبۆنەی بیست و پێنجەمین ساڵیادی دامەزراندنی دەزگای میدیایی کوردسات، گەرمترین پیرۆزبایی لە بەڕێوەبەر و کادرانی دەزگاکە دەکەم، هیوای بەردەوامیی گەشەپێدان و سەرکەوتنتان بۆدەخوازم
دەقی پەیامەکە
بەڕێز دەزگای میدیایی کوردسات
بەبۆنەی بیست و پێنجەمین ساڵیادی دامەزراندنی دەزگای میدیایی کوردسات، گەرمترین پیرۆزبایی لە بەڕێوەبەر و کادرانی دەزگاکە دەکەم، هیوای بەردەوامیی گەشەپێدان و سەرکەوتنتان بۆدەخوازم، لە خزمەتکردنی عێراق و کوردستان لەرووی سیاسی و ئابووری و فەرهەنگی.
هیوادارین دەزگای میدیایی کوردسات گرنگی بە بەهاکانی لێبوردەیی، رێزگرتن لە ئازادییەکان و چەسپاندنی دیموکراسی و پاراستنی مافەکانی مرۆڤ بدات و سەربەخۆیی خۆی بپارێزێت بۆ گەشەسەندنی زیاتر.
شاد و سەرکەوتو بن.
وەزیری دەرەوەی عیراق رایگەیاند، عیراق باڵیۆزخانەكەی لە دیمەشق دەكاتەوە، وەزیری دەرەوەی ئەو وڵاتەش دەڵێت، ئاسایشی عێراق بۆ دیمەشق گرنگە.
وەزارەتی دەرەوەی عیراق لە راگەیەنراوێكدا بڵاویكردەوە، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوە لەگەڵ ئەسعەد شەیبانی وەزیری دەرەوەی حكومەتی راگوزەری سوریا پەیوەندیەكی تەلەفۆنیان ئەنجامداوە و گفتوگۆیان كردووە لەسەر ئەو بابەتانەی كە پەیوەندییان بە هەردوو وڵاتەكەوە هەیە.
فوئاد حسێن رایگەیاندووە، عیراق نێردە دیبلۆماسییەكانی رەوانەی دیمەشق دەكاتەوە و باڵیۆزخانەكەشی دەكاتەوە بۆ ئەوەی دەست بە كارەكانیان بكەنەوە.
هاوكات باس لە جموجۆڵی ئەم دواییانەی رێكخراوی تیرۆرستی داعش كراوە لە ناوچە سنورییەكان لەگەڵ هەماهەنگی و هاریكاری بۆ روبەڕوبونەوەی ئاڵنگارییەكان.
لەلای خۆشیەوە شەیبانی رایگەیاندووە، ئاسایش و سەلامەتی عیراق بۆ ئاسایشی سوریا گرنگە و ئامادەی هاریكاری تەواوی عیراقن بۆ رووبەڕووبوونەوەی گروپە تیرۆرستییەكان و هەڕەشەكان.
لە ئۆپۆاسیۆنێكدا لە چیای حەمرین حەوت تیرۆریستی داعش كوژران و چەند حەشارگەیەكی تیرۆریستانیش لەناوبران.
دەزگای دژەتیرۆری عیراق راگەیەنراوێكی سەبارەت بە ئەنجامدانی ئۆپراسیۆنێك لە چیای حەمرین بڵاوكردەوە و رایگەیاند، هێزەكانیان بە هەماهەنگی لەگەڵ فەرماندەیی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان، هەڵمەتێكی گەڕان و پشكنینیان لە زنجیرە چیای حەمرین ئەنجامداوە و تیایدا حەوت تیرۆریستی داعش كوژراون، پێنج تونێل و چەندین شوێنی تیرۆریستان خاپوركراون.
بەپێی راگەیەنراوەكە، لە ئەركێكی دیكەدا لە سنوری نێوان هەردو پارێزگای سەڵاحەدین و دیالە دەستیان بەسەر بڕێك تەقەمەنی و كەلوپەلی سەربازیدا گرتووە.
سەرۆکایەتی کۆمار لە بەیاننامەیەکدا دەڵێت، "سەرۆکایەتی کۆمار داوا لە هێزە سیاسییەکان وکارەکتەرە کۆمەلایەتییەکان و ڕێکخراوە پەیوەندیدارەکان و میدیاکان دەکات کە پێش ڕاگەیاندن لێکۆڵینەوە لە راستی و دروستی بکەن و زانیاری راستەقینە و ڕەسمی دوور لە هەواڵی ناڕاست و چەواشە وەربگرن کە دووربێت لە نیازی خراپ و دەرگای سەرۆکایەتی کۆمار کراوەیە بۆ هەموان بەمەبەستی بەدواداچون بەتایبەتی لەم پرسەدا".
دەقی بەیاننامەکە
لە کاتێکدا سەرۆکایەتی کۆمار پابەندبوونی تەواوی خۆی بە دەستوور و یاساکان لە مەسەلە جۆراوجۆرەکانی پەیوەست بە بەرپرسیارێتییە دەستوورییەکانی کە کاری لەسەر دەکات دووپات دەکاتەوە، لەوانە دۆسیەی پەسەندکردنی حوکمی لەسێدارەدان کە پاش لێکۆڵینەوە لە سەرجەم ئەو دۆسیانەی کە بە شێوەیەکی ورد و شەفاف پێشکەش دەکرێن و دوای دڵنیابوون لەوەی کە بەندەکان لەگەڵ هەموو ڕێکارە یاساییەکانی وەک هەڵسەنگاندن و دووبارە دادگاییکردندا دەگونجێت و پێش بڕیاردان لەسەر ئەو بڕگەیە پێشکەش بە لیژنەی لێبوردنی تایبەت دەکرێت.
سەرۆکایەتی کۆمار سەرنجیدا لە بەیاننامەی داوای لێبوردنەکەی سەرۆکی پارتی چارەسەر د.جەمال کەربولی ، سەبارەت بەو زانیارییە چەواشەکاریانەی سەبارەت بە پەسەندکردنی حوکمی لەسێدارەدان پێشکەشی کردبوو و تێیدا ئاماژەی بە پاکی ڕێوشوێنەکانی سەرۆکایەتی کۆمار و نادروستی ئەو لێدوانانەی کە پێشتر لەو بارەیەوە کردبووی سەبارەت بە پەسەندکردنی حوکمی لەسێدارەدان ئاماژەی بە ڕاستگۆیی ڕێوشوێنەکانی سەرۆکایەتی کۆمار و نادروستی ئەو لێدوانانەی کە پێشتر لەم بارەیەوە کردبووی راست کردەوە.
بەم بۆنەیەوە سەرۆکایەتی کۆمار داوا لە هێزە سیاسییەکان وکارەکتەرە کۆمەلایەتییەکان و ڕێکخراوە پەیوەندیدارەکان و میدیاکان دەکات کە پێش ڕاگەیاندن لێکۆڵینەوە لە راستی و دروستی بکەن و زانیاری راستەقینە و ڕەسمی دوور لە هەواڵی ناڕاست و چەواشە وەربگرن کە دووربێت لە نیازی خراپ و دەرگای سەرۆکایەتی کۆمار کراوەیە بۆ هەموان بەمەبەستی بەدواداچون بەتایبەتی لەم پرسەدا.
سەرۆکایەتی کۆمار
نوێنەری دەسەڵاتی شارستانی بۆ کاروباری نێودەوڵەتی و ئەمینداری دەستەی مافی مرۆڤ لە ئێران رایگەیاند، عیراق رەزامەندی دەربڕیوە بە رادەستکردنەوەی ١٣٠ زیندانیی بە تاران.
کازم غەریب ئابادی نوێنەری دەسەڵاتی شارستانی بۆ کاروباری نێودەوڵەتی و ئەمینداری دەستەی مافی مرۆڤ لە ئێران رایگەیاندووە، عیراق رەزامەندی داوە بە گواستنەوە و رادەستکردنەوەی ١٣٠ زیندانیی ئێرانی بە تاران.
ئاماژەی بەوەشکردووە، دوای ئەوەی ساڵی رابردوو غوڵام حسێن موحسینی سەرۆکی دەسەڵاتی شارستانی ئێران سەردانی عیراقی کرد و لەگەڵ بەرپرسانی ئەو وڵاتەدا کۆبووەوە، عیراق ئەو رەزامەندیەی داوە، لەکاتێکدا ١٦٠ زیندانیی ئێرانیی لە زیندانەکانی عیراقدا هەن.
ئەو بەرپرسە ئێرانییە دەشڵێت، بڕیارە پڕۆسەی گواستنەوەکە لەماوەی چەند رۆژی داهاتوودا ئەنجام بدرێت.
ئەمڕۆ ١٨ ساڵ بەسەر لەسێدارەدانی سەدام حسێندا تێپەڕی، ئەو سەرۆکە دیکتاتۆرەی ماوەی ٢٤ ساڵ حوکمی عیراقی کرد.
سەدام حسێن مەجید، چوارەم سەرۆککۆماری عێراق و ئەو دیکتاتۆرەی لەپاڵ چەندین سەرۆکی دیکتاتۆری دیکەدا چەندین تاوانی دژ بە کورد ئەنجامدا، کە ئێستاش دوای زیاتر لە ٣٣ ساڵ لە رووخانی رژێمە دیکتاتۆرەکەی لە کوردستان و ٢١ ساڵ لە عیراق، هێشتا کاریگەریی تاوان و کارەکانی لەسەر خاکی هەرێمی کوردستان و دەروونی ماڵ بە ماڵ و تاک بە تاکی ئەو کەسانەدا ماوە کە ئەگەر بۆ ساتێکیش بێت ماوەی حوکمی ئەویان بینیوە.
سەدام حسێن لە ٢٨ی نیسانی ساڵی ١٩٣٧ لە گوندی عۆجە'ی سەر بە تكریت لەدایك بووە، خانەوادەكەی سەرقاڵی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری بوون و سێ زڕبرای هەبووە بەناوەكانی بەرزان و وەتبان و سەبعاوی، هەرسێ براکەی لەسەردەمی دەسەڵاتی سەدامدا پۆستی باڵایان هەبووە.
سەدام ساڵی ١٩٥٧ پەیوەندی بە ریزەكانی حزبی بەعسەوە كردووە و لە ٧ی تشرینی یەكەمی ساڵی ١٩٥٩دا بەشداری لە پیلانی تیرۆركردنی عەبدولكەریم قاسمدا کردووە، بەڵام پیلانەكە شكستی هێنا و سەدامیش بە سوكی بریندار بوو و دواتر بەرەو سوریا هەڵهات.
لە ساڵی ١٩٦٣ لەگەڵ ساجیدەی كچی خاڵی هاوسەرگیری دەكات، هەر لەو ساڵەشدا بەعسییەكان كودەتا بەسەر عەبدولكەریم قاسمدا دەكەن و دەسەڵات دەگرنە دەست، ئەحمەد حەسەن بەكریش، دەبێتە سەرۆك وەزیران و عەبدولسەلام عارفیش دەبێتە یەكەم سەرۆك كۆماری عیراق، عەبدولسەلام عارف سەرەڕای ئەوەی یەکەم سەرۆک کۆمارە، بەڵام دووەم سەرۆکی عیراقە لەدوای سیستمی پاشایەتییەوە، چونکە بەر لەو عەبدولەکریم عارف کە پۆستی سەرۆکوەزیرانی عێراقی هەبوو، لەدوای سیستمی پاشایەتییەوە یەکەم سەرۆکی عیراق بوو.
دوای ئەوەی لە ١٣ی نیسانی ساڵی ١٩٦٦ بەهۆی كەوتنەخوارەوەی فڕۆكەكەی، عەبدولسەلام عارف گیانی لەدەست دا، عەبدولڕەحمان عارفی برای بووە سەرۆككۆمار، بەڵام دوو ساڵ دواتر و لە ١٧ی تەمموزی ساڵی ١٩٦٨ جارێكی تر بەعسییەكان بە كودەتا عەبدولڕەحمان عارفیان لەسەر كار لابرد و سەدامیش یەكێك بوو لە بەشداربووانی ئەو كودەتایە، کە دوای کودەتاکە ئەحمەد حەسەن بەكر بووە سەرۆکكۆمار و سەدامیش بووە لێپرسراوی ئاسایشی نەتەوەیی، دواتریش لە ساڵی ١٩٦٩دا بووە جێگری سەرۆکكۆمار.
لە ساڵی ١٩٧٩دا بووە چوارەم سەرۆککۆماری عیراق
لە ساڵی ١٩٧٥ بە مەبەستی لاوازكردنی شۆڕشی كورد، سەدام پەیماننامەی جەزائیری لەگەڵ شای ئێران ئیمزا كرد و لە ساڵی ١٩٧٩شدا ئەحمەد حەسەن بەكری ناچار كرد دەست لەكار بكێشێتەوە، بەوەش خۆی بووە چوارەم سەرۆككۆماری عیراق.
لە هەمان ساڵ بە دواوە كە شۆڕشی ئیسلامی لە ئێران سەركەوتوو بوو و لە ترسی پەڕینەوەی ئەو شۆڕشە بۆ عیراق، رێككەوتنی ١٩٧٥ی نێوان هەردوو وڵاتی وەلا نا و لە مانگی ئەیلولی ساڵی ١٩٨٠دا جەنگی لە دژی ئێران بەرپا كرد، كە هەشت ساڵی خایاند.
بە هەزاران شێوە هەوڵی لەناوبردنی کوردی دا
کورد لەژێر دەسەڵاتی حزبی بەعسدا چەندین نەهامەتی بینی، بە هەزاران شێوەی حزبی بەعس هەوڵی لەناوبردنی کوردی دەدا و خاک و ئاوی تێکدەدان، گوندەکانی خاپوور دەکرد و ناوچە کوردییەکانی تەعریب دەکرد، لە سەردەمی سەدام حسێنی دیکتاتۆریشدا بە پلان لەناوبردنی کوردیان دەستپێکرد، کە هەڵمەتەکانی ئەنفال و کیمیاییبارانکردنی هەڵەبجە یەکێک بوون لەوان.
لە ئازاری ساڵی ١٩٨٨دا، حزبی بەعس بە سەرۆکایەتی سەدام حسێن پلانی کیماییبارانکردنی هەڵەبجەی دەستپێکرد، کە بەهۆیەوە زیاتر لە پێنج هەزار شەهید لە منداڵ و ژن و پیاو، لە هەموو تەمەنەکاندا شەهید بوون، جگە لەوەی سەدان منداڵ ونبوون.
لە هەمان ساڵدا سەدام حسێن شاڵاوەکانی ئەنفالی بە شەش قۆناغ دژ بە کورد جێبەجێ کرد، کە تیایدا ١٨٢ هەزار کوردی بێتاوانی دانیشتووی ناوچە جیاوازەکان زیندەبەچاڵ کران و بە هەزاران کەس و کۆمەڵکوژ و بێسەروشوێنن کران.
ئەوە جگە لە وێرانکردنی گوندەکان و تێکدانی خاک و ئاو و سروشتی کوردستان و بە عەرەبکردنی ناوچە کوردییەکان، کە کوردەکانیان کۆمەڵکوژ دەکرد و عەرەبیان تێدا نیشتەجێ دەکرد.
لە ٢ی ٨ی ١٩٩٠دا سەدام حسێن بۆ سەپاندنی هەژموونی خۆی لە ناوچەكە هێرشی كردە سەر كوەیت و داگیری كرد، بەڵام هەرزوو هاوپەیمانییەكی سەربازیی نێودەوڵەتیی بە سەرۆكایەتی ئەمریكا پێكهێنرا و لە بەرەبەیانی ١٧ی ١ی ١٩٩١دا لە جەنگی دووەمی كەنداو كە بە گەردەلولی بیابان ناسرا، سەدام و سوپاكەی ناچاركران لە كوەیت بكشێنەوە و ئەو جەنگەش زیانی زۆری بە عیراق گەیاند.
دواتریش لە ئازاری هەمان ساڵدا کە راپەڕینە مەزنەکە لە رانیەوە دەستی پێکرد، حزبی بەعس بە توندترین شێوە رووبەڕووی بووەوە، کە بووە هۆی ئاوارەبوونی ملیۆنان کورد و کۆڕەوە مەزنەکەی لێکەوتەوە، بەوهۆیەشەوە بڕیاری ژمارە ٦٨٨ی ئەنجومەنی ئاساییشی نێودەوڵەتی درا کە تیایدا ناوچەی دژە فڕین سەپێنرا، بەڵام هێزەكانی رژێمی بەعس بۆ ماوەیەكی كەم لە كوردستان مانەوە تاوەکو ئەوكاتەی لە راپەڕینێكی تردا لە ١٨ی تەمموزی ١٩٩١ پارێزگاكانی هەرێمی كوردستان لە بەعس پاككرانەوە و لە ساڵی ١٩٩٢دا حكومەتی هەرێمی كوردستان دامەزرا.
ساڵی ٢٠٠٣ دواین ساڵی دەسەڵاتی سەدام بوو كە ئەمریكا بە سەرۆكایەتی هاوپەیمانییەكی نێودەوڵەتی هێرشیكردە سەر عیراق و كۆتایی بە رژێمی بەعس هێنا و هێزەكانی ئەمریكا گەڕانی بەدوای سەدام و دارودەستەكەیدا دەستپێكرد.
لە رۆژی ١٣ی كانونی یەكەمی ٢٠٠٣ لە ئۆپراسیۆنێكدا هێزێكی تایبەتی مارێنزی ئەمریكا سەدام حسێنیان لە شارۆچكەی دۆری سەر بە تكریت لەناو چاڵێكدا دۆزییەوە و دەستگیریان کرد.
بەپێی راپۆرتی ژەنەڕاڵ (جەیمس هیكلی) لەو ئۆپراسیۆنەدا ژمارەیەك پێشمەرگەی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانیش بەشداربوون، دوای دادگاییكردنیشی لەسەر هەموو ئەو هەموو تاوان و كارە نامرۆڤانەی دژ بەگەلانی عیراق و گەلی كورد ئەنجامی دابوو، بەتایبەتیش لەسەر دۆسیەی كۆمەڵكوژی دوجەیل دادگای باڵای تاوانەكانی عیراق بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ دەركرد.
ماڵ بە ماڵ بینەری ساتی لەسێدارەدانەکەی بوون
بڕیاری لەسێدارەدانەکەی لە رۆژی ٣٠ی ١٢ی ٢٠٠٦ لە بەرەبەیانی یەكەم رۆژی جەژنی قوربان جێبەجێکرا، ئەوکات لەدوای چەندین ساڵ بینینی نەهامەتی بەدەست رژێمەکەی سەدام حسێنەوە، سەرجەم ماڵەکان بەدیار پەخشی لەسێدارەدانەکەیەوە دانیشتبوون، کە سات بە سات بینەری بوون هەر لە بردنییەوە بۆ ژووری سزا تاوەکو لەملکردنی پەتی لەسێدارەدان، کە ئەو کات بەشێکی کەناڵەکان پەخشیان کرد.
بەر لە ساڵانی ٢٠١٠، تۆماری رۆژانی دادگاییکردنی سەدام حسێن و دامودەستەکەی خرابووە سەر سیدی و لە بازاڕدا دەفرۆشرا، بەوهۆی ئەو سوێیەی لە دڵی کورددا بوو، کەم ماڵ هەبوو ئەو سی دی'یانەی نەبێت و زوو زوو بە جۆشەوە تەماشای نەکەنەوە.
حكومەتی عیراق، هاوكارییە مرۆییەكانی بۆ كەرتی غەززە و لوبنان بەهۆی نەبوونی رێگەی وشكانی و ئاسمانییەوە رادەگرێت.
زیدان خەڵەف عەتوان راوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عیراق بۆ مافەكانی مرۆڤ و سەرۆكی لیژنەی باڵای هاوكاریكردنی لوبنان و كەرتی غەززە رایگەیاند، لە ناوخۆی عیراق و بە تایبەتیش رێكخراوە مرۆییەكان بەردەوامن لە كۆكردنەوەی هاوكاری مرۆیی بۆ فەڵەستین و لوبنان كە پێشتر سەرجەم هاوكارییەكان لە رێگەی سوریاوە دەگەیەنرانە ئەو دوو وڵاتە.
وتیشی، تائێستا هەزاران تۆن هاوكاری مرۆیی وەك پێداویستی تەندروستی و خۆراكی بۆ لوبنان و كەرتی غەززە رەوانەكراون، بەڵام لە ئێستادا هیچ رێگەیەكی وشكانی و ئاسمانی بەردەست نییە و لەبەرئەوە ناردنی سەرجەم هاوكارییەكان لە عیراقەوە بۆ كەرتی غەززە و لوبنان راگیراون.
فراكسیۆنی دەوڵەتی یاسا لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق ڕەتیدەكاتەوە نوری مالیكی بە نیازبێت گروپی چەكداری پێكبهێنێت.
یاسر مالیكی سەرۆكی فراكسیۆنی دەوڵەتی یاسا لە ئەنجومەنی نوێنەران لە پلاتفۆرمی ئێكس ڕەتیكردەوە، نوری مالیكی سەرۆكی هاوپەیمانییەكە ، بە نیازبووبێت گروپی چەكداری پێكبهێنێت.
ئاماژەی بەوەشكردوە، ئەگەر مالیكی نیازی هەبوایە گروپی چەكداری پێكبهێنێت ، پشتگیریی هێزە ئەمنییەكانی نەدەكرد و قۆناغەكانی ڕابردووی دەقۆستەوە.
وتەكانی یاسر مالیكی لەدوای ئەوەدێت، كە ڕۆژنامەی ئەلخەبەری لوبنانی بڵاویكردۆتەوە ، نوری مالیكی بە نیازە گروپی چەكداری نوێ لە ژێر ناوی ڕۆڵەكانی دەوڵەت پێكبهێنێت، ئەوەش لە ژێر ڕۆشنایی ئەو گۆڕانكاریانەی ئەم دواییە كە لە سوریا روویداوە، بەڵام لە ژێر فشاری وڵاتانی نێودەوڵەتی ئەو پلانەی وەستاندوە.
وەزارەتی گواستنەوەی عیراق رایگەیاند، لە سبەینێوە گەشتە ئاسمانییەكانی نێوان بەغداد- بەیروت دەستپێدەكەنەوە.
رەزاق سەعداوی، وەزیری گواستنەوە و گەیاندنی عیراق رایگەیاند، لەسەر راسپاردەی سەرۆك وەزیرانی لە رۆژی دووشەممەوە گەشتە ئاسمانییەكانی وڵاتەكەی لەگەڵ لوبنان دەستپێدەكاتەوە، وتیشی ئامانج لەو بڕیارە، گەڕانەوەی ئەو هاوڵاتییانەیە كە لە لوبنان گیریانخواردووە و ئارەزوو دەكەن بگەڕێنەوە.
هاوكات، مەناف عەبدول مەنعەم بەڕێوەبەری گشتی هێڵی ئاسمانی عێراقی، رایگەیاند، كۆمپانیاكانی هێڵی ئاسمانی سەرجەم ئامادەكارییە تەكنیكی و لۆجستییەكانی تەواوكردووە بۆ دەستپێكردنەوەی گەشتەكانی لوبنان، وتیشی تا كۆتایی ساڵ گەشتەكان تەنها بۆ گەرانەوەی ئەو كەسانەیە كە لەو وڵاتە گیریانخواردووە، بەڵام لە یەكی كانونی دووەمەوە گەشتەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتە بە شێوەیەكی ئاسایی دەستپێدەكەنەوە.
وەزارەتی نەوتی عیراق دەڵێت، هیچ گرێبەستێك لەنێوان عیراق و سوریا نییە بۆ هەناردەكردنی نەوت بۆ ئەو وڵاتە.
مستەفا سەنەد، ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق لە راگەیەندراوێكدا بڵاویكردەوە، بڕیارە لە سەرەتای مانگی داهاتووەوە، عیراق هەناردەكردنی نەوت بۆ سوریا رابگرێت، كە پێشتر مانگانە بڕی ١٢٠ هەزار تۆن نەوتی رەشی هەناردەی ئەو وڵاتە دەكرد.
لای خۆیەوە، "مورتەزا جشعمی" وتەبێژی وەزارەتی نەوتی عیراق، وتەكانی ئەو پەرلەمانتارە رەتدەكاتەوە و دەڵێت، هیچ گرێبەستێك لە نێوان عیراق و سوریادا نییە كە تایبەت بێت بە هەناردەكردنی نەوتی رەش بۆ ئەو وڵاتە، دەشڵێت، هیچ زانیارییەكیشیان لەسەر هەناردەكردنی نەوتی عیراق بۆ سوریا نییە.
هاوكات، لێپرسراوێكی باڵای حكومەتی فیدراڵیش بۆ ماڵپەڕی "عەرەبی جدید"ـی روونكردوەتەوە، پێشتر ئەو بڕە نەوتەی مانگانە لە عیراقەوە چووەتە سوریا، لە رێگەی بارهەڵگرەكانەوە بە قاچاخ چووەتە ناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی رژێمی پێشووی سوریا.
سەرۆك وەزیرانی عیراق هۆشداریدا لە هەر هەڕەشەیەك كە مەترسی بۆ سەر ئاسایش و سەقامگیری عیراق دروست بكات.
محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق رایگەیاند، ئەوان رێز لە ئیرادەی سوورییەكان دەگرن و چاوەڕێی پرۆسەیەكی سیاسی گشتگیردەكەن لەو وڵاتە.
ئاماژەی بەوەشكرد، هەر كەموكوڕییەك لە گرتووخانەكانی سوریا هۆكاردەبێت بۆ ئەوەی عیراق روبەڕوی تیرۆر ببێتەوە.
دەشڵێت، ئیدارەی سوریایان ئاگادار كردووەتەوە لە تێڕوانینی خۆیان سەبارەت بە بارودۆخی ئێستا و پەرۆشیشیان هەیە بۆ هەماهەنگی لەگەڵ ئەو وڵاتە بۆ كۆنترۆڵكردنی سنوورەكانیان.
سودانی ئاماژەی بەوەشكرد، ماهیر ئەسەد دوای روخانی ئەسەد نەچووەتە ناو عیراقەوە و حكومەتی پێشووی سوریاش داوای لە عیراق نەكردووە دەستوەردانی سەربازی لەو وڵاتەدا بكات.