کوردستان
لە شاری مەریوانی رۆژهەڵاتی کوردستان گەنجێک ئۆتۆمبێلێک دروست دەکات کە بۆ 100 کیلۆمەتر لێخوڕین تەنها یەک لیتر سووتەمەنی دەسوتێنێت، سۆران بەهرامی گەنجێکی کوردی داهێنەرە و خەڵکی شاری مەریوانە، ئۆتۆمبێلێکی بەناوی MT7" دروستکردوە کە بوەتە هۆی جێگەی سەرنجی شارەزایانی بوارەکە.
میدیا ناوخۆییەکانی ئێران ڤیدیۆیەکی ئەو گەنجەیان بڵاوکردوەتەوە بە جلی کوردییەوە دەردەکەوێت و باس لە دروستکردنی ئۆتۆمبێلەکەی دەکات و دەڵێت: دروستکردنی ئەم ئۆتۆمبێلە ساڵێکی خایاندوە و جێگەی چوار سەرنشینی تێدا دەبێتەوە و بۆ 100 کیلۆمەتر ڕۆیشتن تەنیا یەک لیتر بەنزین دەسوتێنێت.
ئەمە لەکاتێکدایە زۆرینەی ئەو ئۆتۆمبێلانەی بە بەنزین کاردەکەن بۆ هەر 100کیلۆمەترێک بەنزیکەی 15لیتر بەنزین دەسوتێنن.
زانکۆی ڕاپەڕین بڵاوی کردوەتەوە، لە درێژەی سەركەوتن و بەرەوپێشچوونەكانیدا بۆ یەکەمجار لە مێژووی خۆیدا بەپلەی “Reporter” لە ڕیزبەندی زانکۆکانی جیهانی تایمزی بەریتانی (Times Higher Education World University Rankings 2025) تۆماركراو خرایە ڕیزبەندیەکەوە بۆ ساڵی 2025.
ڕاگەیاندنی زانکۆی ڕاپەڕین ئاماژەی بەوەشداوە، لە ساڵی پێشودا زانکۆی ڕاپەرین وەک ریپۆرتەر لە دامەزراوەی تایمز (Times Higher Education) دا بەشداریکردووە و بەپلەی “Reporter” لە ڕیزبەندی زانکۆکانی وڵاتانی عەرەبی (Times Higher Education Arab University Rankings 2024) دا خراوەتە ڕیزبەندیەکەوە، ئەمساڵیش لەریزبەندی جیهانی تایمزی بەریتانی بەهەما پلە قبوڵكراوە.
زانکۆی ڕاپەڕین باس لەوەشدەکات: ناوی زانکۆکەیان لە وەشانی 2025ـی ریزبەندی جیهانی تایمزی بەریتانی بەفەرمی ئاماژەی پێدراوە.
لە بڵاوکراوەکەی زانکۆی ڕاپەڕیندا هاتووە، ساڵی ڕابردوو دەزگای (Times Higher Education) لە ڕێکەوتی ( 12/6/2024)/( ڕیزبەندی (Impact Ranking)ـی راگەیاند كە جۆرێكی دیكەی رانكی تایمزی بەریتانییە و بۆ یەکەمجار زانکۆی راپەڕین توانی ئاستی یەكەم و بەرزترین ئاستی زانكۆكانی كوردستان لەسەر ئاستی هەرێمی كوردستان تۆماربكات و لەسەر ئاستی عێراقیش لەریزبەندی شەشەم بەرزترین زانكۆدا بوو.
زانکۆی ڕاپەڕین دەشڵێت: چونە ناو ڕیزبەندیە جیهانیەکان بایەخێکی گرینگی بۆ زانکۆمان هەیە، دەرکەوتن و پێگەی زانکۆمان لە ئاستی نێودەوڵەتی زۆر زیاتر بەدەردەخات و تۆکمەتری دەکا و هەروەها لەلایەکی ترەوە ئاستی توێژینەوە و کوالێتی فێرکردن و کاریگەری زانکۆمان لەسەر کۆمەڵگا باشتر دەردەکەوێت.
Times Higher Education World University Rankings دامەزراوەیەکی بەریتانییە و لە ساڵی 2024ەوە کاردەکات بۆ بڵاوکردنەوەی ڕیزبەندی باشترین زانکۆکان لە تەواوی دونیادا وداتای متمانەپێکراوی لە شێوازی کارکردنیان بڵاودەکاتەوە.
قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکوەزیران پێشوازیکرد لە تۆبیاس لیندنەر، وەزیری دەوڵەت و رێکخەری تایبەتی وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا بۆ کاروباری سوریا و لە کۆبوونەوەی نێوانیاندا چەند پرسێکی جێی بایەخی هەردوولا گفتوگۆیان لەبارەیەوە کرا.
لە کۆبوونەوەکەدا کە رۆژی پێنج شەمە 23-1-2025 بەڕێوەچوو، جێگری سەرۆکوەزیران سوپاسی هاوکارییەکانی حکومەتی ئەڵمانیای کرد بۆ هەرێمی کوردستان و هیوای خواست لە داهاتودا هاوکارییەکانی ئەو وڵاتە لەگەڵ حکومەتی هەرێم لە بوارە جیاوازەکاندا، بە تایبەت لە بوارەکانی کشتوکاڵ و کارسازی و ریفۆرم لە هێزەکانی پێشمەرگەدا زیاتر پەرەبستێنێت.
لە تەوەری سەرەکی کۆبوونەوەکەدا گفتوگۆکرا لەبارەی هەوڵەکانی پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەتی هەرێمی کوردستان. لەمبارەیەوە، قوباد تاڵەبانی روونی کردەوە کە کۆبوونەوەکانی نێوان لایەنە سیاسییەکان و بە تایبەتیش لەنێوان پارتی و یەکێتی بەردەوامە و هیواشی خواست گفتوگۆکان بەزوویی بە ئەنجام بگەن.
هەر لەم چوارچێوەیەدا قوباد تاڵەبانی ئاماژەی بەوەدا کە یەکێتی هەوڵ دەدات حکومەتی داهاتوو لەسەر بنەمای هاوبەشیی راستەقینە پێکبهێنرێت، چونکە بەبێ هاوبەشیی راستەقینە حکومەتێکی کارا و یەکگرتوو و بەهێز دروست نابێت کە بتوانێت لە ئاستی چاوەڕوانییەکانی خەڵکی کوردستاندا بێت و کێشە سەرەکییەکان چارەسەر بکات.
لە بەشێکی دیکەی کۆبوونەوەکەدا باسی ریفۆرم لە هێزی پێشمەرگەدا کرا. لەمبارەیەشەوە، جێگری سەرۆکوەزیران ئاماژەی بەوەدا کە هەموو هەوڵێک دەدەن بۆ ئەوەی پرۆسەی ریفۆرم بەو شێوەیە جێبەجێ بکرێت کە بە هاوکاری هاوپەیمانان پلانی بۆ دانراوە. جەختیشی کردەوە بۆ ئەوەی پڕۆسەکە بە خێرایی و بە باشی بەڕێوەبچێت پێویستە حکومەتی داهاتوو حکومەتێکی بەهێزی یەکگرتووبێت و متمانەی تەواو لەنێوان لایەنە بەشدارەکاندا هەبێت.
لە تەوەرێکی دیکەی کۆبوونەوەکەدا باسی دۆخی سوریا و ئاسایش و سەقامگیری ناوچەکە کرا. باس لەوەشکرا کە سوریا بە دۆخێکی هەستیاردا تێپەڕ دەبێت و هیوایان خواست لایەنەکانی سوریا بتوانن لەرێگەی گفتوگۆوە ناکۆکییەکان چارەسەر بکەن.
هەر لەم چوارچێوەیەدا جەختکرایەوە کە پێویستە هەموو پێكهاتەکانی سوریا و بە تایبەتیش کورد وەک پێکهاتەیەکی گرنگ بەشداری پێ بکرێت لە داڕشتنەوەی سیستمی سیاسی نوێی سوریا و بەشێکی گرنگ بێت لە ئیدارەدانی سوریای نوێدا.
وەفدی ئیمڕاڵی ناوەڕۆكی كۆبوونەوەی دووەمیان لەگەڵ ئۆجەلان بڵاوكردەوە و دەڵێت، ئەنجامی كۆبوونەوەكانیان لەگەڵ لایەنەكان بە ئۆجالان راگەیاندووە.
ئاماژەیان بەوەشکردووە، هەوڵەكانی ئۆجەلان بۆ ئەم قۆناغە بەردەوامە و دوای تەواوبوونی ئامادەكارییەكان بەیاننامەی پێویست بڵاودەكرێتەوە.
ئەوەشیان خستووەتە روو، "بەردەوام دەبین لە تێكۆشان و پەیوەندیەكانمان، هیوای بەشداری بەنرخ لە هەموو بەشەكانی كۆمەڵگا بۆ ئەم قۆناغە دەخوازین".
ئەوەش هاتووە، "هەر كاتێك پێشكەوتن رووبدات رای گشتیی لێ ئاگادار دەكەینەوە، ئەم پرۆسەیە بۆ هەر كەسێك ژیانێكی ئازاد و هاوبەش دەڕەخسێنێت".
پارێزگای هەڵەبجە لەبارەی گەڕانەوەی ناوی 500 کەس بۆ دامەزراندن روونکردنەوە دەدات و دەڵێت، هیچ ناوێکیان بۆ نەگەڕاوەتەوە.
راگەیاندنی دیوانی پارێزگای هەڵەبجە رایگەیاندووە، سەبارەت بە گەڕانەوەی ناوی 500 میلاک بۆ دامەزراندن لەلایەن ئەنجومەنی وەزیرانەوە بۆ دیوانی پارێزگای هەڵەبجە، هیچ ناو و نووسراوێک لەسەر ئەو بابەتە ئاڕاستەی دیوانی پارێزگای هەڵەبجە نەکراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ئەگەری گەڕانەوەی ناوەکان لە ڕێگەی پەیجی رەسمی دیوانی پارێزگای هەڵەبجە "محافظة حلبجةHalabjaGovernorate "ـەوە سەرجەم ناوەکان بڵاودەکرێنەوە.
ئەوەش لە کاتێکدایە، ماوەی چەند رۆژێکە دەنگۆی گەڕانەوەی 500 ناو لەسەر میلاکی پارێزگای هەڵەبجە بڵاوبووەتەوە، کە پێشتر ناوەکان نێردراون بۆ عیراق بەمەبەستی دامەزراندنیان.
بافڵ جەلال تاڵەبانی سەرۆكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان لە ڕۆژی دادوەری عیراق پەیامێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند؛ لەم ڕۆژەدا بە شانازییەوە لەو دەسەڵاتە سەنگینە دەڕوانین لە پێشكەشكردنی رۆڵێكی نیشتمانیی و پیشەیی.
دەقی پەیامەکەی...
لەڕۆژی دادی عیراق، بەوپەڕی پێزانینەوە گەرمترین پیرۆزبایی ئاڕاستەی دەسەڵاتی دادوەری و سەرجەم دامەزراوەكانی دەكەین، كە لە چەسپاندنی یاسا و دادپەروەریدا بوونەتە كۆڵەكەیەكی سەرەكی، هەروەها پیرۆزبایی لە بەڕێز فایەق زێدان سەرۆكی دەسەڵاتی دادوەری دەكەین و رۆڵی بەردەوامی لە پتەوكردنی دەسەڵاتی دادوەری لەپێناو خزمەتكردنی گەل و ووڵات و پاراستنی سەقامگیری لە عیراق و پاراستنی مافەكان بەرز دەنرخێنین.
لەم ڕۆژەدا بە شانازییەوە لەو دەسەڵاتە سەنگینە دەڕوانین لە پێشكەشكردنی رۆڵێكی نیشتمانیی و پیشەیی.
ئیحسان بابان بەڕێوەبەری گشتیی چاکسازییەکانی هەرێم بە کوردسات نیوزی راگەیاند، ئەمڕۆ 34 سزادراو بە لێبوردنی تایبەت ئازاد دەکرێن.
لە ئێستادا رێکارەکانی ئازادکردنی ئەو سزادراوانە دەستیان پێکردووە و ئازادکردنیشیان هاوکاتە لەگەڵ ساڵیادی رۆژی دادوەری عیراقدا.
لە سالی ٢٠١٧وە رۆژی 23ی کانوونی دووەمی ھەموو ساڵێک، بە رۆژی دادوەریی عیراق دیاریکراوە و لەو رۆژەدا رێورەسمی تایبەت بەو پرسە و دەسەڵاتی دادوەریی لە عیراقدا بەڕێوەدەچێت.
ئەمڕۆ 26 ساڵ بەسەر کۆچی دوایی محەمەدی ماملێدا تێدەپەڕێت، ئەو هونەرمەندەی دڵێکی لای ئازادی و نیشتمانپەروەری بوو و دڵێکی لای هونەرەکەی.
ئەو بەئەڤین و سۆزێکی کوردانەوە، لە ڕۆژهەڵاتی وڵاتەوە دەرکەوت و لە محەمەدی کوڕی میرزا سەعیدەوە بە ماملێ ناسرا، ناو و دەنگی ئەو بوون بە ئەڤینی هاوبەشی نێوان گوێگرانی لە هەر چوار پارچەی کوردستان و وەک هونەرمەندێکی گەورە لە سەرانسەری وڵاتدا ناسرا.
محەمەدی ماملێ كوڕی میرزا سەعیدی ماملێ "مام عەلی" لە ساڵی 1925 له بنەماڵەیەكی پیشەكا‌ر، هونەرمەند و نیشتمانپەروەر لە گەڕەكی هەرمەنییانی شاری مهاباد لە دایكبووە.
میرزا سەعیدی باوكی هەرچەند نەخوێندەوار بووە، بەڵام بەهۆی هونەری دەنگخۆشی و مەقامزانی و شیعرخوێنی "بەتایبەت وەفایی" لە كۆڕ و كۆزیلكەی عارفانەی خانەقای شەمزینان، رێزێكی زۆری لێگیراوە و لە گەڕەك و دەر و بازاڕ بە میرزا ناوی براوە.
هەروەك لە زۆر كەسی بەتەمەنی ناوچەی موكریان بیستراوە، سەعیدی ماملێ لەگەڵ هونەرمەند سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی، كە له ساڵی 1932دا هاتووەتە موكریان و لە باخی "میرزا شەریفی حاجی رەشید" بۆ خەڵكی مهاباد گۆرانی وتووە.
گەرچی بنەماڵەی ماملێ، لە ناوچەکەی خۆیاندا بە دەنگ خۆشی بەناوبانگ بوون، بەڵام هیچیان نەیانتوانی وەک ماملێ، بە گۆرانی و هونەرەکەیان سنوورەکان ببڕن و ببنە پێکهێنەری بەشێک لە کولتوری هونەری نەتەوەکەیان.
ماملێ چ وەك كەسایەتی كۆمەڵایەتی و چ وەك كەسایەتی هونەری، هەم لە رژێمی پاشایەتی "رەزا خان 1925-1941" و "حەمەڕەزا پەهلەوی 1941-1979"دا و هەم لە رژێمی ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979، توانی بە شێوەیەكی گونجاو، نەک تەنیا ئەو لەنگەره رابگرێ و لەسەر هونەرەکەی بەردەوام بێت، بەڵكو وەك هونەرمەندێكی ئازادیخواز و گەلپەروەر لە ساڵی 1968 زیندانیش کرا.
ماملێ لەماوەی ٥٦ ساڵی ژیانی هونەرییدا نزیكەی 328 گۆرانی تۆمار كردووە، لە ساڵی ١٩٩٤یشدا دوایین گۆرانی خۆی تۆمار كرد و ئیتر، بەهۆی نەخۆشییە سەختەکەیەوە هەتا پێنج ساڵی دواتر، لەناو بێدەنگیدا ژیا و لە 23ی 1ی 1999 کۆچی دوایی کرد.
ماملێ جیاواز لە زۆرێک لە هونەرمەندان، تەنیا دەنگ خۆش نەبووە، ئەو شیعر ناسێکی باشبووە و لە هەڵبژاردنی شیعرەکانیدا هەمیشە سەلیقە و ئاوەزێکی بەرزی ئەدەبی بینراوە.
هەر ئەم شارەزاییەی ئەو لە ئەدەبیات، وایکردووە بەرهەمەکانی هەم لەلای ئەو گوێگرانەی چێژ لە ئاواز دەبینن پەسەند بێت و هەم ئەوانەشی گرنگی بە وشە و هەڵبەست دەدەن.
هاوکات، نزیکی ماملێ له هێمن موکریانی و شاعیره ناوداره‌کانی موکریانه‌وه و وتنه‌وه‌ی شیعره نیشتیمانییه‌کانیان ده‌ریده‌خات که ماملێ هه‌میشه به‌شێکی دڵی لای سه‌ربه‌ستی و به‌واتایه‌کی تر لای سیاسه‌ت و به‌ره‌نگاری بووه.
ئامینە خان هاوسەری ماملێ، كە 18ی 12ی 2021 كۆچی دواییكرد، زیاد لە 40 ساڵ لەگەڵ هونەرمەند ماملێ ژیاوە، ئەو دەربارەی ئەوساڵانە دەیوت: بەختەوەرترین رۆژانی ژیانم ئەو كاتانە بوو كە لەگەڵ ماملێ بووم، ئەو هەمیشە جێگەی شانازییە بۆ ئێمە، خەڵكێكی زۆر لەهەر چوار پارچەی كوردستان رێزێكی زۆرمان لێدەگرن، بەڵام هیچی ناكاتە ئەوەی كە ئەو ئێستا لەنێوماندا بوایە.
ئامینەخان تاوەکو مردنیشی، وێنەیەكی ماملێی وەك ملوانكە بۆ هەمیشە لەملدا بوو، لەوبارەیەوە دەیوت، "ئەوە خۆشەویستی منە بۆ ئەو، سومبولێك بوو بۆ خۆشەویستی و جوانی، لە ژیانم كەسم وەك ئەو نەبینیوە، خۆزگە چەند ساڵێكی دیكە تەمەنی بوایە و لەگەڵمان بژیایە، من ئەوەندە ساڵەی لەگەڵی ژیام زۆر بەخێرایی تێپەڕی".
ئەمڕۆ، دەبێتە 26ساڵ کە ماملێ کۆچی دوایی کردووە، بەڵام تا ئێستاش دەنگی ئەو، وەک بەشێک لە سۆزێکی ئەبەدی و هونەرێکی بەرز، لە گوێی گوێگرانیدا ماوەتەوە و یاد دەکرێتەوە.
وەفدی دەم پارتی سەردانی ئیمراڵی كرد و كۆبونەوەیەكی چوار سەعاتی لەگەڵ ئۆجەلان ئەنجامدا.
بۆ درێژەدان بە گفتوگۆكانی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا، وەفدی دەم پارتی كە لە هەردوو پەرلەمانتار سری سورەیا ئۆندەر و پەروین بوڵدان پێكهاتبوون، بۆ جاری دووەم لە ماوەی كەمتر لە مانگێكدا سەردانی گرتووخانەی ئیمراڵییان كرد و دیدارێكی چوار سەعاتییان لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پەكەكە ئەنجامدا و رایانگەیاند، رۆژی پێنج شەممە راگەیاندراوێك لەبارەی ئەنجامی سەردانەكە بڵاودەكاتەوە.
رۆژی 28ـی كانوونی دووەمی رابردووش هەمان وەفدی دەم پارتی لەسەر داواكاری و پێشنیازی جەهەپە سەردانی ئۆجەلانیان كرد بۆئەوەی هاوكاربێت لە سەرخستنی پرۆسەی ئاشتی لە توركیا، دواتر وەفدەكە وەڵامی ئۆجەلانیان هێنایەوە بۆ پارتەكانی توركیا.
پێشتریش سری سورەیا ئۆندەر رایگەیاندبوو، دوای دیداری دووەم لەگەڵ ئۆجەلان، لە داهاتوودا دیداری سێیەمیشیان دەبێت و نەخشەڕێگەیەك بۆ پرۆسەی نوێی ئاشتی لە توركیا و باكوری كوردستان دەخەنەڕوو.
وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێم رایگەیاند، ئەو فەرمانبەرانەی تەمەنی یاساییان تەواو كردووە و كەسوكاری پلە یەك و دووی شەهیدن، تا تەمەنی 65 ساڵی خانەنشین ناكرێن.
ئەمڕۆ وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێم گشتاندنێكی بۆ سەرجەم وەزارەتەكان كردووە و رایگەیاندووە، پشت بەست بە هەمواری یاسای خانەنشینی یەكگرتووی لە ساڵی 2014 و 2019 بڕیاردراوە تەمەنی خانەنشینی كەمبكرێتەوە بۆ 60 ساڵی، هەر فەرمانبەرێك تەمەنی 60 ساڵی تەواو كرد پێویستە خانەنشین بكرێت.
راشیگەیاندووە، پاڵپشت بە ماددەی 2ی یاسای ژمارە 26ی 2019 تەمەنی پرۆفیسۆر و پرۆفیسۆری یاریدەدەر و پزیشكانی دادوەری و پزیشكانی سڕكردنی و پزیشكانی دەروونی و راوێژكاران و راوێژكارانی یاریدەدەر لە ئەنجومەنی شورای هەرێم و كاپتنی فڕۆكە تا تەمەنی 63 ساڵی خانەنشین ناكرێن.
هەروەها، ئەو فەرمانبەرەی كە یاسای فەسڵكراوانی سیاسیی فیدراڵی و ئەوانە كەسوكاری پلە یەك و پلە دووی شەهیدن و ئەوانەی یاسای ئیمتیازاتی زیندانیكراو و راگیراوی سیاسی كوردستانین تا تەمەنی 65 ساڵی خانەنشین ناكرێن.
دادگای دادی كارگێڕیی بەغداد سەرجەم سكاڵاكانی دژ بە پێكهێنانی حكومەتی خۆجێی كەركوك رەتكردەوە و رایگەیاند، ئیدارەكە یاساییە.
پەیامنێری كوردسات نیوز رایگەیاند، ئەمڕۆ دادگای دادی كارگێڕیی بەغداد لە بارەی سكاڵایەكی بەرەی توركمانی و هاوپەیمانی عەرەبی, سەبارەت بە كۆبونەوەكەی هۆتێل رەشید و پێكهێنانی حكومەتی خوجێی لە كەركوك كۆبوویەوە، لە ئەنجامدا دادگاكە ئەو سكاڵای رەتكردەوە و رایگەیاند، پێكهێنانی حكومەتی خوجێی كەركوك یاساییە.
هاوكات، خالید شوان وەزیری دادی عیراق هیوای خواست ئەو بڕیارەی دادگا دەرفەت برەخسێنێ بۆ گەڕانەوەی تەواوی لایەنەكان بۆ هۆڵی ئەنجومەنی پارێزگا، تاكو هەموو پێكەوە لە ئەنجومەنێكی خزمەتگوزاردا خزمەت بە هەموو پێكهاتەكانی كەركوك بكەن.
وەزارەتی سامانە سروشتییەکان رایدەگەیەنێت، یەکەم کاروانی نەوتی سپی عیراق گەیشتە سلێمانی و دهۆک، ئەو بڕە نەوتەش سەرەتا بەسەر خێزانەکانی هەردوو پارێزگاکە لە ناوچە شاخاوییەکان دابەشدەکرێت.
وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان لە راگەیەنراوێکدا بڵاویکردەوە، یەکەمی کاروانی نەوتی سپی لە وەزارەتی نەوتی عیراقەوە گەیشتە پارێزگای سلێمانی و پێشتر چەند کاروانێک گەیشتبووە پارێزگای دهۆک.
ئاماژەی بەوەشکرد، ئەو بڕە نەوتە سەرەتا بەسەر خێزانەکانی هەردوو پارێزگاکە لە ناوچە شاخاوییەکان دابەشدەکرێت.
وەزارەتی سامانە سروشتییەکان ئاشکراشیکرد، وەزارەتی نەوتی عیراق تەنیا رەزامەندیی لەسەر لە 19%ـی پشکی هەرێم لە نەوتی سپی داوە.
بەپێی ریزبەندی بوارەکانی خوێندن بۆ ساڵی 2025 ، Subject Rankings 2025 زانکۆی سلێمانی لە چوار زانستی سەرەکیدا پلەی یەکەمی سەر ئاستی زانکۆکانی عیراقی بەدەستهێناوە.
ریزبەندییەکە دامەزراوەی تایمز بۆ خوێندنی باڵا ئەنجامی داوە و لەنێوان دوو هەزار و ٢٩ زانکۆی جیهاندا کراوە، لەسەر ئاستی عیراق زانکۆی سلێمانی لە بوارەکانی ئەندازیاری، زانستە فیزیکییەکان و پزیشکی و تەندرووستی، پلەی یەکەمی لەسەر ئاستی سەرجەم زانکۆکانی عێراق بەدەستهێناوە.
لە ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنەکەدا، دامەزراوەی تایمز هەمان پێوەرەکانی ریزبەندیی زانکۆکانی جیهانی بەکارهێناوە، کە بەراوردکارییە لەسەر ئاستی ژینگەی فێربوون، ژمارە و ناوبانگی توێژینەوە، گواستنەوەی زانیاری و بەنێودەوڵەتی بوون.
ساڵانە دامەزراوەی تایمز ریزبەندی زانکۆکانی جیهان ئەنجام دەدات و سەرجەم ساڵەکانیش لەسەر ئاستی عیراق زانکۆی سلێمانی لەپلەی یەکەم و پێشینەی ریزبەندییەکەدایە.
زانکۆی سلێمانی یان زانکۆی دایک، یەکەم زانکۆی هەرێمی کوردستانە و لە ساڵی ١٩٦٨ دامەزراوە، ئەگەرچی لە ساڵی ١٩٨١دا، رژێمی بەعس زانکۆى سلێمانی بە زەبری هێز بۆ هەولێر گواستەوە و ناوەکەی بۆ 'زانکۆی سەلاحەدین' گۆڕی، بەڵام لە ساڵی ١٩٩٢دا، بۆ جارى دووەم دامەزرێنرایەوە.
زانکۆی سلێمانی لەڕووی ئەکادمییەوە هەردوو پڕۆگرامی بەکالۆریۆس و خوێندنى باڵا پێشکەشدەکات و بڕوانامەی بەکالۆریۆس، بڕوانامەی دیبلۆمی باڵا، ماستەر و بڕوانامەی دکتۆرا دەبەخشێت، هەروەها چەندین گۆڤاری ئەکادیمی بڵاودەکاتەوە و لە پێنج کامپ و شەش سەنتەر پێکهاتووە.
ئەمڕۆ 22ی 1ی 2025، کە بە مانگی کوردی هاوکاتە بە 2ی رێبەندان، 79 ساڵ بەسەر دامەزراندنی کۆماری کوردستان لە مهاباد تێدەپەڕێت، ئەو کۆمارەی تەمەنی ساڵی پڕ نەکرد، بەڵام دوای 79 ساڵ هێشتا شانازییەکی گەورەی کوردە و جێدەستی بە مێژووی ئەو دەیان ساڵەی رابردووەوە دیارە.
کۆماری کوردستان لە مهاباد لە دۆخێکی لەباردا دامەزرێنرا، دوای ئەوەی لە ساڵی دووەمی جەنگی دووەمی جیهانیدا 1941 هێزەكانی یەكێتی سۆڤێت، ناوچەكانی باكوری ئێران و باكوری رۆژهەڵاتی كوردستان و هێزەكانی بەریتانیا و ئەمریكا ناوچەكانی باشوری ئێرانیان داگیركرد، شای ئێرانیان ناچاركرد واز لە دەسەڵات بهێنێت.
هەر لەو ماوەیەدا وەفدێکی کورد بە سەرۆکایەتی قازی محەمەد چوون بۆ باکۆ و لەگەڵ یەکێتیی سۆڤیەت کۆبوونەوە. وەفدەکە لەگەڵ باقرۆف سەرۆک وەزیرانی ئازەربایجان کۆبووەوە و چەندین رێککەوتننامەیان لەگەڵ ئیدارەی سۆڤیەت ئیمزا کرد.
دوای ئەو هەماهەنگیەی کورد لەگەڵ یەکێتی سۆڤیەت هەیبوو، دوای لەسەرکارلادانی رەزا شا، دۆخی سیاسیی ئێران تاڕادەیەک گۆڕا و کرانەوەیەک دروست بوو، لە رابردوودا رەزا شا بە تەواوی هەوڵی سەرکوتکردنی سەرجەم دەنگەکانی دەدا و دەیویست نەتەوەکانی دیکە لەناو فارسا نقوم بکات، دوای رووخانیشی لە مەهاباد بۆشایی سیاسیی دروست بوو.
هەموو ئەو دۆخانە بوون بە زەمینەیەکی لەبار و لە ئابی ساڵی 1942دا 11 گەنجی کورد، کە سەرجەمیان خوێندەوار بوون و بیری کوردسایەتی و بەرەوپێشبردنی کورد لە سەریاندا بوو، کۆمەڵەی ژیانەوەی کورد 'ژێکاف'یان دروست کرد. کە سەرەتا بە نهێنی کارەکانیان دەکرد، لە ساڵی ١٩٤٣دا کۆنگرەیەکیان بەست و لەوێشەوە 'گۆڤاری نیشمان'یان دەرکرد، کە زمانحاڵی کۆمەڵەکە بوو.
قازی محەمەدیش کە پەیوەندی بە کۆمەڵەکەوە کردبوو، بەهۆی ئەوەی کەسایەتییەکی دیاری هەبوو و لەهەمان کاتیشدا دادوەری شاری مهاباد بوو، وەک سەرۆکی ژێکاف دیاری کرا.
هەر لە ئەیلوولی 1942 و دوای دامەزراندنی ژێکاف دەوڵەتی تورک ترسی لێنیشتبوو و پەیامێکی بۆ لەندەن نارد و باسی لە رێکخستنە کوردییەکانی ناوچەکە کرد.
لە ساڵی 1944دا سێ رێکخستنی کوردی بە ناوەکانی کۆمەڵە (ژێکاف)، خۆییبوون و هیوا کۆبوونەوە و رێککەوتنێکیان بە ناوی 'سێ سنوور' ئیمزا کرد.
دوای چوار ساڵ لە کار و چالاکییەکانیان، ئیتر ئەو شێوەی کارە دەرەقەتی سیستمی سیاسیی و بەڕێوەبردنی ئەوکاتی ئێران و ناوچەکە نەدەهات و بڕیاریان دا حزبێک بەناوی 'حزبی دیموکراتی کوردستان' دابنێن، کە قازی محەمەد وەک سەرۆکی ژێکاف بڕیاری گۆڕینی کۆمەڵەکەی بۆ حزب دا.
قازی محەمەد بەهۆی کەسایەتییە بەهێزەکەی پەیوەندی لەگەڵ سۆڤیەتدا باش بوو، ئەوەش رێگای خۆشکردبوو بۆ راگەیاندنی کۆماری کوردستان و دواجار لە 22ی 1ی 1946دا لە مەیدانی چوارچرا لە مهاباد کۆمارەکەیان راگەیاند.
لە رێورەسمی راگەیاندنی کۆمارەکەدا ژمارەیەکی زۆر لە دانیشتووانی ناوچە جیاوازەکانی کوردستان و سەرۆکهۆزە کوردەکانی ناوچەی موکریان و نوێنەری پارچەکانی دیکەی کوردستان بەشدار بوون.
دواتر سنووری كۆماری كوردستان زۆرترین ناوچەی موكریانی لە رۆژهەڵاتی كوردستان گرتەوە، بەجۆرێك شارەكانی مهاباد، بۆكان، شنۆ، پیرانشار، سەردەشت و نەغەدە بەشێك بوون لە كۆمارەكە و لە باشووریشەوە، سنووری كۆمارەكە تاوەكو شارەكانی بانە و سەقز درێژ بووەوە.
یەکەم گۆڤاری منداڵان بە زمانی کوردی دەرکرا بەناوی 'گڕوگاڵی منداڵانی کورد'
کۆماری کوردستان توانی چەندین کاری گرنگ ئەنجام بدات، لەوانەش پەرەدان بە زمانی کوردی و دەرکردنی چەندین گۆڤار، بە جۆرێک گۆڤاری تایبەت بە منداڵانیشی دەرکرد بە ناوی "گڕوگاڵی منداڵانی کورد"، کە یەکەم گۆڤاری منداڵانە بە زمانی کوردی.
ئامانجەکانی کۆماری کوردستان
ئامانجەکانی کۆمارەکە لە خزمەت کورد و دامەزراندنی دەوڵەتی کورددا بوون، لە دیارترینیشیان ئەوە بوو، زمانی كوردیی بكرێتە زمانی راگەیاندن و خوێندن و بەڕێوەبردن.
هەروەها بەشێک لە ئامانە سەرەکییەکانی دیکەش بریتی بوون لە: ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگا بۆ كوردستان بەمەبەستی چاودێری دەوڵەت و بابەتە كۆمەڵایەتییەكان، ھەموو لێپرسراوەكان لە خەڵكی ناوچەكە ھەڵبژێردرێن، یاسایەك ھەبێت كە بەیەك شێوە مامەڵە كرێكار و كەسایەتییە باڵاكاندا بكات.
کۆمارەکە بەهۆی ئەو پشتگیرییە زۆرەی بەدەستی هێنابوو زوو گەشەی کرد و دوای نزیكەی 20 رۆژ و لە 11ی مانگی 2ـی 1946دا، بە مەرسومێكی كۆماری، كە لە رۆژنامەی كوردستانی زمانحاڵی حزبی دیموكراتی كوردستان و كۆماری كوردستان بڵاوكرایەوە، حكومەتی كوردستان پێكهێنرا، كە پێكهاتبوو لە 13 وەزارەت و "حاجی بابەشێخ" سەرۆك وەزیران بوو.
ئەگەرچی تەمەنی کۆماری کوردستان ساڵی بەسەردا نەسوڕا، بەڵام چەندین کاری گرنگی ئەنجامدا کە تاوەکو ئێستاش کورد لە بەری ئەو رەنجە دەخوات، لە گرنگترینیان دانانی ئاڵای کوردستان و دانانی سرودی ئەی رەقیب و ناوی پێشمەرگە بوو.
کۆماری کوردستان لەو ماوەیەدا خوێندنی کردە زۆرەملێ و دەرفەتی دایە ژنان بەشداری لە کایەی سیاسیی و بەڕێوەبردندا بکەن. قازی محەمەد لەگەڵ دەسەڵاتی عەشیرەتدا نەبوو و دەیویست لەرێگای خوێندەوارییەوە ئەو بیرە لەناو ببات.
ئاڵای کۆماری کوردستان
ئاڵای کوردستان لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا بە دوو شێوە دیزاینی بۆ دانرا، کە یەکەمیان لەلایەن فاتیمە ئەسەد شاھینەوە دیزاین کرا و بە تەواوی نزیک بوو لە ئاڵای ئێستای هەرێمی کوردستانەوە، تەنها شێوەی تیشکەکانی خۆرەکە جیاواز بوو.
دیزاینی دووەمیش لەلایەن فاتیمە سەید مەناف حوسێنی کرا و دواتریش ئەو ئاڵایە کرا بە ئاڵای رەسمیی، کە لە بری خۆری ناوەندی ئاڵاکە دوو چڵە گەنم و قەڵەمێک و خۆرێک لە پاڵ رەنگەکانی سوور و سپی و سەوزدا هەن. کە نیشانەی گرنگیدانی کورد بووە بە خوێندن و خوێندەواری و خاک و ئاشتی و بەرهەم و بەپیتی خاک، لە پاڵ ئەوانەشدا سروشتی کوردستان و ئومێد و هیوا بە داهاتوو.
ئەی رەقیب
دڵداری شاعیر، کە ناوی تەواوی یونس رەئوفە، لە ساڵی 1938 هۆنراوەی 'ئەی رەقیب'ی داناوە، کۆماری مهاباد لە ساڵی 1946دا ئەو هۆنراوەیەی بە سرودی رەسمی خۆی ناساند، کە ئێستا سرودی نیشتمانی هەرێمی کوردستانە.
ناوی پێشمەرگە
کەریم زەند گەڕیدە و مێژوونووسی کورد باس لەوەدەکات، لە سەردەمی کۆماری کوردستاندا لیژنەیەک دانراوە بۆ ئەوەی ناوێکی گونجاو بۆ سوپای کوردستان هەڵبژێردرێت.
وەک کەریم زەند کە خۆی لە لیژنەکەدا بووە دەیگێڕێتەوە، لیژنەکە هەژار موکریانی و هێمن موکریانی و محەمەد تۆفیق وەردی تێدا بووە.
بۆ ناوی سوپای کوردستان سەرەتا ناوەکانی کۆماندۆ، گەریلا، چریک، جەنگاوەر، سەرباز و فیدائی پێشکەشکراون، بەڵام کەسێک بەناوی میرزا رەشیدی لەوکاتەدا ناوی پێشمەرگەی وتووە، کە دواتریش ناوەکەیان پێشکەشی قازی محەمەد کردووە و ناوەکە پەسەند کراوە.
لاوازبوونی کۆمارەکە
هەر لە ئازاری 1946دا فشاری هێزەکانی رۆژئاوا لە ناوچەکە زیادبوو و روسیا لەگەڵ ئیراندا رێککەوت و لە ناوچەکە کشایەوە، لە ئایاری هەمان ساڵیشدا کە سوپای یەکێتی سۆڤیەت لە ناوچەکە نەما کۆمارەکە پشتیوانی نەما، ئەوەش بووە هۆی ئەوەی کۆماری کوردستان لاواز ببێت و هیچ پاڵپشتییەکی دارایی نەمێنێت، سەرئەنجام لە 17ی کانونی یەکەمدا سوپای ئێران چووە ناو مهابادەوە و قازی محەمەدیان دەستگیر کرد.
لە 23ی کانوونی دووەمی 1947 و دادگای سەربازیی ئێران سزای لەسێدارەدانی بۆ قازی محەمەد دەر کرد و دواجار لە 31ی ئازاری ٤٧دا، هەر لە گۆڕەپانی چوارچرا قازی محەمەد و دوو هاوکاری بە ناوەکانی سەیفی قازی و سەدری قازی لەسێدارەدران.
لەبارەی لەسێدارەدانی قازی محەمەدەوە شاعیری کورد شەهید مەلا عەلی دەڵێت:
مەرگی ئاوا ناگۆڕمەوە بەسەد ژین
ژینێک سەرم بۆ دوژمنم بێ بە پەرژین
سەربەرزییە، کە پێڵاوم ئەبینن
بەسەر سـەری دوژمنەوە لە بەرزین
بەرپرسی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەری باکوور و رۆژهەڵاتی سوریا ستایشی وتەکانی وەزیری دەرەوەی سوریا دەکات.
ئیلهام ئەحمەد بەرپرسی پەیوەندییەکانی دەرەوەی بەڕێوەبەرایەتیی خۆسەری باکوور و رۆژهەڵاتی سوریا لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی X پەیامێکی بڵاوکردووەتەوە و دەڵێت، "ستایشی وتەکانی ئەحمەد شیبانی وەزیری دەرەوەی سوریا دەکەین".
دەشڵێت، "کورد کاتێک بە رەنگی خۆیەوە لە سوریادا دەبێت کە مافەکانی لە دەستوردا پارێزراوبێت".
"دەتوانین پێکەوە سوریایەکی فرە رەنگی لامەرکەزی بونیاد بنێین"، ئیلهام ئەحمەد وادەڵێت.
ئەمە لەکاتێکدایە کە ئەسعەد حەسەن شەیبانی وەزیری دەرەوەی سوریا رایگەیاندبوو، كورد جوانی و روناكی بۆ رەنگاورەنگی گەلی سوریا زیادكردووە و گەلی كورد لە سوریا روبەڕوی ستەمبوونەتەوە لەلایەن رژێمی ئەسەدەوە، هەروەها پێكەوە وڵاتێك بونیاددەنێین هەمووان تیایدا هەست بە یەكسانی و دادپەروەری بكەن".
کەشناسیی هەرێم: پلەکانی گەرما دادەبەزن و بارینی بەفر و باران دەست پێ دەکاتەوە
کەشناسیی هەرێم پێشبینی نوێی بۆ کەشوهەوای ئەمڕۆ و سبەی بڵاوکردەوە و رایگەیاندووە، پلەکانی گەرما دادەبەزن و لە ناوچە سنوورییەکان بەفر و باران دەبارێت.
کەشناسیی هەرێم رایگەیاندووە، ئەمڕۆ چوارشەممە، ئاسمان ساماڵ و پەڵەهەور دەبێت و لە شەودا بۆ نیمچەهەور دەگۆڕیت، پلەکانی گەرماش کەمێک بەرز دەبنەوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، سبەی پێنجشەممە، ئاسمان نیمچەهەور دەبێت بەگشتی و لە ئێوارەدا دەگۆڕێت بۆ هەوری تەواو، بەتایبەت لەسەر ناوچە شاخاوییە بەرزەکان و ناوچە سنورییەکان، لەگەڵ دابارینی کەمێک بەفر و نمەباران لەو ناوچانە. پلەکانی گەرماش نزم دەبنەوە.
بەرزترین پلەکانی گەرمای پێشبینیکراو بە پلەی سیلیزی :
هەولێر: 14 پلەى سیلیزى
سلێمانی: 10پلەى سیلیزى
دهۆک: 13 پلەى سیلیزى
کەرکوک : 16 پلەى سیلیزى
زاخۆ: 14 پلەى سیلیزى
هەڵەبجە : 11 پلەى سیلیزى
حاجی ئۆمەران: 1 پلەى سیلیزى
سۆران: 10 پلەى سیلیزى
گەرمیان : 17 پلەى سیلیزى