عیراق
باسم خەشان ئەندامی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق راشیگەیاند، کەمکردنەوەی بەھای دیناری عێراقی لە بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی، بە پشتیوانیی زۆرینەی ھێزە سیاسییەکانی عێراق بووە و زۆرینەی فراکسیۆنەکانی ناو ئەنجومەنی نوێنەران عێراق رەزامەندییان داوە بە دیارییکردنی بەھای دینار لە بودجەی گشتییدا بەو شێوازەی کە ھەیە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، کاتێک کەمکردنەوەی بەھای دیناری عێراقییان کردووە، حکومەت ھیچ ھەنگاوێکی نەناوە بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو زیانە بێشومارەی بەر ھاوڵاتیان و فەرمانبەران و ھەژاران کەوتوە. ئەو ئەندامەی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق دووپاتی کۆدووەتەوە.
تارمیە، یەکێکە لەناوچانەی عێراق ھەندێک جار پێشێلکاری ئەمنی تێدا ئەنجام دەدرێت و تیرۆریستانی داعش دزە دەکەنە قەزاکەوە .
رێکخراوی نێودەوڵەتی "وۆرد ڤیچن" کە تایبەتە بە پاراستنی منداڵان ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە، کۆرۆنا و لێکەوتەکانی زیانی گەورەیان بە منداڵانی عێراق گەیاندوە لە ھەموو روویەکەوە، بە جۆرێک عێراق تاکە وڵات بووە لە کاتی کەرەنتیندا زۆرترین ماوە دەرگای خوێندنگاکانی داخستووە و بۆ ماوەی ٦٣ ھەفتە منداڵان نەچونەتە خوێندنگاکان .
لە راپۆرتەکەدا باس لەوەشکراوە ، دروستبونی قەیرانی ئابوری بەھۆی کۆرۆناوە ، زیانی گەورەی بە منداڵانی عێراق گەیاندووە و رێژەی ھەژاری لە نێویاندا بۆ سەدا ٤٠ بەرزکردووەتەوە ، رێژەی ئەو منداڵانەش کە لە ناچاریدا کاریان کردووە ، بۆ لە سەدا ١٧بەرز بووەتەوە .
چوارچێوەکە راگەیەندراوێکی لەسەر ئەو ھەڕەشانە بڵاوکردۆتەوە کە دەکرێتە سەر ھەندێک لەلایەنە سیاسییەکان و تێیدا بە توندی ئەو جۆرە ھەرەشانە رەتکراوەتەوە لەلایەن ھەر کەس و لایەنێکەوە بێت
داواشکراوە بە زوترین کات لێکۆڵینەوە لەسەر ئەو ھەرەشانە دەستپێبکات و بە گرنگیش زانراوە ھاوکاری لە نێوان دەزگا ئەمنییەکان و دادگادا ھەبێت بۆ ئەوەی ھەر کەس و لایەنێک ھەرەشە بکات ، بەشێوازیی یاسایی سزا بدرێت .
ئەوە لەکاتێکدایە "موقتەدا سەدر" رابەری رەوتی سەدر ، لە تویتێکدا دوپاتیکردووەتەوە کە لەگەڵ ھەندێک لە ھاوبەشەکانیدا روبەروی ھەرەشە دەبنەوە ، محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراقیش رایگەیاندوە ، لەو کاتەوەی کاری سیاسیان ھەڵبژاردوە ، روبەروی ھەرەشە دەبنەوە .
ئەیاد عەلاوی کەسایەتی سیاسی عێراق لە تویتێکدا رایگەیاند، دابەزینی بەھای دیناری عێراقی بەرامبەر دۆلار دوای کفتوگۆبووە لەگەڵ سەرجەم ئەو لایەنانەی کە لە حکومەت بەشداریانکردووە .
وتیشی، راکردن لە بەرپرسیارێتی و ئەنجامدانی کردنی کارێک بخرێتە سەر شانی کەسێکی تر گەلی عێراقی پێچەواشە ناکرێت،
جبوری ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە ، بودجەی ٢٠٢٢ بڕگەیەکی بۆ حکومەت و ئەنجومەنی نوێنەران تێدایە کە ئاماژەیە بۆ جێبەجێکردنی بریارەکەی دادگای فیدراڵی لەبارەی نەوتی ھەرێمی کوردستان .
راشیگەیاندووە ، دەبێت سەرۆک وەزیران بریارەکەی دادگای فیدراڵی سەبارەت بە سامانە سروشتییەکانی ھەرێم جێبەجێ بکات و ئەگەر بوجە بە بێ بریارەکەی دادگای فیدراڵی بنێرێتە ئەنجومەنی نوێنەران ، ئەوا ئەنجومەنەکە ناتوانێت پەسەندی بکات، ھەموو ھاوڵاتـیەکیش مافی ئەوەی دەبێت تانە لەسەر پرۆژە یاسای بودجە تۆمار بکات تا ئەو بڕگەیە دەخرێتە بودجەوە .
سەرۆکی ڕەوتی حیکمە ئاماژەی بەوەشکرد، پشتبەستن بە ژمارەی کوردسییەکان وەک راستیەکی ڕەھای ھەڵبژاردن لە دیاریکردنی زۆرینەی نیشتیمانی، دەبێتە مایەی زیان گەیاندن بە سەرجەم پێکھاتەکانی تر.
عەمار حەکیم ھۆشداریشدا لە شکاندنی ئەو بنەمایەی کە سیستمی سیاسی عێراقی لەسەر بنیات نراوە، کە خۆی دەبینێتەوە لە ھاوبەشی و ھاوسەنگی.
باسی لەوەشکردووە، پێکھێنانی ھاوپەیمانی سێ لایەنی بەو شێوەیەی کە ئێستا خراوەتە ڕوو، ئاماژەیە بۆ گۆڕانی گەورەترین پێکھاتە وەک کەمینە لە حکومەتی زۆرینەدا.
عەمار حەکیم جەختیشیکردەوە، چارەسەرکردنی کێشەی ئێستا پێویستی بە دەستپێشخەری و ئیدارەیەکی سیاسی ھەیە، بانگھێشتی زۆرینەش قسەی ئەمڕۆ نییە، بەڵکو پێشتر پرۆگرام و دروشمی زۆرینەی ھێزە سیاسییەکانی ناو چوار چێوەی ھەماھەنگی بووە.
لە ڕاگەیەندراوێکدا بانکی ناوەندیی عێراق بڵاویکردەوە، فرۆشتنی دۆلار بەو بەھایەی ئێستای، ئەنجامی ئەرێنی ھەبووە و دیاترینیشیان کەمکردنەوەی کورتھێنانی بودجەی دەوڵەت و زیادبوونی داھاتی نەختینە بووە لە ساڵی ٢٠٢١دا.
بانکی ناوەندی ئاماژەی بەوەشکردووە، دووبارە گۆڕانکاری لە بەھای دینار بەرامبەر دۆلار لە ماوەیەکی کورتدا بێ لێکدانەوەی ئەنجامەکەی، دەبێتە ھۆی داکشانی ئابوری و ئاڵۆزکردنی کاری بازاڕ و بازرگانی و قۆرغکاری لە دراوی بیانیدا.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بەرزبوونەوەی ئێستای نرخی نەوت، توانای حکومەتی عێراق زیاتر دەکات، بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی ئابوری وڵات بەشێوەیەکی دروست و دەستبەرکردنی بڕێکی زیاتر لە داھاتی نەختینەیی پێویست، بۆ ڕوبەڕوبوونەوەی ھەر گۆڕانکارییەک لە نرخی نەوت لە داھاتوودا.
ئەو ڕاگەیەندراوەی بانکی ناوەندیی لە کاتێکدایە، ماوەی چەند ڕۆژێکە بەھای دینار بەرامبەر دۆلار گۆڕانکاری بەسەردا ھاتووە و جۆرێک لە ئاڵۆزی و نائارامی لە بازاڕدا دروستکردووە.
غائیب عومەیری پەرلەمانتاری فراکسیۆنی سەدر ڕایگەیاند، ئەوان لێدوانە ناھاوسەنگ و ھەڵچوونەکانی وەزیری دارایی ڕەتدەکەنەوە، کە دیارە ترسی ھەیە لە بانگھێشتکردن، ئەو ھەڵوێستەش پێچەوانەی بنەماکانی دەستورە، کە داوای چوونە بەردەم دامەزراوە دەستورییەکان دەکات.
عومەیری ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو قسە بێسەروبەرانەی کە وەزیری دارایی کردوویەتی، بە سوک سەیرکردنی کێشە و گرفتەکانی خەڵکە، کە بەھۆی گرانبوونی کەلوپەلەوە گیرۆدە بووە.
ئەو وەڵامەی فراکسیۆنی سەدر لە کاتێکدایە، دوێنی عەلی عەلاوی وەزیری دارایی عێراق لە نامەیەکی ٢١ خاڵیدا بۆ سەرۆک وەزیرانی عێراق، ڕەتیکردەوە لەسەر داوای حاکم زاملی جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران بچێتە پەرلەمان بۆ ڕوونکردنەوە سەبارەت بە نرخی دۆلار.
عەلاوی ڕایگەیاندبوو، بانگھێشتەکەی جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران، لە ئەنجامی تویتەکەی موقتەدا سەدر ھاتووە، کە خۆی سەر بە کوتلەی سەدرە.
عەلاوی جەختیکردبووەوە، بانگھێشتەکە قبوڵکراو نییە و ئامادە نییە لەسەر داوای حزبێکی سیاسی بچێتە پەرلەمان، چونکە سوکایەتییە بە کەرامەتی عێراق و خۆشی و خێزانەکەشی.
ئەو پێشھاتانە لە کاتێکدایە، دوێنێ ھەینی ھەرچەندە بەشێکی زۆر لە بازاڕەکانی ئاڵۆگۆڕی دراو داخرابوون، بەڵام بەھۆی ئەو ڕەوشەوە نرخی دۆلار لە بازاڕەکانی عێراق و ھەرێمی کوردستان گۆڕانی بەسەردا ھات و جۆرێک لە دڵەڕاوکێی دروست کرد، بە تایبەت دوای ئەوەی نرخی ١٠٠ دۆلار ھاتەخوار ١٤٧ ھەزار دینارەوە.
سەرچاوەیەکی ئەمنی لە پارێزگای ئەنبار ڕایگەیاند، درەنگانی شەوی ڕابردوو، بە بۆمبی دەنگی ھێرشکراوەتە سەر بارەگای حزبی تەقەدوومی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و تەنھا زیانی ماددی لێکەوتووەتەوە.
لە پارێزگای زیقاریش، لەلایەن چەکدارانی نەناسراوەوە بە بۆمب ھێرشکراوەتە سەر نوسینگەی نیسان زایر پەرلەمانتاری بزوتنەوەی ئیمتیداد و تەنھا زیانی گیانی لێکەوتووەتەوە.
لای خۆشییەوە محەمەد حەلبوسی ڕایگەیاند، ئیرادەیەکی نارێکخراو ھەوڵ بۆ شکاندنی شکۆی دەوڵەت دەدات. جەختیشی کردەوە، لە چەکی ئەوانەی سەرەتا نەترساون و لە ھەڕەشەی کەسانی تریش ناترسن.
عەبدولزەھرە ھەنداوی وتەبێژی وەزاتی پلاندانانی عێراق بە ئاژانسی ھەواڵی فەرمی عێراقی ڕاگەیاندووە، ستراتیژیەتی چارەسەرکردنی ھەژاری لە ٢٠٢٣ بۆ ٢٠٢٧ درێژەی دەبێت و چاوەڕوان دەکرێت کۆتایی ئەمساڵ سەرجەم پێداویستییەکانی پلانەکە تەواو ببێت و بۆ ساڵی داھاتوو بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە.
وتیشی، پلانەکە بە ھاوکاری وەزارەتە پەیوەندارەکان و ئەنجومەنی پارێزگاکان و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکان کاری لەسەر دەکرێت.
ھەنداوی ئاماژەی بەوەشکرد، پلانەکە لە سەرەتاوە لەو پارێزگایانەوە دەسپێدەکات کە زۆر ھەژارن و خزمەتگوزارییە تەندروستی و پەروەردەییەکان و شوێنی نیشتەجێبوونیان تێدا کەمە.
ڕوونیشکردەوە، پلانەکە لە ھەموو پارێزگاکان جێبەجێ دەکرێت و ڕێژەی ھەژاریشی تێدا لە بەرچاو دەگیرێت.
لەسەر داوای حاکم زاملی جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە بەھای دۆلار، مستەفا غالب، پارێزگاری بانکی ناوەندی سەردانی ئەنجومەنی نوێنەرانی کرد و لە ئێستادا لەگەڵ جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و ژمارەیەکی زۆر لە پەرلەمانتارانی فراکسیۆنە جیاوازەکان لە کۆبوونەوەدایە.
ھەرچەندە عەلی عەلاوی وەزیری دارایش بانگھێشتکرا بوو، بەڵام ڕەتیکردەوە ئامادە بێت.
محەمەد زەیادی پەرلەمانتاری ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا ڕایگەیاند، موقتەدا سەدر لە دوایین تویتیدا کە سوربوونی لەسەر حکومەتی زۆرینە دووپاتدەکاتەوە، بە مانای کۆتایی ھاتنی گفتوگۆ سیاسییەکانە کە لە ھەوڵدابوون ھەموو لایەک بەشداری حکومەتی داھاتوو بکەن.
ئاماژەی بەوەشکرد، چوارچێوەی ھەماھەنگی سورە لەسەر ھەڵویستی خۆی سەبارەت بە حکومەتی تەوافوقی سیاسی، یان دەبێت ھەموو ئەندامانی چوارچێوەی ھەماھەنگی بەشداری حکومەت بکەن، یان ھەموویان پێکەوە دەبنە ئۆپۆزسیۆن.
ئەو وتانەی ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا لە کاتێکدایە، دوێنێ موقتەدا سەدر لە توێتێکدا لە تۆڕی کۆمەڵایەتی تویتەر ڕایگەیاند، بێدەنگ نابێت لە ھەر ھەڕەشەیەک کە ڕووبەڕووی ھاوبەشەکانی دەبێتەوە لە حکومەتی زۆرینەی نیشتیمانیدا.
لەسەر داوای حاکم زاملی جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە بەھای دۆلار، مستەفا غالب، پارێزگاری بانکی ناوەندی و جێگرەکەی سەردانی ئەنجومەنی نوێنەرانی کرد و لەگەڵ جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و ژمارەیەکی زۆر لە پەرلەمانتارانی فراکسیۆنە جیاوازەکان لە کۆبوونەوەدان. ھەرچەندە بڕیاربوو، عەلی عەلاوی وەزیری دارایش ئامادە بێت بەڵام وەزیری دارایی ڕەتیکردەوە.
حاکم زاملی جێگری یەکەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران سەبارەت بە ئامادەنەبوونی وەزیری دارایی لە کۆبوونەوەکەدا ڕایگەیاند، نوسراوێک دەردەکەن بۆ قەدەغەکردنی گەشتی دەرەوەی وڵات لە وەزیری دارایی، تا ئەو کاتەی دێتە ئەنجومەنی نوێنەران و لەسەر دۆسییەکان وتەی لێوەردەگیرێت.
وتیشی، لەم ھەفتەیەدا بە ئیمزای ٥٠ پەرلەمانتار کۆبوونەوەیەکی نائاسایی دەکەن بۆ گفتوگۆکردن سەبارەت بە سیاسەتی دارایی و نرخی فرۆشی دۆلار و بردنەدەرەوەی دراو.
جەختیشی کردەوە، تا ئێستا وەزارەتی دارایی ژمێرەی کۆتایی نەناردووە و ھیچ ھەنگاوێکی نەناوە بۆ وەرگرتنەوەی ئەو قەرزەی لای کۆمپانیاکانی پەیوەندییە.
بە وتەی زاملی ، وەرەقەی چاکسازی کە لەلایەن وەزیری داراییەوە پێشکەشکراوە، ھیچ شتێکی بەدی نەھێناوە جگە لە زیانگەیاندن بە ھاوڵاتیان و زیادکردنی ھەژاری، ڕوونیشیکردەوە، وەزیری دارایی و وەزارەتەکەی چەندین دۆسیەی گەندەڵیان لەسەرە.
مەزھەر محەمەد ساڵح ڕاوێژکاری دارایی سەرۆک وەزیرانی عێراق ڕایگەیاند، کاتی ئەوە ھاتووە سیاسەتی دارایی ڕۆڵی کاریگەریی خۆی ببینێت، بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشانەی کە لە ئەنجامی دابەزینی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار، دروستبووە و نرخی کەلوپەل و خۆراکیش بەرزبووەتەوە و خراپ بەسەر ژیانی چینی ھەژار و کەمدەرامەتی عێراقدا شکاوەتەوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەگەر کاریگەرییەکانی دابەزینی بەھای دینار چارەسەر نەکرێت، دەبێتە ھۆی بڵابوونەوەی بێکاری و ھەژاری و لاوازی سەرچاوەی داھاتی خێزان لە وڵاتدا.
جەختیشیکردەوە، لە کەمکردنەوەی باجی گومرگ لەسەر کەلوپەلە خۆراکییەکان و پێداویستییەکانی بەرھەمی ناوخۆیی کە لە دەرەوە ھاوردە دەکرێن.
شانەی ڕاگەیاندنی ئەمنی بڵاویکردەوە، لە بۆردومانەکەدا جگە لە والی داعش، ئەبو زەید مەحلاوی فەرماندەی مەفرەزەکانی تیرۆریستانی داعش لە قەزای ھیت کوژراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، مەحلاوی بەرپرس بووە لە کوژرانی ئەحمەد عەبدولواحید لامی، فەرماندەی لیوای ٢٩ی سوپای عێراق، کە لە ساڵی رابرودا لە قەزای ھیت کوژرا.
تیرۆریستانی داعش لە ماوەی ڕابردوودا لە چەند ناوچەیەکی جیاجیای عێراق جموجوڵی دەستپێکردبۆوە و، چەند پەلامارێکی لە دژی سوپای عێراق و ھێزەکانی پێشمەرگە ئەنجامدا.