عیراق
وەزیری ژینگەی عێراق ڕایگەیاند، نەبوونی سەوزایی و دەستدرێژی بۆ سەر ناوچە سەوزاییەکان، ھۆکارن بۆ زیادبوونی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوھەوا.
وتیشی، بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەشوھەوا لە پێشینەی کارەکانی حکومەتە و بڕیارەکانی ئەم دواییەی حکومەتیش بۆ ڕێگرتن لە گۆڕینی زەوی کشتوکاڵی بۆ نیشتەجێبوون یان وەبەرھێنان، بۆ ڕاگرتنی کەمکردنەوەی ڕووبەری سەوزاییە لە وڵات.
لە سەرەتای ئەمساڵەوە تا ئێستا زنجیرەیەک شەپۆلی یەک لە دوای یەکی خۆڵبارین عێراق و ھەرێمی کوردستانیان گرتەوە و بەھۆیانەوە ھەزاران کەس ڕەوانەی نەخۆشخانەکان کران، لە شاری بەغدادیش کەسێک بەھۆی کاریگەرییەکانی خۆڵبارینەوە گیانی لە دەستدا.
نوێنەری ڕووسیا ڕاشیگەیاند، بەردەوام دەبن لە بەشدارییکردن لە بەھێزکردنی توانا جەنگییەکانی ھێزە ئەمنییەکانی عێراق، پێش ھەر شتێک لە ڕێگەی پەرەپێدانی ھەماھەنگییە سەربازییەکانی نێوان بەغداد و مۆسکۆ.
وتیشی، ڕووسیا و بەغداد لەمێژە ھاریکاریی ھەیە لە نێوانیان بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش و گروپە تیرۆریستییەکانی تر لە عێراق و سوریا و تەنھا لە ڕێگەی فراوانکردنی ھەماھەنگییەکانیانەوە دەتوانن بەرەنگاری تیرۆر ببنەوە، کە ناوەندی ڕاگەیاندنی چوار قۆڵی "ڕووسیا و عێراق و ئێران و سوریا"ش لە بەغداد، ڕۆڵی گرنگی ھەبووە، لە ھەماھەنگیی پلانەکانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر لە ناوچەکە.
د. بەرھەم ساڵح سەرۆک کۆماری عێراق ئەمڕۆ چوارشەممە ١٨ی ئایاری ٢٠٢٢ لە کۆشکی سەلام لەبەغداد پێشوازیکرد لە ماتیو تۆلەر، باڵیۆزی ئەمریکا لە عێراق بەبۆنەی کۆتایی ھاتنی ئەرکەکانی.
لەمیانی دیدارەکەدا د. بەرھەم ساڵح ستایشی ھەوڵەکانی باڵیۆزی ئەمریکای کرد لەماوەی کارکردنی لە عێراق لەپێناو پتەوکردنی پەیوەندییەکانی نێوان ھەردوو وڵات و ھیوای سەرکەوتنی بۆ خواست لەئەرکەکانی داھاتوویدا، ھەروەھا جەختیکردەوە لە بەھێزکردنی پەیوەندییە دووقۆڵییەکان لە سەرجەم بوارەکان بۆ ئاستێکی بەرزتر، بەجۆرێک خزمەت بە بەرژەوەندییە ھاوبەشەکان بکات.
لەلای خۆیەوە باڵیۆزی ئەمریکا سوپاسی سەرۆک کۆماری عێراق کرد و پابەندبوونی ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکای بۆ چەسپاندنی ئاسایش و سەقامگیری عێراق و پتەوکردنی پەیوەندییە ھاوبەشەکان لەبوارە جۆراوجۆرەکاندا کردەوە.
دوا پێشھاتی سیاسی عێراق، ھۆشدارییەکەی چەند ڕۆژی ڕابردووی موقتەدا سەدر سەرۆکی ڕەوتی سەدر بوو، کاتێک بژاردەی ئۆپۆزسیۆن بوونی ڕاگەیاند، بۆ ئەوەی بوار بدرێتەوە بە چوارچێوەی ھەماھەنگی حکومەتی نوێ پێکبھێنن.
ناکۆکی و ھەڵوێستە توندەکانی نێوان ڕەوتی سەدر و چوارچێوەی ھەماھەنگی، خەریکە دەگاتە ئاستی ئێسک شکاندن، لە کاتێکدا بە گشتی ڕەوشی سیاسی ئاڵۆزە و وڵات بێ بودجەیە و مەترسی بۆشایی سیاسی و یاسایی لە ئارادایە.
چاودێرانی سیاسی و بەشێک لە پەرلەمانتاران بژاردەی ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان بەیەکێک لە ئەگەرەکان دەزانن، ئەگەر ھاتوو لایەنە سیاسییەکان نەگەنە ڕێککەوتنی کۆتایی سەبارەت بە پێکھێنانی حکومەت.
دەستوری عێراق بە ڕاشکاوی ئاماژەی کردووە بە چۆنێتی ھەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان، کە تیایدا ھاتووە، ئەنجومەنی نوێنەران بە دەنگی زۆرینەی ڕەھای ئەندامەکانی لە دوو حاڵەتدا ھەڵدەوەشێتەوە، یان لەسەر داوای دوو لەسەر سێ ئەندامەکانی، یان بە داوایەکی سەرۆک وەزیران و ڕەزامەندی سەرۆک کۆمار.
بەشێک لە ھێزە سیاسییەکان پێیان وایە لەبەر ئەوەی تا ئێستا ئەنجومەنی نوێنەران نەیتوانیوە زۆرینەی پەرلەمانی کۆبکاتەوە و ھەڵبژاردنی سەرۆک کۆمار تێپەڕێندرێت، بۆیە لە ئێستادا بژاردەی ھەڵوەشاندنەوەی ئەنجومەنەکە ئەگەرێکی دوورە.
لە ئێستاشدا چاودێرانی ڕەوشی عێراق لە چاوەڕوانی بژاردەی داھاتووی موقتەدا سەدرن، کە بەڵێنی داوە ھەڵوێستنی دیکەی ھەبێت، ئەگەر ھاتوو ھێزەکانی چوارچێوەی ھەماھەنگی نەیانتوانی حکومەتی نوێ پێکبھێنن.
ھەندێک پێیان وایە، چاوەڕواندەکرێت سەدر لە کۆتاییدا پەنا بۆ چارەسەری تەوافوقی بەرێت، وەک ئاسانترین ڕێگە بۆ تێپەڕاندنی کاندیدی سەرۆک وەزیرانی داھاتوو، ئەگەر بۆی دەرکەوت ھێزەکانی ناو چوارچێوەی ھەماھەنگی دژایەتی ناکەن لە دەستنیشانکردنی سەرۆکی حکومەت.
مەترسی ئەوەش ھەیە، ئەگەر زۆرینەی ھێزە سیاسییەکان قسەیان نەبێت لەسەر دەستنیشانکردنی حکومەتی داھاتوو، جارێکی دیکە ڕەوشی ئەمنی و سیاسی عێراق ئاڵۆز ببێتەوە و حکومەت سەرکەوتوو نەبێت و ناچار بە دەستلەکار کێشانەوە بکرێت.
ئەمڕۆ سێشەممە لە ھەر یەکە لە پارێزگاکانی بەسڕە، زیقار، واست، موسەننا و ئەنبار، بەھۆی بەردەوامی شەپۆل و کاریگەرییەکانی خۆڵبارین، پشووی ڕەسمی ڕاگەیاندرا، لە بەغداد و کەربەلا و بابلیش لە خوێندنگەکان کرایە پشوو، لە پارێزگای نەجەف و سەڵاحەدینیش تاقیکردنەوەکانی ئەمڕۆ بۆ ڕۆژی چوارشەممە دواخران.
ھاوکات وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستیی عێراق ڕایگەیاند، بەھۆی مەترسیەکانی خۆڵبارینەوە، تاقیکردنەوەکانی ئەمڕۆیان لە سەرجەم پەیمانگە و زانکۆ حکومی و ناحکومییەکان دواخستووە.
بەڕێوەبەرایەتیی تەندروستیی کەربەلاش لە بارەی ئەو کەسانەی بەھۆی خۆڵبارینەوە تەنگەنەفەس بوون ڕایگەیاند، ٢٩٨ کەس ڕەوانەی نەخۆشخانەکان کراون، کە ٥٨ کەسیان منداڵن.
لەبارەی بەردەوامی شەپۆلی خۆڵبارین، عامر جابری بەڕێوەبەری ڕاگەیاندنی دەستی کەشناسیی عێراق ڕایگەیاند، خۆڵبارین قۆناغ بە قۆناغ لە نیوەڕۆی ئەمڕۆوە کەم دەبێتەوە.
چوارچێوەی ھەماھەنگیی شیعە، ڕاگەیاندراوێکی لەبارەی بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدڕاڵی بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پڕۆژە یاسای پاڵپشتی لە ئاسایشی خۆراک و دواین پەیامی موقتەدا سەدر بڵاوکردەوە و ڕایگەیاند، وەزیری دارایی لە بەردەم لیژنەی دارایی ئەنجوومەنی نوێنەران، پێشنیازی پڕۆژە یاسای لە ناکاوی بۆ ئاسایشی خۆراکی کرد، بەڵام شۆکبوون کاتێک حکومەتی کاربەڕێکەر، پڕۆژە یاسایەکی بە زیاتر لە ٣٠ ترلیۆن دینارەوە ڕەوانە کرد، کە دامەزراندن یان پشتیوانی کۆمەڵایەتی لەخۆناگرێت و وەک جێگرەوەیە بۆ یاسای بودجە و خۆلادانی حکومەتە لە جێبەجێکردنی بریاری دادگای فیدڕاڵی لە بارەی نەوتی ھەرێمی کوردستان.
لەبارەی بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵییش بۆ ھەڵوەشاندنەوەی پڕۆژە یاسای پاڵپشتی لە ئاسایشی خۆراک، ئاماژەیان بەوەکرد، حکومەتی کاربەڕێکەری ڕۆژانە، دەسەڵاتی پێشکەشکردنی پڕۆژە یاسای نییە و ئەوان ڕێز لە بڕیارەکانی دادگا دەگرن.
چوارچێوەی ھەماھەنگی، لەبارەی پڕۆسەی سیاسیەوە ڕایگەیاند، ھەڵچوون و لێدوانی گرژ، کێشەکان چارەسەر ناکەن و خزمەت بە ھاووڵاتیان ناکەن.
ڕاشیگەیاند، ئەوان پشتیوانی لە دەستپێشخەرییەکەی پەرلەمانتارە سەربەخۆکان دەکەن و ئامادەن کاندیدی ئەوان بۆ پۆستی سەرۆک وەزیران بە پێی مەرجەکان، پەسەند بکەن، داواشی لە ھەموو لایەنە سیاسیەکان کرد، دەستبەرداری سیاسیەتی قۆرخکاری و تاکڕەوی لە دەسەڵات ببن و پێشوازی لە دەستپێشخەری سەربەخۆکان بۆ کۆتاییھێنان بە چەقبەستوویی سیاسی بکەن.
نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ عێراق یونامی لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، کۆبوونەوەی ئەمڕۆی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی تایبەت دەبێت بە ڕەوشی عێراق و تێیدا دوایین پێشھاتە ئەمنی و سیاسیەکانی وڵاتەکە تاوتوێ دەکرێت.
بە پێی ڕاگەیەندراوەکە، جینین بلاسخارت نێردەی تایبەتی سکرتێری گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ عێراق ڕاپۆرتێک لەبارەی دوایین پێشھاتەکانی عێراق و کاری نێردەکە بۆ ئەنجومەنی ئاسایش دەخاتەڕوو.
دەزگاکە لە ڕاپۆرتێکدا بڵاویکردەوە، لە ساڵی ڕابردوودا بڕی ٨١ ھەزار و ٣٤ تۆن ماسی فرۆشراوە، لەو بڕەش ٦٤ ھەزار و٧٩٦ تۆنی لە بەرھەمی کێڵگە ناوخۆییەکانی بەرھەمھێنانی ماسی بووە.
وەک لە ڕاپۆرتەکەدا ئاماژەی پێکراوە بەشێک لەو بڕە ماسیە فرۆشراوە بەرھەمی ڕوبارەکان بووە بە تایبەت لە پارێزگای بەسرە، کە توانراوە زیاتر لە دوو ھەزار تۆنی لێ بەدەست بھێندرێت.
بەگوێرەی سەرژمێری دەزگاکە لە ساڵی ٢٠٢١دا لە نزیکەی ٣٨٠٠ کێڵگەی بەرھەمھێنانی ماسی ماسی بۆ فرۆشت بەرھەمھێنراوە و نزیکەی ١٢ کێڵگەی نوێش لە قۆناغی جێبەجێکردندایە.
لە ماوەی ڕابردوودا بەھۆی گرانبوونی گۆشتی ئاژەڵەوە، بەشێک لە ھاوڵاتیان ڕوویانکردووەتە کڕین و خواردنی گۆشتی ماسی.
ئامانجی سەردانەکەیان وەک وەفایەک بوو بۆ سەرۆک مام جەلال کە پێش پرۆسە و دوای پرۆسەی ئازادی عێراقیش سەمام ئەمانی عێراق بووە و بە سیاسەت و کارکردنیشی ئەو راستییەی بۆ ھەموولایەک سەلماند، ئاماژەیان بەوەشکرد، سەرۆک مام جەلال، لە ماوەی کارکردنیدا وەک سەرۆک کۆمار نزیک بووە لە ھەموو ھێز و لایەنەکان و بەبێ جیاوازی و بەشێوەیەک کاری کردووە کە جێگەی رەزامەندی ھەموو پێکھاتەکان بێت.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی ھاتوچۆی عێراق ڕایگەیاند، لە دوای ساڵی ٢٠٠٣ وە جگە لە ھەرێمی کوردستان، ٧ ملیۆن ئۆتۆمبێل ھاوردە کراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ھاتنی ئەو ژمارە زۆرەی ئۆتۆمبێل لۆدێکی گەورەی لەسەر شەقامەکان دروستکردووە، لە کاتێکدا ماوەی ٣٠ ساڵە شەقامەکان وەک خۆیانن و جگە لە گۆڕانکارییەکی کەم ، ھیچ شەقامێکی ستراتیژی دروست نەکراوە.
راشیگەیاند، ھاتوچۆ تەنھا بۆ ڕێکخستنی ڕۆیشتن نییە، بەڵکو پەیوەستە بە چۆنێتی پارێزگاریکردن لە شەقامەکان، کە ئێستا ھیچ پارێزگارییەک ناکرێت لە ڕێگە گشتی و خێراکان و ڕوناکی و بەرزەپردەکان.
چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، بە دواداچونیان بۆ دەرەنجامی کۆبونەوەکەی پەرلەمانتارە سەربەخۆکان و بزوتنەوە نوێیەکان کردوە و ئەنجامی ئەو کۆبونەوەیە لەگەڵ ھەوڵەکانی چوارچێوە دەگونجێت بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەک بۆ ئەو قەیرانە سیاسییەی عێراقی تێکەوتووە.
چوارچێوەی ھەماھەنگی پێشوازی لەو ھەنگاوانە کردوە کە پەرلەمانتارە سەربەخۆکان دەینێن بەتایبەتی کە ھەونگاوەکانیان لەبارەی پێکھێنانی حکومەت و پاراستنی مافی زۆرینە زۆر نزیکن لەو دەستپێشخەریەی چوارچێوەی ھەماھەنگی لە رۆژی ٣ی ئەم مانگەدا بڵاویکردەوە.
ھەر لەو راگەیەندراوەدا چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان داوای دانوستانی راستەوخۆی لایەنەکانی کردوە بۆ چارەسەرکردنی قەیرانەکە، داواشی کردوە لایەنەکان بە ئەرێنی مامەڵە لەگەڵ دەستپێخەرییەکەی سەربەخۆکان بکەن و پابەندبوونی خۆشی بە راسپاردنی کاندیدێکی بێلایەنی کارامە بۆ پێکھێنانی حکومەت دوپاتکردۆتەوە بۆ تێپەڕاندنی چەقبوستویی سیاسی لە عێراقدا.
بەپێی زانیارییەکان، ئەوەی خۆپیشاندەرانی نیگەران و بێزار کردوە، ئەوەیە کە لە کۆمپانیای دیالە بۆ پیشەسازیی کەرەسەتی کارەبایی ٣٠٠ کەس دامەزرێنراون بەبێ ئەوەی بە ئاشکرا فۆڕمی دامەزراندن رابگەیەنرێت و کارەکە بە نھێنی کراوە.
بە پێی زانیارییەکان لە ساڵانی رابردوەوە تا ئێستا لە سنووری پارێزگای دیالە ١٠ ھەزار کەس پەیمانگەی تەکنیکییان تەواوکردوە و زۆرینەیان بێکارن، نوێنەری خۆپیشاندەرانیش رایگەیاندوە، لە رۆژانی داھاتوودا کاردانەوەکانیان توندتر دەبێت.
بە پێی وتەی لێپرسراوان، چۆڵکردنی ١٤ گوند کە زۆرینەیان لە پارێزگای سەڵاحەدیندان دەرفەتی بۆ تیرۆریستانی داعش رەخساندوە وەک پەناگە بەکاربھێنن و ھەڕەشە بۆ پارێزگاکانی دیالە و سەڵاحەدین و کەرکوک دروست بکەن.
ھەر بە پێی زانیارییەکان لە ئێستادا لە نێوان سەڵاحەدین و دیالەدا گەورەترین بۆشایی ئەمنی دروست بووە و لە ھەر ساتێکدا بێت تیرۆریستان دەرفەتەکە دەقۆزنەوە.
لە بەرامبەردا حەشدی شەعبی رایگەیاندوە، سەرکەوتووبوون لە پاراستنی ناوچەیەکی سنوری نێوان دیالە و سەڵاحەدین بە درێژایی ١٠ کیلۆمەتر.
دوورخستنەوە و ھەڵوەشاندنەوەی ئەندامێتی مشعان جبووری لە کارەکەی، لەدوای سێ دانیشتنی دادگا دێت لەسەر سکاڵای پەرلەمانتارێکی پێشووی سوننەکان قوتەیبە جبووری، کە توانیتی بیسەلمێنێت بڕوانامەکەی ساختەیە.
لە پاش بڕیارەکەی دادگا، مشعان جبووری پەرلەمانتاری ھاوپەیمانیی سەروەریی سوننەکان لە تویتێکدا رایگەیاند، دوورخستنەوەکەی بەھۆی گوشاری سیاسیی رکابەرەکانییەوە بووە.
دادگەی فیدراڵیی عێراق لەو بارەوە رایگەیاند، "دوای دڵنیابوونەوە لە بڕوانامەی مەشعان جبووری دەرکەوت کە ساختەیە و بەھۆیەوە لە پەرلەمان دوورخرایەوە".
دوورخستنەوەی مەشعان جبووری لە پەرلەمان لەکاتێکدایە کە لە سێ خولی رابردووی ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق پەرلەمانتار بووە.
سەدر لەو پەیامەدا ئاماژەی بۆ ئەوە کرد، عێراق ناگەڕێننەوە بۆ چوارگۆشەی پشک پشکێنە کە گەندەڵی سیمای دیاریەتی.
وتیشی، گەلی عێراق بە دەست ھەژاریەوە دەناڵێت و ئێستا کار گەیشتووەتە ئەوەی یاسا گرنگەکان پەکبخرێن و بژێوی عێراقییەکان بکرێتە ئامانج، بۆیە لەژێر ھیچ فشارێکدا لەگەڵ سێیەکی پەکخەر ھاوپەیمانی دروست ناکەن.
راشیگەیاند، جگە لە چەند کەسێکی کەم، سیاسەتمەدارانی عێراق بونەتە نمونەی گەندەڵی و خراپەکاری.
ئەوە لەکاتێکدایە رۆژی یەک شەممەش سەدر لە تویتەر پەیامێکی بڵاوکردەوە و رایگەیاند، رەوتی سەدر بۆ ماوەی ٣٠ رۆژ دەبێتە ئۆپۆزسیۆن، ئەوەش لە دوای ئەو پێشێلکارییە دووبارانەی لە پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراقدا ئەنجامدران.
شانەی راگەیاندنی ئەمنی بڵاویکردەوە، بۆردوومانەکە بە ھەماھەنگی دەزگای روبەڕوبوونەوەی تیرۆری عێراق و ھێزی پێشمەرگە بووە و بە فڕۆکەی ئێف ١٦ی عێراقی دوو مۆڵگەی تیرۆریستانی داعش لە چیای "قەرەچوغ" بەرامبەر گوندی گەڕەسۆر و نزیک ھێزەکانی پێشمەرگە بۆردوومان کراون.
شانەی راگەیاندنی ئەمنی بڵاویشیکردەوە، تیرۆریستان لە ناو ئەشکەوتێکدا خۆیان حەشاردابوو.