جیهان
جێگری وەزیری دەرەوەی ئێران رایدەگەیەنێت، ئامانج لە پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ مەبەستی سەربازیی نییە.
كازم غەریب ئابادی جێگری وەزیری دەرەوەی ئێران لە لە تۆڕی كۆمەڵایەتی ئێكس وەڵامی رافایێل گرۆسی سەرۆكی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی دایەوە و رایگەیاند، لە جیاتی گرنگیدان بە راپۆرتی چاودێرانی ئاژانسەكە، سیناریۆ و قسە و باسی دیكەی تێكەڵ بە بۆچوونەكانی كردووە.
دەشڵێت، ئامانجی ئێران لە پیتاندنی یۆرانیۆم بۆ مەبەستی سەربازیی نییە و ئاستی پیتاندنی یۆرانیۆمیش، لە ژێڕ چاودێری ئاژانسی وزەی ئەتۆم كراوە و تەنیا بە مەبەستی ئاشتیخوازانە بووە.
ئەوەش دوای ئەوە دێت پێشتر سەرۆكی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی رایگەیاندبوو، بەرنامەی پیتاندنی یۆرانیۆمی ئێرانی گەشەی كردووە و نزیكە لەوەی چەكی ئەتۆمی بەدەستبهێنێت.
سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل رایدەگەیەنێت، سوپای وڵاتەکە تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٥ لە سوریا دەمێنێتەوە.
بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل فەرمانی بە سوپای وڵاتەکە كردووە، لە ناوچەی "جەبەل شێخ" نزیك بەرزاییەكانی جۆلان لە سوریا تا كۆتایی ساڵی ٢٠٢٥ بمێننەوە.
هاوكات، یسرائیل كاتس وەزیری بەرگری ئیسرائیل رایگەیاند، بەهۆی رەوشی سوریا و لەرووی ئەمنییەوە پێویست دەكات سوپای وڵاتەكەی لە "جەبەل شێخ" بمێننەوە.
دەشڵێت، پێویستە هەموو هەوڵێك بخرێتەگەڕ بۆ مانەوەی سوپای ئیسرائیل لەو ناوچەیەدا ئەگەر چی كەشوهەوای ناوچەكە سەختیش بێت.
دوای رووخانی "رژێمەكەی بەشار ئەسەد" سوپای ئیسرائیل نزیك بەرزاییەكانی جۆلانی لە سوریا كۆنتڕۆڵكرد، كە ئەو ناوچەیە نزیكەی ٢٥ كیلۆمەتر لە دیمەشقەوە دوورە.
کۆچ؛ ئەو دیاردەیەی بە درێژایی تەمەنی مرۆڤایەتی بوونی هەبووە و دەبێت، زۆرن ئەوانەی لە خاک و وڵاتی خۆیان دەبن و بە ناچاری رێگای وڵاتێکی دیکە دەگرنە بەر.
بە لەبەرچاوگرتنی زۆری ژمارەی کۆچەران لە وڵاتانی جیهاندا، لە ٤ی١٢ی ساڵی ٢٠٠٠دا نەتەوە یەکگرتووەکان ١٨ی١٢ی هەموو ساڵێکی وەک رۆژی جیهانیی کۆچەران ناساند.
کۆچکردن، ئەو کارەی کۆچەران بە مەبەستی دابینکردنی ژیانێکی شایستەتر و پارێزراوتر ئەنجامی دەدەن. زۆرێک لە کۆچەران لەدەست دۆخی ئابووری و خراپی دۆخی ژیانیان لە وڵاتەکەیان هەڵدێن و زۆرانی دیکەش جەنگ و ئاڵۆزی دۆخی سیاسی و ئەمنی ناچاریان دەکات.
کۆمسیۆنی ئابووری و کۆمەڵایەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئاسیا و زەریای هێمن، لە دوایین راپۆرتیدا تایبەت بە کۆچەران لە ٢٠٢٤دا ئاماژەی بەوەکردووە، کۆچەران بە گەیشتنیان بە هەر ناوچەیەک، کار دەکەنە سەر ئابووری و دیمۆگرافیا و کلتووری ناوچەکان، هەروەها دەبنە پردێکی پەیوەندی بۆ تێکەڵاوی کۆمەڵگەکان، بۆیە دەتوانن سودیان هەبێت.
لە راپۆرتەکەدا هاتووە، ١٦٪ی کۆچەرانی ئاسیا منداڵن، کە لەگەڵ خێزانەکانیاندا کۆچ دەکەن یان بە کۆچەری لەدایک دەبن.
نەتەوە یەکگرتووەکان لە دوایین راپۆرتی ئەمساڵیدا دەڵێت، کۆچەران خاڵی گرنگی گۆڕانکاری و بەشدارییەکی ئەرێنین لە بەردەوامیدان بە گەشەپێدانی ناوچە جیاوازەکانی جیهان.
بەپێی دوایین خەمڵاندن لە ساڵی ٢٠٢٠دا، ژمارەی کۆچەران لە جیهاندا بە ٢٨١ ملیۆن کۆچەر دانراوە، کە ئێستا ژمارەکە زیاتر بووە.
بەپێی ئاماری بەشی دانیشتووانی نەتەوە یەکگرتووەکان لە ساڵی ٢٠٢٠دا، بەشێوەیەکی گشتی ویلایەتە یەکگرتووەکان زۆرترین ژمارەی کۆچەری هەیە لە جیهاندا، بەداوای ئەویشدا، 'ئەڵمانیا، سعودیە، روسیا و بەریتانیا' دێن.
ئەمڕۆ ١٨ـی ١٢، دوو ساڵ بەسەر یاری کۆتایی جامی جیهانی ٢٠٢٢ـی قەتەردا تێپەڕی، ئەو پاڵەوانێتییەی کە بە گیانلەدەستدانی زیاتر لە ٤٠٠ کرێکار دەستیپێکرد و ئەرجەنتین نازناوەکەی برد، دوای کۆتاییهاتنیشی راهێنەری ئەوکاتی هۆڵەندا وتی، "هەموو شتێک پێشتر ئامادەکرابوو بۆئەوەی ئەرجەنتین نازناوەکە ببات".
دەستپێکردن
لە رۆژی ٢٠ـی ١١ـی ٢٠٢٢ جامی جیهانی قەتەر بە یاری نێوان هەڵبژاردەکانی (قەتەری میوانداری پاڵەوانێتیەیکە و ئیکوادۆر) دەستیپێکرد.
راهێنەری هۆڵەندا: هەموو شت بۆ ئەرجەنتین ئامادەکرابوو
لویس ڤان گال کە ئەوکات راهێنەری هەڵبژاردەی هۆڵەندا بوو، دوای کۆتاییهاتنی پاڵەوانێتییەکە لە چاوپێکەوتنێکدا رایگەیاند، "جامی جیهانی بۆ ئەرجەنتین ئامادەکرابوو، بینیتان ئێمە چۆن گۆڵمان دەکرد و ئەوانیش چۆن گۆڵیان دەکرد، هەروەها یاریزانانی ئەرجەنتین چۆن سزا نەدەدران لە کاتی توندوتیژی".
ئاناژەی بەوەشدا، "یاریەکی پێشوەخت ئامادەکراو بوو تا ئەرجەنتین ببێتە پاڵەوان، من هیچ کاتێک درۆ ناکەم".
یاری نێوان هەڵبژاردەی هۆڵەندا و ئەرجەنتین لە قۆناغی چارەکی کۆتایی جامی جیهانیدا بوو لە رۆژی ٩ـی ١٢ـی ٢٠٢٤، تێیدا بە لێدانی یەکلاکەرەوە ئەرجەنتین براوەبوو، لە یاریەکەدا ٢-٢ یەکسان بوون، هەروەها ١٤ کارتی زەر و کارتێکی سوریشی تێیدا بەکارهات کە یاریزانێکی هەڵبژاردەی هۆڵەندا پێی کرایەدەرەوە.
مردنی زیاتر لە ٤٠٠ کرێکار
لە کاتی ئامادەکاری بۆ جامی جیهانی ٢٠٢٢ـی قەتەڕ، ٤٠٠ بۆ ٥٠٠ کرێکار لە یاریگاکانی وڵاتی قەتەردا گیانیان لەدەستدا، ئەمەش ژمارەیەکی زۆربوو کە رێکخراوە جیهانییەکان نیگەرانی خۆیان لەوبارەیەوە دەربڕی.
کۆتاییهاتن
یاری کۆتایی جامی جیهانی ٢٠٢٢ـی قەتەر لە نێوان هەڵبژاردەکانی (فەڕەنسا و ئەرجەنتین) بوو، کە یاریەکە بە یەکسانبوون و بە ئەنجامی ٣-٣ گەشتە لێدانە یەکلاکەرەوەکان، تێیدا ئەرجەنتین براوەبوو، میسی و هاوڕێکانی جامەکەیان لەگەڵ خۆیان بردەوە ئەرجەنتین و لە شەقامەکانی پایتەختی ئەو وڵاتەدا بە ئامادەبوونی هەزاران کەس نمایشیان کرد.
ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی داوادەكات پڕۆسەی سیاسی لە سوریا لەلایەن سورییەكانەوە خۆیانەوە بەڕێوەببرێت.
لە دوای كۆبوونەوەكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی كە بۆ تاوتوێكردنی رەوشی سوریا بەڕێوەچوو، ئەنجومەنەكە راگەیەندراوێكی بڵاوكردەوە و تێیدا جەختكراوەتەوە لەوەی كە پێویستە گەلی سوریا رێگەی پێبدرێت خۆی داهاتووی دیاریبكات و پڕۆسەی سیاسیی لەو وڵاتە لەلایەن سورییەكانەوە بەڕێوەببرێت، بە جۆرێك كە خواستە ڕەواكانی هەموو سورییەكان بەدیبهێنێت و هەموویان بپارێزێت و تا بتوانن بەشێوەیەكی ئاشتیانە و سەربەخۆ و دیموكراسی ئایندەی خۆیان دیاری بكەن.
هەموو ئەندامانی ئەنجومەنەكەش پابەندبوونی بەهێزیان بە سەروەری و سەربەخۆیی سوریا و یەكپارچەیی خاكەكەی دووپاتكردووەتەوە و داوایانكردووە هەموو دەوڵەتان رێز لەو بنەمایانە بگرن.
ئەنجومەنی ئاسایش دووپاتیشیكردووەتەوە كە پێویستە سوریا و دراوسێكانی رێز لە سەروەری یەكتربگرن و دەستوەرنەدەنە كاروباری یەكتر و كاریگەری لەسەر ئاسایشی یەكتر دروستنەكەن.
ئەمریكا درێژكردنەوەی ئاگربەستی نێوان هەسەدە و توركیای لە مەنبج راگەیاند و دەڵێت، ئاگربەستەكە تاكو كۆتایی ئەم هەفتەیە درێژكراوەتەوە.
ماتیو میلەر، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، ئاگربەستی نێوان هەسەدە و توركیا لە مەنبج، بە نێوەندگیری ئەمریكا تاكو كۆتایی ئەم هەفتەیە درێژكراوەتەوە.
ئەوەشی خستەڕوو، لەگەڵ دەسەڵاتدارانی توركیا لە گفتوگۆدان تایبەت بە دۆخی باكووری سوریا و لە نیگەرانییەكانی ئەو وڵاتە لەبارەی هەڕەشەكانی تیرۆرەوە تێدەگەن.
وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا ئاماژەی بەوەشدا، نیگەرانییەكانی ئەوان تەنها كۆبانێ نییە بەڵكو تەواوی سوریایە و وتیشی، دەیانەوێت حكومەتێكی نیشتمانی لە سوریا پێكبهێنرێت، كە نوێنەرایەتی تەواوی پێكهاتەكان بكات.
رۆژی ١٢ـی ئەم مانگە، بە نێوەندگیری ئەمریكا ئاگربەست لە نێوان هەسەدە و توركیا لە مەنبج راگەیەندرا بۆ ماوەی چوار رۆژ، بە ئامانجی رەخساندنی دەرفەت بۆ جێبەجێكردنی لێكتێگەیشتنە مرۆیی و ئەمنییەكان.
جۆن كیربی رێكخەری سیاسەتی ستراتیژی و پەیوەندییەكان لە ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی ئەمریكا رایدەگەیەنێت، لە بەرژەوەندی واشنتۆندا نییە سوریا نائارام بێت.
جۆن كیربی، لە چاوپێكەوتنێكدا لەگەڵ كەناڵی "NBC" رایگەیاندووە، لە بەرژەوەندی وڵاتەكەیدایە كە سوریا ببێتە وڵاتێكی خاوەن سەروەری و سەقامگیر و سەلامەت و نەبێتە هەڕەشە بۆ دراوسێكانی.
وتیشی، واشنتۆن كار دەكات بۆ ئەوەی وڵاتانی پەیوەندیدار و گروپە ئۆپۆزسیۆنەكان هەوڵی جێبەجێكردنی خواستەكانی گەلی سوریا بدەن.
جەختی لەوەشكردووەتەوە، ئەمریكا لەگەڵ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئۆپۆزسیۆنی سوریا كاردەكات بۆ دەستەبەركردنی گواستنەوەی ئاشتیانەی دەسەڵات.
ئەنجومەنی سەربازی مەنبج تێكشكاندنی هێرشێكی گروپە چەكدارەكانی هاوپەیمانی توركیا راگەیاند.
ئەنجومەنی سەربازی مەنبج لە راگەیەندراوێكدا ئاماژەی بەوە كردووە، گروپە چەكدارەكانی هاوپەیمانی توركیا لە دوو قۆڵەوە هێرشیان كردووەتە سەر بەنداوی تشرین.
دەشڵێت، دوای زیاتر لە دوو سەعات شەڕ و بەرپەرچدانەوە، هێرشەكە تێكشكێندراوە.
ئەنجومەنەكە باسی لەوەشكردووە، دوای تێكشكاندنی هێرشەكە، چەكدارەكان بەناچاری لە ناوچەكە هەڵاتوون.
ئەمڕۆ ١٧ی ١٢، یادی دەستپێکی شۆڕشی بەهاری عەرەبییە، ئەو بەهارەی هەر وەک فێنکایی و جوانی وەرزی بەهار؛ فێنکایی و ئاهـ'ی بە دڵی خەڵکی چەندین وڵاتی عەرەبیدا هێنا، کە ئێستا دوای ١٤ ساڵ هێشتا کۆڵی نەداوە و دوایین شوێن سوریای رزگار کرد.
ئەمڕۆ ١٧ی ١٢ی ٢٠٢٤، ١٤ ساڵ بەسەر روداوی خۆسوتاندنەکەی محەمەد بوعەزیزیدا تێدەپەڕێت، کە بووە ئەو درزەی کانیاوی شۆڕشی بەهاری عەرەبی لێوە تەقی و وڵات بە وڵاتی گرتەوە.
محەمەد بوعەزیزی، ئەو گەنجە تونسیە بوو هەژاری و ماندوویەتی و قەرزاری تەنگی پێهەڵچنیبوو، ئەو توڕەیی ناخی دەخواردەوە بەڵام هێشتا وەک کەسوکاری باسیان دەکرد، بزە لەسەر لێوەکانی نەدەبڕا و بە قسەخۆشەکانی هەمووانی دەخستە پێکەنین، رووەخۆش و قسەخۆشەکانی وایکردبوو بە محەمەدیان دەوت "بەسبوس". محەمەد بوعەزیزی لە تەمەنی سێ ساڵیدا بووە کە باوکی کۆچیدوایی کردووە و بە ناچاری لە تەمەنی ١٠ ساڵییەوە دەستیکردووە بە کارکردن ئەرکی بەخێوکردنی دایک و شەش خوشکی لەئەستۆ بوو، کە ساڵ لەدوای ساڵ سەختی ژیان و کارکردن زیاتر تەنگی پێهەڵچنیوە و لە خوێندنی دابڕیوە.
عەلی ئامۆزای محەمەد بوو، تەمەنی دووهێندەی ئەو دەبوو و ئەو باس لەوەدەکات، بەسبوس بەهۆی سەختی ژیان و فشاری رۆژانەوە، لەو ساڵانەی کۆتایی و بەر لە خۆسوتاندنەکەی، پێکەنین و قسەخۆشەکانی نەمابوو و زوو هەڵدەچوو.
محەمەد بوعەزیزی تەمەن ٢٦ ساڵ سەرقاڵی فرۆشتنی سەوزە و میوە بوو، ئێواران سەوزە و میوەی دەکڕی و رۆژی دوای ئەو بە دەستگێڕەکەی دەیفرۆشتەوە، دواتر شەوان دەچووە ماڵەوە و چەند کاتژمێرێکی کەم دەخەوت، بەیانیش بەهەمان شێوەی دەستیپێدەکردەوە. وەک عەلی دەڵێت: محەمەد شەو و رۆژ راکە راکی بوو، هێشتا قەرزەکانی تەواو نەدەبوو.
سەرەتای شۆڕشی بەهاری عەرەبی
بەیانییەکی سارد، هاوشێوەی هەموو بەیانییەک محەمەد دەچێتە دەرەوە و دەستگێڕەکەی بەدوای خۆیدا رادەکێشێت بۆئەوەی دەست بە کاری رۆژانەی بکات، بەڵام پۆلیس دەست بەسەر دەستگێڕەکەیدا دەگرێت بەبیانووی ئەوەی بەبێ مۆڵەت لەسەر شەقام کار دەکات، محەمەد بۆ گەیاندنی دەنگی ناڕەزایەتی بە پارێزگار و روونکردنەوەی دۆخەکە بۆی دەچێتە بەردەم باڵەخانەی پارێزگای شاری سیدی بوعەزید، بەڵام پارێزگار رەتیدەکاتەوە بیبینێت.
محەمەد کە هەژاری تەنگی پێهەڵچنیوە و تەنانەت کەمترین کاتی نەماوەتەوە بۆ ژیانکردن، هەمیشە کارکردن، هەمیشە ڕاکردن بەدوای نان، رەتکردنەوەی پارێزگاریش ئەوەندەی دیکە دۆخەکەی لەسەر قورس دەکات و لەبەردەم باڵەخانەی پارێزگادا ئاگر لە جەستەی خۆی بەردەدات. "چیتر ناتوانم هەناسە بدەم" عەلی لە چاوپێکەوتنێکیدا بە کەناڵی جەزیرەی راگەیاندووە، "کەس گوێی لەو نەدەگرت، ئەگەر لەو ساتەدا لەگەڵی بوومایە رێگەیەکم دەدۆزیەوە بۆئەوەی قسە لەگەڵ پارێزگاردا بکەین، بەڵام لەوێ نەبووم.. دەزانی! با من شتێکت پێبڵێم کە پێشتر بە کەسم نەوتووە، هەفتەیەک بەر لەو رووداوە محەمەد بە سەڵاحی ئامۆزایەکی دیکەمانی وتبوو، زۆر ماندوو بووم، چیتر ناتوانم هەناسە بدەم".
باسی لەوەشکردووە، محەمەد لەلایەن پۆلیسەوە زۆر نارەحەت دەکرا، هەمیشە بەرۆکاین دەگرت لەبەر ئەوەی دەستگێڕە و مۆڵەتی نییە، ناچاریان دەکرد پارەیان پێبدات بۆئەوەی لێی بگەڕێن کار بکات. لە رۆژی رووداوەکەدا عەلی لە دوکانەکەی خۆیدا کاری دەکرد، سەڵاحی ئامۆزای چووەتە لای و وتوویەتی، عەلی دەڵێن، کەسێک لەبەردەم پارێزگادا خۆی سوتاندووە، با بچین بزانین چی بووە، کە دەچنە ئەوێ و روداوەکە دەبینن عەلی بە کامێراکەی ڤیدیۆی دیمەنەکە دەگرێت و کاتێک دەگەڕێنەوە، شۆفێرێکی تاکسی کە لەکاتی خۆسوتاندنەکەی محەمەد'دا چاکەتەکەی خۆی پێدا دابوو.
بە هەڵەداوان رادەکات و دەڵێت: عەلی ئەوە محەمەد بوو، بەسبوس بوو، کوڕە باشەکە!. کاردانەوەکانی دوای خۆسوتاندنی محەمەد بوعەزیزی رووداوی خۆسوتاندنەکەی محەمەد ناخی تونسییەکانی هەژاند و گڕی بەردایەوە ئەو ژیلەمۆیەی لەناخیاندا دەسووتا، دەنگی ناڕەزایەتی دژی حکومەتەکەی زەین ئەلعابدینی سەرۆکی ئەو کاتی وڵاتەکە، شەقامەکانی تونسی پڕ کرد. هەر تاوەکو گەیاندنی محەمەد بە نەخۆشخانە، دەنگی ناڕەزایەتی بەرزبووەوە و خۆپیشاندان لەبەردەم باڵەخانەی پارێزگادا دەستی پێکرد. خۆپیشاندانەکانی سەرەتا کەسانی نزیک لە محەمەد و هاوڕێکانی و کەسوکارەکەی بوون، دواتر بە سەدان و هەزاران کەس کۆبوونەوە، کە هێشتا پارێزگار رەتی کردەوە بیانبینێت. عەلی دوو مانگ بەر لەو رووداوە هەژمارێکی فەیسبووکی لە سۆشیاڵ میدیادا دروستکردبوو، بڕیاریدا ڤیدیۆی خۆپیشاندانەکان لەوێدا بڵاوبکاتەوە.
عەلی ئاماژەی بەوەکردووە، "زۆر دەترسام، چونکە ئاسان نەبوو لەوکاتەدا لە بەرەی ئۆپۆزسیۆن و رەخنەگراندا بیت، رژێم ترسناک بوو".
زەین ئەڵعابدین، ئەو کەسەی هەرگیز گوێی بە خەڵک نەدەدا، لەو ماوەیەی محەمەد لە نەخۆشخانەدا کەوتبوو سەردانی کرد. دوو هەفتە و نیو لەدوای روداوەکە، لە ٤ی ١ی ٢٠١١دا محەمەد بەهۆی زۆری رێژەی سوتانەکەی گیانیلەدەستدا، کە لە کۆتاییشدا ناوی نەخۆشخانەکە گۆڕدرا بۆ ناوی محەمەد بوعەزیزی، خۆپیشاندانەکان فراوانتر دەبوون و بە هەزاران خۆپیشاندەر لە رۆژی ٤ی ١دا دەستگیر کران، خۆپیشاندەرە گەنجەکان شەوان لەسەر شەقام دەمانەوە. لەکۆتاییدا لە ١٤ی مانگی ١ رژێمەکەی زەین ئەڵحابدین رووخا و خۆشی بەرەو سعودیە هەڵهات.
گەندەڵی و خراپی دۆخی ئابووری، قۆرغکاری و حوکمڕانی تاکڕەوی، بێکاری و دۆخی سەختی ژیان و چەندین گرفتی تر بوونە هۆی سەرهەڵدانی بەهاری عەرەبی قۆرغکای سیاسییەکان و سەرمایەدارکردنی چەند کەسێک و نەهێشتی چینی ناوەڕاست، وایکردبوو دۆخی کۆمەڵایەتی خەڵکیش بەرەو خراپی بچێت. پەککەوتنی چەندین کەرتی گشتی وڵاتەکە و بێبازاڕی ماڵ بە ماڵی گرتبووەوە.
لە تونسەوە بۆ میسڕ
دوابەدوای تونس ناڕەزایەتییەکان میسڕیشی گرتەوە، لە ٢١ی ١ی هەمان ساڵدا '٢٠١١' چیندین خۆپیشاندان دەستیان پێکرد و لە رۆژی یادی پۆلیسی میسڕدا دەرگای ناڕەزایەتییەکان و توڕەیی خەڵک کرایەوە و رۆژ بە رۆژ خۆپیشاندانەکان دژی حوسنی موبارەکی سەرۆکی ئەو کاتی میسڕ فراوانتر دەبوون و بە دەیان گیانلەدەستدان و برینداری لێکەوتەوە، بە هەزاران کەس دەستگیرکران و هێشتا بڵێسەی ئەو ئاگرە زیاتر تەشەنەی دەسەند. سەرەڕای راگەیاندنی قەدەغەی هاتوچۆ و گرتنەبەری چەندین رێکار لەلایەن حکومەتی ئەوکاتی میسڕەوە، بەڵام نەیانتوانی دەنگی ناڕەزایەتییەکان کپ بکەنەوە و خۆپیشاندانەکان بەردەوام بوون.
ئەو روداوانە درێژەیان کێشا و دەنگی ناڕەزایی گەنج و پیر و ژن و پیاو توانیان لە ١١ـی شوباتدا حوسنی موبارەک ناچار بکەن دەستلەکاربکێشێتەوە و لەدوای حوسنی موبارەک ١٨ مانگ ئەنجومەنی باڵای هێزە چەکدارەکان وڵاتی بەڕێوەبرد و پاشان محەمەد مورسی بووە سەرۆک، ئەویش ماوەی دەسەڵاتەکەی بەدەر نەبوو لە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی و لەکۆتاییشدا لە ٣ی ٧ی ٢٠١٣دا، عەبدولفەتاح سیسی بە کودەتایەک وەزیری ئەوکاتەی بەرگری میسڕی لەسەر کار لابرد.
لیبیا
دەنگی ناڕەزایەتییەکان بەدوای میسڕدا گەیشتە لیبیا و بە تەواوی هاوشێوەی راپەڕین هاوڵاتیان رژانە سەر شەقامەکان و شار لەدوای شار دەستیان بە خۆپیشاندان کرد، لە لیبیاش خەڵک بەدەست بێکاری و هەژاری و سەختی ژیان و دۆخی ئابوورییەوە دەیان ناڵاند، ئەو شەپۆلە ناڕەزایەتییەشی وڵاتانی عەرەبی گرتبووەوە هاندەرێکی دیکە بوو.
ئەگەرچی لە سەرەتادا بەشێوەی ئاشتیانە گەنجان دەستیان بە خۆپیشاندان کرد، بەڵام وەڵامدانەوە توندەکانی دەسەڵاتداران و بەکارهێنانی چەکی قورسی ئاگرین دۆخەکەی قوڵتر کردەوە.
لە ٢١ی ٨ی ٢٠١١ـەوە شۆڕشێکی جەماوەری سەری هەڵدا و هێزە چەکدارە ئۆپۆزسیۆنەکان لە رۆژئاوای لیبیاوە رژانە سەرشەقام، تاوەکو ئەو شۆڕشە کۆڵان بە کۆڵانی گرتەوە و لە کۆتاییشدا دەستیان بەسەر رادیۆ و تەلەفزیۆنی دەوڵەتی لیبیادا گرت، کە دواتر لە ٢٠ی ١٠دا بە دەستگیرکردن و کوژرانی محەمەد قەزافی سەرۆکی لیبیا کۆتایی پێهات.
یەمەن
ناڕەزایەتییەکان زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی گرتبووەوە و یەمەنیش یەکێک بوو لەو وڵاتانە، هەرچەندە شۆڕشەکەی یەمەن بە شۆڕشی ئاشتیانە ناوی دەهێنرا، کە لە ١١ی شوباتی ٢٠١١ دەستیپێکرد، داوای گۆڕانکاری ئابووری و کۆمەڵایەتییان لە رژێمەکەی عەلی عەبدوڵا ساڵحی سەرۆکی یەمەن دەکرد.
ناڕەزایەتییەکان درێژەیان کێشا و لەکۆتاییدا داوای روخاندنی رژێم دەکرا، لەو کاتەدا زۆرینەی سەرۆکهۆز و کەسایەتییەکان پشتگیری خۆپیشاندانەکانیان دەکرد، لە رۆژی ١٨ی ئازاردا، لە ناڕەزایەتییەکاندا ٥٢ کەس کوژران و زیاتر لە ٧٠٠ کەسی دیە بریندار بوون.
دوابەدوای ئەوە چەندین بەرپرس دەستیان لەکار کێشایەوە، عەلی عەبدوڵا ساڵح هەوڵیدا کارەکان بۆ هەڵوەشانەوەی حکومەت خێراتر بکات، لە رۆژی ٤ـی ٦دا عەلی عەبدوڵا بەمەبەستی وەرگرتنی چارەسەر دەچێتە سعودیە، دواتر کە کۆشكی سەرۆکایەتی بۆردومان دەکرێت لە ٢٣ی ٩دا دەگەڕێتەوە یەمەن و لە ٢٣ی ١١دا دەستلەکار دەکێشێتەوە.
سوریا
لە شوباتی ۲٠۱۱ وە ناڕەزایەتییەکان سوریاشیان گرتەوە و گونجان لە ناوەراسی دیمەشق چەندین دروشمیان دەوتەوە، کە دواتر لە ناوچەی درعای باشووری سوریا چەند خوێندکارێک کە تەمەنیان لەنێوان ۱٥ بۆ ۱۷ ساڵدا دەبوو، لەسەر دیواری قوتابخانەکەیان نووسیان: 'گەل رووخانی رژێمی دەوێت'، 'کاتی تۆ دێت دکتۆر' کە مەبەستیان لە بەشار ئەسەد بوو. کە دواتر ئەو خوێندکارانە دەستگیرکران و ئەشکەنجەی توند دران، کەسوکاریشیان بۆ زانینی چارەنووسی منداڵەکانیان خۆپیشاندانیان کرد، بەڵام عاتف نەجیب سەرۆکی باڵێکی سیاسی نزیک لە بەشار ئوسەد پێی وتن، منداڵەکانتان لەبیر بکەن و منداڵی دیکە بخەنەوە. کە ئەوەش ناڕەزایەتیەکانی فراوانتر کرد و خەڵک بە کۆمەڵ رژانە سەر شەقامەکان. دواتر لە ۱٥ی ۳دا خۆپیشاندانێکی جەماوەری گەورە کە چالاکوانانی مەدەنی رێکیان خستبوو بەڕێوەچوو و هێزەکانی رژێم رووبەڕوویان بوونەوە و زۆرینەیان دەستگیر کردن.
دوای ئەوەش لە ۱۸ی ۳دا و لەژێر ناونیشانی 'هەینی کەرامە' خۆپێشاندان چەندین شاری گرنگی سوریای گرتەوە و لەو خۆپیشاندانەدا یەکەم گیانلەدەستدانی شۆڕشی سوریا کەوتەوە.
دواتر لە درێژەی ناڕەزایەتیەکانی سوریادا دەستیەک بۆ گروپە ناڕازیەکان پێکهێنرا کە ٤٠ گروپی لەخۆ گرتربوو، دواتر سوپای سوریای ئازاد و هێزەکانی سوریای دیموکرات و چەندین گروپی دیکە دروستبوون و لەو ساڵەوە جەنگی ناوخۆی سوریا دەستیپێکرد.
دۆخی سوریا بەدەست رژێمی ئەسەدەوە رۆژ بە رۆژ خراپتر دەبوو و بە هەزاران گەنج و خێزان ئاوارەی وڵاتانی دیکە بوون، ئابووری داڕما و رۆژ بە رۆژ دراوەکەی بەهای لەدەست دەدا، هەزاران گینلەدەستدان و دەیان هەزار برینداری ناڕەزایەتییەکان هەبوون، سوپا چەکی قورس و کیمیایی بەکارهێنا، چەندین ساڵە سوریا لەو دۆخە و سەختتردا ژیان دەکات.
تاوەکو لە کۆتاییدا دوای ۱۳ ساڵ لە شەڕ و ململانێ لە ۲۷ی ۱۱ی ئەمساڵدا جارێکی دیکە گروپە چەکدارەکانی سەر بە ئۆپۆزسیۆن و هێزەکانی سوریای دیموکرات دەتیان کردەوە بە هێرشەکان دژی سوپای سوریا و رژێمەکەی ئەسەد و دواجار لەماوەی ۱۱ رۆژدا بە فەرمی رووخانی رژێمەکەی بەشار ئەسەد لە ۸ی ۱۲دا راگەیەنرا و کۆتایی بە حوکمی ٥۳ ساڵەی بنەماڵەی ئەسەس هات لە سوریادا.
بەوەش بەهاری عەرەبی لە سوریاش هاوشێوەی وڵاتانی دیکە سەرکەوت، ئەگەر چی درێژەی کێشا و درەنگ یەکلا بووەوە، بەڵام لە کۆتاییدا بەهاری عەرەبی بووە ئەو فێنکاییەی دڵی سورییەکانیشی بوژاندەوە. بەهاری عەرەبی خۆپیشاندانی گەورەی لە چەندین وڵاتی دیکەشدا بەدوای خۆیدا هێنا، وەک جەزائیر، عێراق، بەحرەین، ئوردون، تورکیا، مەغریب و عەمان، لە چەندین وڵاتی دیکەشدا خۆپیشاندانی بچوک بەرێوەچوون، وەک لوبنان، سعودیە، کوێت، و سۆدان.
هەرچی ئەو وڵاتانە بوون کە رژێمیان پاشایەتی بوو، بە چاکسازی دەستووری رێژەیی شەپۆلی خۆپیشاندانیان رەواندەوە و ناڕەزایەتییەکان ڕای نەماڵین، وڵاتێکی وەک سعودیە کە دەوڵەمەندە بە نەوت هاوکاری کۆمەڵاتی بۆ هاوڵاتییەکانی زیاد کرد. بەهاری عەرەبی ئەگەرچی دوای ۱۳ ساڵ هێشتا رەوشی بەشێکی وڵاتانی بەو جۆرە نەگۆڕی بەڵام رەوشی دیموکراسی باشتر کرد.لە راپۆرتێکدا یەکەی زانیاری ئیکۆنۆمیست سەر بە گروپی بەریتانی ئیکۆنۆمیست، کە دۆخی دیموکراسی وڵاتانی جیهان ساڵانە لە راپۆرتێکدا هەڵدەسەنگێنێ، بەراوردی دۆخی دیموکراسی وڵاتانی عەرەبی کردووە لەنێوان ۲٠۱٠ تاوەکو ۲٠۲٠ و ئاماژەی بەوە کردووە، رەوشی دیموکراسی بەرەوپێش چووە، جگە لەو دوو وڵاتەی کە ئێران هەژموونی تیایاندا هەیە وەک سوریا و یەمەن، کە وا پێدەچێ ئیتر سوریاش لەو کڵێشەیە هاتبێتە دەرەوە.
وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا دەڵێت، "کۆبانێ سیمبولی ئازایەتی گەی کوردە دژی داعش، هەروەها تورکیاش بەرپرسیارە لە یەکپارچەیی خاکی سوریا".
ئەنالێنا بێربۆک وەزیری دەرەوەی ئەڵمانیا لە هەژماری تایبەتی خۆی لە تۆڕی کۆمەڵایەتی X (تویتەری پێشوو) رایگەیاند، "کۆبانێ سیمبولی شەڕی بوێرانەی کوردە لە دژی داعش".
ئاماژەی بەوەشداوە، "خوێنڕشتنی زۆر دواشتە کە پێویستە خەڵکی لە دواین ١٤ ساڵ شەڕ ئەزموونی بکات، هەروەها تورکیا بەرپرسیارێتی پاراستنی یەکپارچەیی خاکی سوریای لە ئەستۆدایە و هیوای سەلامەتییان بۆدەخوازین".
رێبەری باڵای شۆڕشی كۆماری ئیسلامی ئێران رایدەگەیەنێت، ئەگەر ئەمریكا و ئیسرائیل پێیانوایە بە كەوتنی بەشار ئەسەد بەرەی مقاوەمە لە ناوچەكە كۆتاییهاتووە، ئەوا لە هەڵەیەكی گەورەدان.
عەلی خامنەیی رێبەری باڵای شۆڕشی كۆماری ئیسلامی ئێران، لەسەر روداوەكانی سوریا رایگەیاند، ئەمریكا و ئیسرائیل و نزیكەكانیان كەوتنە ئەو خەیاڵەی كە پرسی مقاوەمە لە ناوچەكە كۆتاییهاتووە لە دوای كەوتنی بەشار ئەسەد، بەڵام ئەوان بە تەواوی لەهەڵەدان.
ئاماژەی بەوەشکرد، "ئیسرائیل بە خەیاڵی خۆی لە رێكخستندایە تاوەكو لەڕێی سوریاوە حزبوڵای لوبنان لەناوببات، بەڵام ئەوەی لەناودەچێت خودی ئیسرائیلە خۆیەتی".
میدیا جیهانییەکان بڵاویانکردەوە، تەقینەوەیوک لە مۆسکۆی پایتەختی روسیا روویدا و بەهۆیەوە دوو کەس و گیانیان لەدەستدا، کە هەردووکیان جەنەڕاڵی سوپای روسیا بوون.
میدیاکان ئاماژەیان بەوەکردووە، تەقینەوەکە بەهۆی سکۆتەرێکی بۆمبڕێژکراوەوە روویداوە، کە لە تەنیشت ئۆتۆمبێلێکەوە دانراوە، لە رێگای ریمۆت کۆنتڕۆڵەوە تەقێنراوەتەوە.
میدیاکان ئەوەیان خستووەتە روو، بەهۆی تەقینەوەكەوە جەنەڕاڵ ئیگۆر كریلۆڤ فەرماندەی هێزی تایبەتی ئەتۆم و جەنەڕاڵێكی یاریدەدەری لە بەردەم ماڵەكەیاندا كوژراون.
باس لەوەشكراوە، دوای تەقینەوەكە لیژنەیەكی لێكۆڵینەوە پێكهێنراوە، كە بەپێی ئەنجامە سەرەتاییەكان، تاکە زانیاری هەیە ئەوەیە سكۆتەرێكی كارەبایی بۆمبڕێژكراو تەقێنراوەتەوە.
ڕێکخراوێکی مافی مرۆڤی سووریا ڕایگەیاند، گۆڕێکی بەکۆمەڵ لە دەرەوەی دیمەشق ڕوفاتی زیاتر لە ١٠٠هەزار لەو کەسانەی تێدایە کە لە سەردەمی حکوومەتی بەشار ئەسەدی سەرۆکی پێشووی سووریادا کوژراون.
مەعاز مستەفا، سەرۆکی ڕێکخراوی فریاکەوتنی سووریا لە دیدارێکدا لەگەڵ ئاژانسی ڕۆیتەرز لە دیمەشق ڕایگەیاند " لە دووریی ٤٠ کیلۆمەتر لە ئەلقەتیفە لە باکوری پایتەختی سووریا، گۆڕێکی بەکۆمەڵیان دۆزیوەتەوە کە یەکێکە لەو پێنج گۆڕە بەکۆمەڵانەی لە ماوەی ساڵانی ڕابردوودا دەستنیشانیان کردووە."
مەعاز مستەفا ئاماژەی بەوەش کردووە، گۆڕەکە زیاتر لە ١٠٠ هەزار ڕووفات تێدایە،"دڵنیایە لەوەی گۆڕی بەکۆمەڵ زیاتری هەن کە هاووڵاتیی سووری، ئەمەریکی، بەریتانی و کەسانی دیکەشیان تێدایە."
ئەمە لە کاتێکدایە،مەزەندە دەکرێت لە ساڵی ٢٠١١وە تا ئێستا سەدان هەزار سوری کوژرابن، کە لە رابردوودا ناڕەزایەتییان لە دژی دەسەڵاتی ئەسەد دەربڕیوو
هەروەها لە ڕابردووشدا، ئەسەد چەندان جار ڕەتی کردووەتەوە حکوومەتەکەی پێشێلکاری مافەکانی مرۆڤی کردبێت
ئەمڕۆ سێشەممە سوپای ئیسرائیل چەند ناوچەیەکی نزیک دیمەشق و چەند ناوچەیەکی دیکەی لە سوریا بۆردومانکرد،چەند شوێنێکی دیکەی سەربازی کردە ئامانج.
ئەمڕۆ سێشەممە سوپای ئیسرائیل چەند ناوچەیەکی نزیک دیمەشق و چەند ناوچەیەکی دیکەی لە سوریا بۆردومانکرد، میدیاکانی سوریا بڵاویانکردەوە، به‌ره‌به‌یانی ئه‌مڕۆ فڕۆكه جه‌نگییه‌كانی ئیسرائیل چەند کۆگایەکی چەکیان لە ناوچەی سه‌یده زه‌ینه‌ب له دیمه‌شق کردە ئامانج. هەر لە هێرشەکاندا چەند شوێنێکی سەربازی له گوندەکانی باكوری حمس له ناوه‌ڕاستی چەند ناوچەیەکی شاری لازقییه له كه‌ناراوه‌كانی سوریا له ڕۆژئاوای ئه‌و وڵاته کرانە ئامانج.
تەقینەوەیەك لە مۆسكۆی پایتەختی روسیا روویدا و بەهۆیەوە دوو جەنەڕاڵی سوپای روسیا كوژراون.
ئاژانسی تاس رایگەیاند، تەقینەوەکە لە ڕێگەی بۆمبێکەوە بووە کە بە سکۆتەرێکەوە چێندراوە .
نوێدەکرێتەوە...
سەرۆكی دەستەی تەحریر شام داوا لە وڵاتانی رۆژئاوا دەكات، ناوی دەستەكەیان لە لیستی تیرۆر دەربهێنن، تاكو بتوانن دەست بكەن بە بنیادنانەوەی سوریا.
رۆژنامەی " نیویۆڕك تایمز"ـی ئەمریكی بڵاویكردەوە، ئەحمەد شەرع سەرۆكی دەستەی تەحریر شام داوای لە حكومەتەكانی وڵاتانی رۆژئاوا كردووە، ناوی دەستەكەیان لە لیستی تیرۆر دەربهێنن، تاكو بتوانن دەست بكەن بە بنیادنانەوەی سوریا.
ئەحمەد شەرع جەختی لەوەشكردووەتەوە، سوریا لەئێستادا پێویستی بەوەیە بنیادنانەوی دەوڵەت و دروستكردنەوەی دامەزراوە گشتییەكان بكاتە پێشەنگی كارەكانی تاكو لە رێگەیانەوە خزمەتی گەلی سوریای پێبكەن.
ئەوەش لەكاتێكدایە، نزیكەی ٩ ساڵە دەستەی تەحریر شام لە بەشێكی زۆری وڵاتانی رۆژئاوا خراوەتە لیستی تیرۆرەوە، دوای ئەوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتووەكان لە بڕیاری ژمارە ٢٢٥٤ـیدا، تایبەت بە ئاگربەست و یەكلاییكردنەوەی ناكۆكییە سیاسییەكان لە سوریا، داعش و بەرەی نوسڕەی خستە لیستی تیرۆرەوە و دەستەی تەحریر شامیش بەشێكە لە بەرەی نوسڕە.