کوردستان
چوارسەرۆکایەتییەکە راشیانگەیاندوە، بڕیاری دادگای باڵای فیدرالی پێچەوانەی دەق و گیان و بنەما ڕاستەقینەکانی سیستەمی فیدرالییە و پێشێلکردنێکی زەق و ئاشکرای ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەکانی ھەرێمی کوردستانە. ھەروەھا بریارەکەی دادگا بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ ھەموارکردنێکی نادەستووریی دەستوورە، چونکە بووەتە ھۆی لێسەندنەوەی دەسەڵاتێکی دەستووریی ھەرێمەکان و بەخشینی بە دەسەڵاتی فیدرالی کە ئەمەش ناتەبایە لەگەڵ دەسەڵاتی دادگای فیدرالی و پاشگەزبوونەوەیە لە سیستەمی فیدرالی.
راشیانگەیاندوە، دادگا لە بڕیارەکەیدا پشتی بە یاساکانی ساڵانی ١٩٧٦ و ١٩٨٥ی عیراق بەستووە کە یاسای ناوەندین و لەگەڵ بنەماکانی دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ی عێراقی تازەدا ناکۆکە کە سیستمی حوکمی لە عیراق لە ناوەندییەوە بۆ سیستەمێکی فیدرالی گۆڕیوە و بە ڕوونی دەسەڵاتەکانی ھەرێم و پارێزگا‌کان و دەسەڵاتی فیدراڵی دابەش کردووە.
ھەروەھا ھەرێمی کوردستان پێی وایە ئەم بڕیارە جگە لەوەی بنکۆڵکردنی دەستوور و سیستمی فیدرالییە، لە ھەمان کاتدا پێشی وایە مەرامی تایبەتی لە پشتە و بێلایەن نییە .
دووپاتیشی دەکەنەوە گرێبەستە نەوتییەکانی ھەرێمی کوردستان پاڵپشت بە یاسای نەوت و گازی ھەرێمی کوردستان و دەقی ماددەی (١١٢)ی دەستووری عیراق ئەنجام دراون .
بە گرنگی دەزانن دادگای باڵای فیدرالی بە یاسایەکی نوێ و بەپێی حوکمەکانی ماددەی (٩٢)ی دەستوور پێک بێت و ئەرکەکانی بەپێی دەستوور جێبەجێ بکات.
ھەرکۆبوونەوەکەدا بە تایبەت کێشە ھەڵواسراوەکانی نێوان بەغداد و ھەولێر کە بەشێکیان پەیوەندییان بە ماف و داخوازییەکانی نەتەوەی کوردەوە ھەیە لە کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان گفتوگۆیان لە بارەیەوە کرا.
لە تەوەرێکی دیکەدا پرسە ئیداری و خزمەتگوزاری و ئەمنییەکان، بە تێروتەسەلی گفتوگۆیان لە بارەوە کرا و لەو بارەیەوە ئاسۆ مامەند سەرپەرشتیاری کەرکوک - سەڵاحەدینی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان تەئکیدی کردەوە، سیاسەتی جیاکاری نەتەوەیی لە جێبەجێکردنی پڕۆژەکاندا قبوڵ ناکرێ چونکە ئەو سیاسەتە خزمەت بە پڕۆسەی سیاسی و حکومڕانی ناکات بە پێچەوانەوە پەرچەکرداری لێدەکەوێتەوە.
لە کۆتاییدا کۆبوونەوە جەختی لەوە کردەوە، کە بە ھیچ شێوەیەک یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان سازش لەسەر ماف و داخوازییەکانی دانیشتوانی کوردیی کەرکوک و ناوچە جێناکۆکەکان ناکات و بۆ ئەو مەبەستەیش، ھەموو رێوشوێنە یاسایی و دەستورییەکان دەگرێتەبەر و رێگە نادات مافە دەستوری و یاساییەکانی خەڵکی کوردستان پێشێل بکرێت.
بێگەرد تاڵەبانی وەزیری کشتوکاڵی ھەرێم لەگەڵ سەرۆکی کۆمەڵەی خاوەن کێڵگە پەلەوەریەکانی ھەولێر و کۆمەڵێک لە خاوەن کێڵگە پەلەوەریەکانی بەرھەمھێنانی ھێلکە و مریشک ، کۆبۆوە بەمەبەستی چارەسەرکردنی گرفتی ڕێگەگرتن لە ھەناردەکردنی بەرھەمی کێڵگە پەلەوەریەکانی ھەرێم، کە ماوەی چەند ڕۆژێکە لەلایەن چەند ھێزێکەوە لەکەرکوک ڕێگری دەکرێت کە بەرھەمەکانی ھەرێم بۆ ساغکردنەوەی بچێتە شارەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق .
لە کۆبوونەوەکەدا وەزیری کشتوکاڵ و سەرچاوەکانی ئاو، دڵنیایکردنەوە ھەنگاوی جدیان ناوە بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشەیە، بە پەیوەندی لەگەڵ سەرۆک و جێگری سەرۆکی حکومەت ، بۆ ئەو مەبەستە نوسراوی رەسمی وەزارەت ئاراستەی وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق کراوە و جەختکراوەتەوە، بە کارکردنی ناوەرۆکی یاداشتی لێک تێگەیشتینی نێوان وەزارەتمان و وەزارەتی کشتوکاڵی عێراق .
راشگەیاند، ھەفتەی داھاتوو بۆ ھەمان مەبەست وەفدێکی وەزارەت سەردانی بەغداد دەکات ،بەمەبەستی بەدواداچوون و چارەسەرکردنی ئەو گرفتانەی خاوەن کێڵگە و پڕۆژەکان و بەردەوامی و ھەماھەنگییەکان بۆ چارەسەرکردنی کێشە ھاوبەشەکانی نێوان ھەردوولا.
سەرکردایەتی کەرکوک- سەڵاحەدینی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان راگەیەنراوێکی سەبارەت بە پۆستی پارێزگاری کەرکوک بڵاوکردەوەو رایگەیاند، ئەمرۆ کاندیدێکی پێکھاتەی عەرەب لە ئەنجومەنی نوێنەران سوێندی یاسایی خوارد لە بری پارێزگاری بەوەکالەتی کەرکوک. ئەم پرۆسەیە لەلای یەکێتی روونە کە چۆن ئەم پیلانگێڕییە داڕێژراوە و بەرنامەی بۆ دانراوە مەبەست لێی مانەوەی راکان جبورییە وەک بەشێک لە برەودان بە سیاسەتی تەعریب لەکەرکوک ، ئەوەی جێگەی نیگەرانییە بۆ یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و خەڵکی کەرکوک ئەوەیە کە پارتی دیموکراتی کوردستان بەشێکە لەو ھاوپەیمانییەی کە پاڵپشت و بەرنامە داڕێژەری مانەوەی راکان جبورییە لە پۆستەکەیدا.
لەم سۆنگەیەوە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بە ھەموو لایەکی رادەگەیەنێت کە پۆستی پارێزگاری کەرکوک ئیستیحقاقی کوردە ، ھەروەھا لەگەڵ ھەموو ھێزە تێکۆشەرەکانی کوردستان بەردەوام دەبێت لە ھەوڵ و کۆششەکانی بۆ دەستبەرکردنەوەی پۆستی پارێزگاری کەرکوک و بەھیچ شێوەیەک سازشی لەسەر ناکات .
راشیدەگەیەنێت،ھیچ لایەنێک مافی ئەوەی نیە بەم شێوەیە بچێتە ناو پیلانگێڕییەکان دژ بە کەرکوکییەکان و دانوستان بکات بۆ مانەوەی راکان جبوری لە پۆستی پارێزگاری کەرکوک .
"ئەمین بابەشێخ" وتەبێژی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان رایگەیاند، یەکێتی بە سەرکردایەتی سەرۆک مام جەلال و ھەڤاڵانی، خاوەنی فیکر و تێڕوانینێکی روون و رەوان بوو بۆ تەواوی قۆناغ و سەردەمەکانی ژیان و ھەڵگیرسانی شۆڕشی نوێی گەلی کوردستان بە سەرکردایەتی سەرۆک مام جەلال، پڕۆژەیەکی فیکری ھەمەلایەنە بوو بۆ داکۆکیکردن لە دۆزی رەوای گەلی کوردستان.
ئاماژەی بۆ ئەوەش کرد، راگەیاندنی پرەنسیپ و ئەدەبیاتی شۆڕشی نوێش لە بیروباوەڕە سیاسییە نیشتمانییەکانەوە سەرچاوەیان گرتبوو، ئەویش لەسەر بنچینەی رێزگرتن لە مافی مرۆڤ و مافی ھاووڵاتیبوون بنیات نرابوو.
روونیشیکردەوە، ئەو تێڕوانینە سیاسییە نوێیەش بوو کە یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و بەرەی کوردستانی بەرەو سەرخستنی راپەڕینی ساڵی ١٩٩١ی گەلی کوردستانی برد و دواتریش بەھۆیەوە لە ساڵی ١٩٩٢دا یەکێتی سەرکردایەتی پرۆژەی دامەزراندنی ئیدارەی ھەرێمی کوردستانی لەڕێی ھەڵبژاردنەوە کرد کە بە یەکێک لە گرنگترین دەستکەوتەکان ھەژماردەکرێت، ھەروەک بیرۆکەی " سیستمی فیدراڵی"یش پرۆژەی سەرۆک مام جەلال و سەرکردایەتی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بوو.
وتەبێژی یەکێتی جەختیشی کردەوە، یەکێتی ھەمیشە تێڕوانینێکی فیکری روون و ئاشکرای ھەبووە و پێشبینی وردی بۆ رووداو و پێشھاتەکانی ئایندە لە سەرجەم بوارە سیاسییەکاندا ھەبوو و بە چەشنێکی واقیعی و نیشتمانی مامەڵەی لەگەڵ دەکردن، چونکە سەرۆک مام جەلال و ھەڤاڵەکانی باوەڕیان بە دیموکراسی و ئازادی و پرسی رەوای گەلەکەیان ھەبوو و لەپێناویدا تێدەکۆشان.
راشیگەیاند، ئەمڕۆکەش دەبێت مێژوو و رابردووی پڕ لە قوربانیدان و دەستکەوتی خۆمان بپارێزین، ھەروەک پێویستە درێژە بە رێبازی سەرۆک مام جەلال و ھەڤاڵەکانی بدەین و لەپێناو ئازادی و دیموکراسی و عەدالەتی کۆمەڵایەتی خەبات بکەین و " چاکسازی و گۆڕانکاریی" بکەینە بنەمای بیرکردنەوە و کاری رۆژانەمان لە تەواوی بوارەکانی حکومی و حزبیدا.
"ئەمین بابەشێخ ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، دامەزراندنی حکومەتی ھەرێمی کوردستان، دەستکەوتێکی گەورە و بڕیارێکی دروست بوو، بەڵام ئەم حکومەت و ئیدارەیەی ھەرێمەکەمان پێویستی بە چاکسازیی جددی ھەیە، بۆ ئەوەی لەیەک کاتدا خزمەت بەم قۆناغە و ھاووڵاتیانیش بکات، لەمڕۆشدا پێویستە بە رێگا و شێوازی زانستیانە و لۆژیکیانە و دیپلۆماسیانە بەرەنگاری ئاستەنگ و ئاڵینگارییە سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و ئەمنی و سەربازییەکان ببینەوە.
وتەبێژی یەکێتی دڵنیایش دەدەت کە پڕۆژەی دیداری یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان، بە مەبەستی پتەوکردنی پرەنسیپی" بەردەوامیی ، نوێبوونەوە، بەھا نیشتمانییەکانمان و ئایندەمان" و وێناکردنی تێڕوانینێکی سیاسی و نیشتمانیی روون و رەوان بۆ ئایندە دەبێت.
ڕاشیانگەیاند، داھاتی وەزارەت لە ساڵی ٢٠٢١ دا بریتییە لە(١٥٤,٤٨٥,٥٥٧,٥٧٦)،بەراورد بە ساڵی ڕابردوو بە رێژەی (٥٤%) زیادیکردوە.
ئاماژەیان بەوەشکردووە ، ھەروەھا لە ساڵی ٢٠١٦ داھاتی وەزارەت بریتی بووە لە (٦٢,٨٦٤,٥٠٤,٩١٣)، بۆیە بەراورد بەو ساڵە، داھاتی وەزارەت بەڕێژەی (١٥٠٪) زیادیکردوە. ھەروەھا داھاتی وەزارەت بە ڕێژەی ( ١٥٥%) زیاترە لە خەرجییەکانی وەزارەت.
قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران، ئەمڕۆ یەک شەممە ٢٧/٢، سەردانی سەرۆکایەتی شارەوانی سلێمانی کرد، بەبۆنەی دەستبەکاربوونی خاتوو لەیلا عومەر وەک سەرۆکی نوێی شارەوانی سلێمانی.
لەوسەردانەیدا، قوباد تاڵەبانی پاڵپشتی و ھاوکاری خۆی بۆ خاتوو لەیلا دووپاتکردەوە و دواتر لەگەڵ بەرپرسی بەشەکانی شارەوانی کۆبووەوە و ئاماژەی بەوەدا کە دەبێت خزمەتی باشتری ھاوڵاتیانی سلێمانی بکرێت.
لەلێدوانێکی رۆژنامەوانیشدا، وتی، ھاتووم سوپاسی لەیلا خان بکەم کە ڕەزامەند بووە ئەو پۆستە وەربگرێت و کەسێکە جێی متمانەی ئێمەیە و ئەزموونی پێشووی ئاماژەیە بۆ سەرکەوتنی لەم ئەرکە نوێیەی دا.
لەبارەی زیادەڕەوییەکان لەسەرموڵک و ماڵی گشتی، قوباد تاڵەبانی ئاماژەی بەوەدا کە،ھەوڵی جددی ھەیە بۆ چارەسەر کردن و بنبڕکردنی زیادەڕەوی لەسەر موڵکی گشتی. ئەرکی حکومەتیشە ھۆکارەکان دیاری بکات و چارەسەریان بکات.
جەختیشی کردەوە کە ئیشی حکومەتە خزمەتی ھاوڵاتیان بکات و ئاساییش و ئارامی بپارێزێت.
دواتر لەیلا خان بەکەناڵەکانی راگەیاندنی ووت، بەڵێنمان داوە کە خزمەتی ھاوڵاتیان بکەین بێ جیاوازی و دەرگای شارەوانیش واڵایە بۆ ھەمووان.
لای خۆییەوە قوباد تاڵەبانی رایگەیاند، بەڵێنی ھاوکاریکردن و پاڵپشتیکردنی بۆ سەرۆکی نوێی شارەوانی سلێمانی راگەیاند، و وتی، سەرکەوتنی شارەوانی سلێمانی سەرکەوتنی ھاوڵاتیانی سلێمانییە.
وتیشی، ھۆکاری بنەڕەتی زیادەروییەکان زیاتر زەوییە، لەبارەی شەقامی ١٠٠ مەتری سلێمانی رایگەیاند، کارکردن لە شەقامەکە بەردەوامە و ھۆکارێکی گرنگە بۆ دوورخستنەوەی قەرەباڵغی شەقامەکان.
"سەرکەوت ئەحمەد" وتەبێژی پۆلیسی سلێمانی لە لێدوانێکدا رایگەیاند، دوای دەستگیرکردن و کۆکردنەوەی بەڵگەی پێویست و لێکۆڵینەوە لەگەڵ ھاوسەری شنیار کە تۆمەتبار بوو بە سوتاندنی، ئەمڕۆ تۆمەتبار لە بەردەم دادوەری لێکۆڵینەوە دانینا بە تاوانەکەیدا.
ھاوکات" ھونەر رەفیق" باوکی شنیار سوپاسی بەڕێوەبەر و ھێزەکانی پۆلیسی سلێمانی کرد کە رێکارە یاساییەکانیان جێبەجێکرد و وتیشی ، ھیچ کەمتەرخەمییەکیان لە دۆسیەکەدا تێدا نەکردووە. شەوی ١٩ی ئەم مانگە شنیار لەلایەن ھاوسەرەکەیەوە سوتێنرا و دوای چوار رۆژ مانەوەی لە نەخۆشخانە گیانی لەدەستدا.
بەپێی زانیارییەکانی کوردسات نیوز، لە کۆبونەوەی سبەینێی سەرۆکایەتی ھەرێم و سەرۆکایەتی حکومەت و سەرۆکایەتی پەرلەمانی کوردستان ، کە لە سەرۆکایەتی ھەرێمی کوردستان بەرێوەدەچێت ، دوایین پێشھاتەکان و بریارەکەی دادگای فیدراڵیی عێراق سەبارەت بە ھەناردەی نەوتی ھەرێم تاوتوێ دەکرێت .
لە ناوەراستی ئەم مانگەدا ، دادگای فیدراڵی بریاری لەسەر نادەستوری بونی یاسای نەوت و غازی ھەرێمدا کە بەپێی بریارەکە ، ھەناردەی نەوتی ھەرێم بەبێ گەرانەوە بۆ بەغداد نا دەستورییە و دەبێت ھەرێم پابەند بێت بە رادەستکردنی نەوتە بەرھەمھێنراوەکەی بە بەغداد ، ئەم بریارەش لە ھەرێمی کوردستان کاردانەوەی توندی لێکەوتەوەو حکومەتی ھەرێم بریارەکەی دادگای فیدراڵی بە نادەستوری و نا دادپەروەر ناو برد .
بەڕێوەبەرایەتی گشتی کارەبای سلێمانی ئاگاداری ھاوبەشانی سنوری پارێزگای سلێمانی دەکات کە رۆژی دووشەممە لێخۆشبوونی ١٥٪ کۆتایی دێت، ھەر ھاوبەشێک دەیەوێت سودمەند بێت پێویستە تا ئەو بەروارە سەردانی بنکەکانی وەرگرتنی پارەی کارەبا بکەن.
ھەروەھا، ئاگاداری دانیشتووانی یەکەکانی نیشتەجێبوون دەکات کە بەشێک لەوانیش پسوڵەی کارەبایان بۆ چووەتەوە و ئیدارەکانیان بەرپرسن لە دابەشکردنی بەسەریاندا، ھەر بۆیە ئاگاداریان بکەنەوە کە پسوڵەکانیان پێبدەن بۆ ئەوەی سودمەند بن لە لێخۆشبوونی ١٥٪ .
لەبارەی دیداری یەکێتییەوە بافڵ جەلال تاڵەبانی رایگەیاند، چاکسازی دەکەنە بنەمای نوێبوونەوە و یەکێتی ناو یەکێتی پتەوتر دەکەن، ھەروەھا ئۆرگانەکانی یەکێتی کاریگەر و چالاکتر دەکەن و ستراتیژێکی دوورمەودای سیاسی و ئابووری و کۆمەڵایەتی و ڕێکخراوەیی کە خزمەت بە ھاووڵاتیان و ژینگەی سیاسی و حکومڕانی لە عێراق بکات، دەیکەنە ھەوێنی کارکردنیان، بۆ ئەو کارانەش ھیچ ھێزێک نایانوەستێنێت.
ھاوکات قوباد تاڵەبانی سەرپەرشتیاری مەکتەبی سکرتارییەتی سەرۆک مام جەلال رایگەیاند، ئەو دیدارە بۆ تاوتوێکردنی واقعی ئێستای یەکێتی و ناسنامەکەی و نوێکردنەوەی وتاری سیاسی و کۆمەڵایەتی و گەشەپێدانییەتی، بۆئەوەی بە دیدگایەکی نوێوە ئامادەبێت و باشتر خزمەتی خەڵک بکات. راشیگەیاند، دیداری یەکێتی ھەوڵی یەکێتییانەیە بۆ نوێبونەوە و چاکسازی و بەھێزکردنی پێگەی یەکێتیی لە ھەموو ئاستەکان.
لای خۆشیەوە "ئەمین بابەشێخ" وتەبێژی یەکێتی روونیکردەوە، ئامانج لە دیداری یەکێتیی، گفتوگۆکردنە سەبارەت بە مێژووی کاروانی خەبات و درێژەدان بە رێبازی سەرۆک مام جەلال و وێناکردنی سیاسەتگەلێکی ئایندەیی و واقیعی و نیشتمانی.
بافڵ جەلال تاڵەبانی وێڕای ئاماژەدان بە پێشھاتە سیاسییەکان و ھەنگاوەکان بۆ پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراق، ھەڵوەستەیکرد لەسەر سیاسەتی یەکێتی و روونیکردەوە کاتێک دەڵێن حکومەتی خزمەتگوزار و تەوافق لەسەر بنەمای شەراکەت و ھاوبەشێتی راستەقینە، لەپێناو سەقامگیری سیاسی، ئابووری، ئەمنی و خوشگوزەرانی زیاترە لە وڵات، نەک ئەوەی سیاسەتی پەراوێزخستن و سەپاندنی زۆرینە بکرێتە بنەما، کە لەم ھەلومەرجەدا ئەم جۆرە بیرکردنەوە و ھەنگاوانە دۆخی عێراق و ھەرێم بەرەو ئاڵۆزی دەبات و بەربەست و رێگرییەکانیش زۆرتر دەبن لە بەردەم چاکسازی و خزمەتکردندا.
وەک کوردیش بۆ کۆی پرسەکان لەگەڵ یەکڕیزی کوردستانین و نامانەوێت لە دەرەوەی بەرەی نیشتمانیی ھیچ ھەنگاوێک بنێین، بەڵام کاتێک لە دەرەوەی ئیرادەی نەتەوەیی و بەرژەوەندی گشتی رێککەوتن بکرێت، یەکێتیش خاوەنی ستراتیژی خۆی دەبێت و پەنا بۆ رێگا چارەی تر دەبات کە بەدڵنییایەوە ھەر ھەنگاوێکیش بنێین بەرژەوەندی گشتی تێدا دەپارێزرێت و پاراستنی مافی میللەتەکەمان لەسەر ھەموو پۆست و ئیمتیازاتێکەوە دەبینین.
ھەر لە دیدارەکەدا بە گرنگییەوە باس لە رۆڵی ھێزەکانی ھاوپەیمانان لە جەنگی رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر کرا و ھاریکار و ھاوکاری نێوان ھێزەکانی پێشمەرگە و ھێزە عێراقییەکان بە فاکتەری ئارامی و ئاسایشی زیاتر لە قەڵەم درا.
سەڵاحەدین دەمیرتاش ھاوسەرۆکی پێشووی پارتی دیموکراتی گەلان "ھەدەپە" لە چاوپێکەوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، حکومەتی تورکیا لە ھەوڵەکانی بۆ داخستنی "ھەدەپە" بەردەوامە، بەڵام دەبێت ئەو لێکەوتە سیاسییانە لەبەرچاو بگرێت کە لەکاتی داخستنی ھەدەپەدا درووست دەبن.
راشیگەیاندوە، دەنگدەرانی "ھەدەپە" لەڕێگەی پیشاندانی ھەڵوێستێکی کاراوە داھاتووی دیموکراسیەت لە تورکیا دیاری دەکات، بڕیاری داخستنی "ھەدەپە"ش ئەو ھەڵوێستە روونتردەکاتەوە و خۆراگریی دەنگدەرانی زیاتر دەکات.