هەواڵەکان
ئێران ئامادەیی نیشانداوە بۆ گەیشتن بەرێککەوتن لەگەڵ ئەمریکا لە بارەی بەرنامە ئەتۆمیەکە و رایگەیاندووە، تاران نایەوێت ببێتە خاوەن چەکی ئەتۆمی بەڵام بەردوامی بە پیتاندنی یۆرانیۆم دەدات.
عەباس عراقچی وەزیری درەوەی ئێران لە تۆڕی کۆمەڵایەتی ئێکس بڵاویکردوەتەوە، ترەمپ لە دوای دەست بەکاربوونیەوە جەختی لەوە کردوەتەوە کە تاران نابێت ببێتە خاوەن چەکی ئەتۆمی، ئەمەش هاوتەریبە لەگەڵ رێبازی ئێران و هەنگاوێکی سەرەکییە بۆ گەیشتن بەرێککەوتن لەگەڵ ئەمریکا.
وەزیری درەوەی ئێران راشیگەیاندووە، ئامادەین بۆ گەیشتن بەرێککەوتنێکی ئاشتیانە، کە بەردەوامی بدات بەپیتاندنی یۆرانیۆمی ئێران لەژێر چاودێری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی، جەختیشیکردەوە کە نایانەوێت ببنە خاوەن چەکی ئەتۆمی.
سەبارەت بە دەستپێکردنەوەی دانوستانەکان عەباس عراقجی ئاماژەی بەوەشکرد، چاوەڕوان دەکرێت رۆژی یەکشەممە داهاتوو دانوستانەکان لە عوممان دەستپێبکاتەوە.
جێگەی ئاماژەیە ماوەی چەند رۆژێکە لێدوانی دژ بەیەک لە نێوان لێپرسراوانی ئەمریکا و ئێران دەستیپێکردووە و یەکتری تۆمەتباردەکەن بە دورکەوتنەوە لە دانوستانەکان، هاوکات دۆناڵد ترەمیش رایگەیاندبوو، کردەوەکانی ئەم دواییەی ئێران جێگەی نائومێدییە.
کەشناسیی هەرێم پێشبینی نوێی لەبارەی کەشوهەوای ئەمڕۆ و سبەینێوە بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، ئەمڕۆ لە چەند ناوچەیەکی سنوریی؛ باران دەبارێت و پلەکانی گەرما بەرز دەبنەوە.
کەشناسیی هەرێم رایگەیاندووە، ئەمڕۆ چوارشەممە، ئاسمان ساماڵ و پەڵەهەور دەبێت، لە ناوچە شاخاوییەکان نیمچەهەور دەبێت لەگەڵ ئەگەری نمەبارانێکی کەم لە کاتەکانی دوای نیوەرۆدا لە ناوچە شاخاوییە سنورییەکانی باکوور و باکووری رۆژهەڵات.
ئاماژەی بەوەشکردووە، سبەینێ پێنجشەممە، ئاسمان ساماڵ و پەڵەهەور دەبێت و لە هەندێک ناوچەدا نیمچە هەور دەبێت.
ئەوەش هاتووە، ئەمڕۆ پلەکانی گەرما کەمێک بەرز دەبنەوە و سبەینێش بە هەمان شێوە 1 بۆ 2 پلەی دیکە بەرز دەبنەوە.
بەرزترین پلەکانی گەرمای تۆمارکراو بە پلەی سیلیزی بۆ سبەینێ بەمجۆرە دەبن:
هەولێر: 41 پلەی سیلیزی
سلێمانی: 39 پلەی سیلیزی
دهۆک : 41 پلەی سیلیزی
کەرکوک : 44 پلەی سیلیزی
زاخۆ : 42 پلەی سیلیزی
هەڵەبجە :40 پلەی سیلیزی
سۆران : 39 پلەی سیلیزی
حاجی ئۆمەران : 26 پلەی سیلیزی
گەرمیان : 45 پلەی سیلیزی
لە قەزای قوشتەپە لە هەولێر کەسێک بە شەش گوللـە کوژرا.
پەیامنێری کوردسات نیوز باسی لەوەکرد، بەپێی وتەی شایەتحاڵ و کەسانی نزیک لە روداوەکە، بنەڕەتی روداوەکە دەگەڕێتەوە بۆ دوو ساڵ پێش ئێستا.
بەپێی زانیارییەکانی دەست کوردسات نیوز کەوتووە، ئەو کەسەی ئەمڕۆ کوژراوە ناوی 'ئاوارە ناسیح' بووە، دوو ساڵ بەر لە ئێستا بە ئۆتۆمبێل خۆی لە کوڕێکی بکوژەکە داوە و بەهۆیەوە کوڕەکە گیانی لەدەستداوە.
ئەگەرچی ئاوارە بەهۆی ئەو روداوەوە ساڵێک و شەش مانگ زیندانی کراوە و لە لایەنی کۆمەڵایەتیشەوە خێزانەکە کۆتاییان بە کێشەکە هێناوە، بەڵام ئەمڕۆ باوکەکە شەش گوللـەی بە ئاوارەوە ناوە.
لەو بارەیەوە پۆلیسی هەولێر رایگەیاندووە، روداوەکە سەعات 6:00ی بەیانی رویداوە و ئەو کەسەی کوژراوە تەمەنی 37 ساڵ بووە.
ئەوەشی خستووەتە روو، لە ئێستادا تۆمەتبارەکە دەستگیر کراوە و پەڕاوی لێکۆڵینەوە بۆ روداوەکە کراوەتەوە و دراوەتە دادگا.
رۆژی پێنجشەممە 12ـی شەشی 2025 هاوکاریی دارایی هاوپەیمانان بۆ پێشمەرگە دابەش دەکرێت
وەزارەتی پێشمەرگە رایگەیاند کە پێنجشەممە 12ـی حوزەیران دەست دەکات بە دابەشکردنی هاوکاری دارایی هاوپەیمانان بۆ مانگی پێنج بەسەر61 هەزار و 375 ئەفسەر و پێشمەرگە.
بەپێی راگەیەندراوی وەزارەتی پێشمەرگە، ئەم هاوکارییە سبەینێ چوارشەممە 11ـی حوزەیران تەمویل کراوە و دوای تەواوبوونی رێکارەکان، پێنجشەممە دابەشکردنەکە دەست پێدەکات.
بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆی سلێمانی ئاگاداری شۆفێرانی کردەوە کە بەهۆی کارکردن لە شەقامی بابان، شەقامی سەرەکی تاسڵۆجە لە کاتژمێر دووی پاشنیوەڕۆی ئەمڕۆ سێشەممەوە بەڕووی هاتوچۆدا دادەخرێت.
بەپێی ئاگادارییەکە، شەقامی سەرەکی تاسڵۆجە لە پردی تاسڵۆجەوە تاوەکو کۆتایی بازاڕەکە لەبەردەم هاتوچۆدا دادەخرێت.
بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆ داوای لە شۆفێران کردووە کە شەقامی تاسڵۆجەی کۆن بەکاربهێنن وەک ڕێڕەوی جێگرەوە.
ئەم کارە ئاوەزانەیە بۆ باشترکردنی ژێرخانی شەقامەکە ئەنجام دەدرێت. بەڕێوەبەرایەتیی هاتوچۆ داوای سەلامەتی بۆ هەموو شۆفێران کردووە.
لە ئەنجامی هێرشێک بۆ سەر خوێندنگەیەک 10 کەس لە شاری گراز لە نەمسا گیانیان لەدەستدا.
لە ئەنجامی تەقەکردن لە خوێندنگەیەک لە نەمسا 28 کەس بریندار بوون - بەپێی راپۆرتێک، بەهۆی تەقەکردنەکەوە 10 کەس کوژراون و 28یش برینداربوون، بەپێی راپۆرتە هەواڵییەکان ئەوان لە نەخۆشخانەکان چارەسەریان بۆ دەکرێت و باری تەندروستی چوار کەسیان لە رادەبەدەر ناجێگیرە.
بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی بەرگریی شارستانیی هەرێمی کوردستان ئاماری روداوەکانی رۆژانی جەژنی قوربانی بڵاوکردەوە.
بەڕێوەبەرایەتی گشتیی بەرگریی شارستانی رایگەیاند، گشت تیمەکانی بەرگریی شارستانی لە پارێزگا و ئیدارە سەربەخۆکانی هەرێم بەپێی پلانی دیاریکراو بۆ روبەروبوونەوەی بارودۆخە لەناکاوەکان لە ئامادەباشی تەواودا بوون و ئەمەش ئامارەکانی رۆژانی جەژنن:
ئاماری روداوەکان:
ئاگرکەوتنەوە:
- کۆی گشتی 173روداوی ئاگرکەوتنەوە لە سەرتاسەری هەرێمی کوردستان رویداوە
- 57 روداوی سوتانی پوش و پەڵاش تۆمارکراوە
روداوە کوشندەکان:
- یەک روداوی خنکان لە پارێزگای دهۆک رویداوە کە منداڵێکی 7ساڵان بووەتە قوربانی
- یەک کەس لە ئیدارەی زاخۆ بەهۆی روداوی ئۆتۆمبێلەوە گیانی لەدەستداوە
زیانە ماددییەکان:
- 8 ئۆتۆمبێل و یەک ماتۆرسکیل سوتاون
بەڕێوەبەرایەتیی بەرگریی شارستانی دەڵێت کە تەواوی کارەکان بەگوێرەی پلانی دانراو بەڕێوەچوون و تیمەکان بە تەواوی لە ئامادەباشیدا بوون بۆ روبەروبوونەوەی هەر بارودۆخێکی لەناکاو.
بەڕێوەبەری پەیوەندییە گشتییەکانی دەستەی گشتیی دەروازە سنوورییەکانی سوریا ئاشکرای کرد کە لەدوای روخانی رژێمی بەشار ئەسەد، زیاتر لە 425 هەزار هاوڵاتی سوری لە وڵاتانی دراوسێوە گەڕاونەتەوە بۆ وڵاتەکەیان.
مازن عەلوش لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: "لە ماوەی نێوان 8ـی کانوونی یەکەمی 2024 تا 8ی حوزەیرانی 2025، 425 هەزار هاووڵاتی سوری لە دەروازە سنورییەکانەوە گەڕاونەتەوە، ئەمەش لە چوارچێوەی پرۆسەی گەڕانەوەی هاووڵاتیانە."
بەپێی ئامارەکانی ئەو، تورکیا لە پێشەوەی وڵاتانی وەرگری پەنابەرانی سوری دایە، کە زیاتر لە 250 هەزار کەسی لەو وڵاتەوە گەڕاونەتەوە. ژمارەیەکی زۆری دیکەش لە لوبنان، ئوردن و عێراقەوە گەڕاونەتەوە.
عەلوش ئاماژەی بەوەش کرد کە دەیان هەزار بیانی لە ئەورووپا، کەنەدا و وڵاتانی جیاوازی جیهانەوە بۆ سوریا هاتوون، چ بۆ سەردان یان نیشتەجێبوونی هەمیشەیی.
لەبارەی کردنەوەی دەروازەی سنووریی عورێزە لەگەڵ لوبنانەوە، عەلوش وتی: "لە سێشەممەی رابردووەوە کە ئەم دەروازەیە کرایەوە، زیاتر لە 20 هەزار گەشتیار لێیەوە هاتوچۆیان کردووە."
ئەو رونی کردەوە کە کارەکان بەردەوامن بۆ دامەزراندنی رێڕەوێکی بازرگانیی هەمیشەیی لە نێوان سوریا و لوبنان لە رێگەی دەروازەی عورێزەوە، هەروەها تەواوکردنی ئامادەکارییەکانی ژێرخان و نۆژەنکردنەوەی دامەزراوە خزمەتگوزارییەکانی دەروازەکە.
دەروازە سنورییە وشکانییەکانی نێوان سوریا و تورکیا بریتین لە: کەسب، باب ئەلهەوا، حەمام، سەلامە، راعی و جەرابلوس.
دەروازەکانی سوریا و لوبنان: جەدیدە یابوس، جوسیە و عورێزە.
دەروازەی سنوریی سوریا و ئوردن: نسیب.
دەروازەی سنوریی سوریا و عیراق: ئەلبوکامال.
هێزی دەریای ئیسرائیل بەچڕی بۆمبارانی شاری حودیدەی یەمەنی كرد
كەناڵی مەسیرەی سەر بە حوسیەكانی یەمەن بڵاویكردەوە، بەرەبەیانی ئەمرۆ، ئیسرائیل بۆمبارانێكی چڕی شاری حودیدەی كرد، بەبێ ئەوەی ئاماژە بە زیانەكان بدات
سوپای ئیسرائیلیش بڵاویكردەوە، هێرشەكە لەلایەن هێزی دەریایی ئیسرائیلەوە ئەنجام دراوە.
ئەو هێرشەی ئیسرائیل بۆسەر یەمەن لە كاتێكدایە كە وتەبێژی سوپای ئیسرائیل لە پێگەی ئێكس لە ئێوارەی دووشەممە لە بڵاوكراوەیەكدا داوای چۆڵكردنی بەندەرەكانی رەئسولعیسا و سڵێف و حودەیدەی كرد كە لە ژێر كۆنترۆڵی حوسیەكاندان.
ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایش سەبارەت بە رەوشی عیراق و كۆتایهێنان بە ئەركی یونامی كۆدەبێتەوە.
بڕیارە ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتوەكان سەبارەت بەرەوشی عیراق و ئەركە نێودەوڵەتییەكان و كۆتایهێنان بە ئەركی یونامی لەو وڵاتە كۆببێتەوە.
بریارە لەو كۆبونەوەیەدا محەممەد حەسان نوێنەری تایبەتی سكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتوەكان راپۆرتێك سەبارەت بە رەوشی ناوخۆی عیراق و كشانەوەی یۆنامی پێشكەش دەكات.
ئەوەش لە كاتێكدایە بەپێی بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایش، لە 31ی كانوونی یەكەمی ئەمساڵ ئەركی یونامی لە عیراق كۆتایی دێت.
لە پەراوێزی سێهەمین کۆنفرانسی ئۆقیانوسی نەتەوە یەکگرتووەکان، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، خانمی یەکەمی عیراق لەسەر بانگهێشتی بریجیت ماکرۆن خانمی یەکەمی فەرەنسا، سەردانی شارەوانی سانت پۆڵ دی ڤێنسی باشووری رۆژهەڵاتی فەرەنسای کرد.
لەگەڵ گەیشتنی خانمی یەکەم، بۆ گۆڕەپانی دیگۆل، خاتوو بریجیت ماکرۆن بەخێرهاتنی کرد و جەختی لەگرنگی بەشداریکردنی لەبەرنامە رۆشنبیریەکەدا کردەوە، بەو پێیەی بەرجەستەی شارستانیەتی میزۆپۆتامیایە کە درێژدەبێتەوە بۆ هەزاران ساڵ لەمەوبەر، پاشان خانمی یەکەمی عیراق، بە یاوەری خاتوو بریجیت و خانمە یەکەمەکانی سەرکردە و سەرۆکی دەوڵەتانی بەشداربوو لەکۆنفرانسی ئۆقیانوسەکان گەشتێکی بەسانت پاول دی ڤینسدا کرد.
شاناز ئیبراهیم ئەحمەد ستایشی مێژوو و کلتووری شارەکەی کرد کە بووەتە شوێنی بەیەکگەیشتنی زۆرێک لەکلتوور و شارستانیەتەکان، هەروەها خانمی یەکەم و هاوتاکانی سەردانی دامەزراوەی ماختیان کرد کە مۆزەخانەی هونەری مۆدێرن و 12 هەزار بەرهەمی هونەری تێدایە کە بریتین لە تابلۆ و پەیکەر و سیرامیک و کۆمەڵێک بەرهەمی هونەری هونەرمەندانی سەدەی بیستەم.
هەروەها خانمی یەکەم، رۆڵی بەرچاوی هاوتا فەرەنسییەکەی لەبواری مرۆیی و ڕۆشنبیری و گرنگیدان بە کلتوور و مێژووی بەرز نرخاند.
بەرنامە رۆشنبیریەکە بریتی بوو لەکۆبوونەوەی خانمانی یەکەم کە لە پەراوێزی کۆنفرانسەکەدا ئامادەبوون و خانمی یەکەم خۆشحاڵی خۆی دەربڕی بە دیدار لەگەڵیان بەتایبەت شازادە شارلینی مۆناکۆ.
شاناز ئیبراهیم ئەحمەد جەختی لەوەش کردەوە کە ئەم دیدارە ئامرازێکی پەیوەندیکردن و پردێکە بۆ گفتوگۆ و دەرفەتێکە بۆ فێربوونی زیاتر دەربارەی کلتوورەکانی دیکە، هەروەها باسێکی لە یادەوەرییەکانی منداڵی خۆی لە گوێگرتن لە رادیۆی مۆنتی کارلۆ کرد کە تاکە رادیۆی فەرەنسیە بە زمانی عەرەبی پەخشی دەکرا و ئامرازێکی گرنگ بوو بۆ گەیاندنی بیرۆکە و کلتوورەکان.
خانمی یەکەم باسیشی لە عیراق کرد کە یەکێکە لە ناوچە دیارەکانی جیهان، کە خاکەکەی دەوڵەمەندە بە گرنگترین شوێنەواری شارستانیەت و شوێنەوارە بەرچاوەکانی و کلتووریی و شوێنی گەشتیاریی وەک شارستانیەتی سۆمەری، ئەکەدی، ئاشووری و بابلی، کە بەیەکەمین شارستانیەتی جیهان دادەنرێت و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ حەوت هەزار ساڵ پێش ئێستا.
هەروەها ئاماژەی بەوەشکرد، عیراقییەکان رووبەڕووی چەندین ئاستەنگ بوونەتەوە کەبەشداربوون لەداڕشتنی ناسنامەی نیشتمانی و بنیاتنانی دەوڵەتی هاوچەرخی عیراق، هاوکات تیشکی خستە سەر گرنگی بەشداری عیراق لەکۆنفرانسی ئۆقیانوسی نەتەوە یەکگرتووەکان، چونکە عیراق یەکێکە لەو وڵاتانەی کەزۆرترین زیانی بەرکەوتووە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و ژینگەوە، ئەمەش بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و وشکەساڵی و دابەزینی رێژەی ئاو لە رووبارەکانی دیجلە و فورات ، ئەمەش کاریگەری لەسەر سروشتی ژیان دروستکردووە ، هەروەها عیراق لە ئێستادا سەرۆکایەتی گروپی 77 و چین دەکات، ئەمەش گوزارشت لەپێگەی نێودەوڵەتی عیراق و پابەندبوونی بەهاوبەشێکی راستەقینە لەداڕشتنی سیاسەتی ژینگە و بنیاتنانی هاوبەشی نێودەوڵەتی بۆ رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا دەکات.
تا ئێستا ئەمریکا و ئێران لەسەر خولی شەشەمی دانیشتنە چاوەڕوانکراوەکانی نێوانیان پێوەند بە بەرنامە ئەتۆمیەکەوە رێک نەکەوتون و هاوکات لێدوانی لێک دژیش دەدەن.
لە کاتێکدا کە سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند کە ئەمریکا و ئێران پێنجشەممە دانیشتنێکی نوێ ئەنجام دەدەن، لە هەمان کاتدا، وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران ئیسماعیل بەقایی رایگەیاند کە خولی شەشەم یەکشەممەی داهاتوو لە مەسقەت ئەنجام دەدرێت.
بەقایی وتیشی کە تاران بەم زووانە لە رێگەی سەڵتەنەتی عومانەوە پێشنیازێک پێشکەش بە لایەنی ئەمریکی دەکات، و پێشنیازەکەشی بە پێشنیازێکی لۆجیکی و باش وەسفکرد.
تا ئێستا ئێران و ئەمریکا بە مەبەستی دۆزینەوەی جێگرەوەیەک بۆ ئەو رێکەوتنەی ساڵی 2015 ترەمپ لە خولی یەکەمی سەرۆکایەتیدا وازی لێ هێنا لە 12ـی نیسانی رابردووەوە پێنج خولی دانیشتنیان ئەنجام داوە.
گرفتی سەرەکی نێوان ئەمریکا و ئێران
مەسەلەی بەرهەم هێنانی یورانیۆم گرفتی سەرەکی نێوان هەردو وڵاتبووە. ئێران پێداگری لەسەر مافی بەرهەم هێنانی یورانیۆم لەسەر خاکی خۆی دەکات لە کاتێکدا حکومەتی ئەمریکا بەرهەم هێنانی بە "هێڵی سوور" دەزانێت.
تاران هەفتەی رابردوو روونی کردەوە کە پێشنیازە ئەمریکیەکە کە لە رێگەی عومانەوە وەریگرتووە "گەلێک ناروونی" لەخۆدەگرێت.
لە هەمان کاتدا، کۆمەڵەی نێودەوڵەتی وزەی ناوکی ئەم هەفتەیە کۆبوونەوە دەربارەی چالاکییەکانی ئێران دەکات، کە چاوەڕوان دەکرێت بڕیارێک دەربکات کە ئەو چالاکییانە محکوم بکات و دوێنێش رافائیل گروسی بەرێوەبەری ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم رایگەیاند، تا ئێران یارمەتی ئاژانسەکە نەدات بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی، ئاژانس ناتوانێت دڵنیایی بدات دەربارەی ئەوەی کە بەرنامە ئەتۆمیەکەی ئێران ئاشتیانە دەبێت.
د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق و فام مینە چینە سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام، سەرۆکایەتی لوتکەی جیهانی بۆ دەلتاکانیان کرد کە لە شاری نیس-فەرەنسا، لە پەراوێزی کونفرانسی سێهەمی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ ئۆقیانوسەکان بەڕێوەچوو.
ئەمەی خوارەوە دەقی ووتەکەی سەرۆک کۆمارە
بەڕێز سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام
خوشکان برایانی بەڕێز..
سڵاوی خوداتان لێ بێت..
شانازییەکی گەورەیە کە لەگەڵ هاوکارم، سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام، هاوسەرۆکایەتی ئەم لوتکە گرنگەی دەلتای ڕووبارەکان دەکەم، وەک سەرکردەی گەلانێک کەخودا هەندێک لە گرنگترین دەلتای ڕووبارەکانی پێبەخشیوون بەدرێژایی مێژوو، ئەمڕۆ بە سوپاسگوزارییەوە بۆ کەلوپوری هاوبەشمان و خەمی قووڵ بۆ داهاتوومان کۆدەبینەوە.
دەلتاکان چیرۆکی خودی شارستانیەتی مرۆڤ دەگێڕنەوە. دەلتای میزۆپۆتامیا کە دیجلە و فورات لەگەڵ کەنداوی عەرەبیدا یەکدەگرنەوە، پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر شایەتحاڵی لەدایکبوونی نووسین و یاسا و کۆمەڵگەی شارستانی بووە.
بەهەمان شێوە دەلتای میکۆنگ بە زەوییە بەپیتەکەی خۆراک شارستانیەتی ڤێتنامیی دابینکردوە، ئەم دیمەنە سروشتیانە تەنها تایبەتمەندی جوگرافی نین؛ بەڵکو لانکی کلتوورەکانمانن، بناغەی ئاسایشی خۆراکمانن و شادەماری ژیانی ئابووریمانن.
قورئانی پیرۆز بەجوانی باس لە بەیەکگەیشتنی ئاوە پیرۆزەکان دەکات، کە دەلتا نوێنەرایەتی ئێرادەی خودایی دەکات، ئەو شوێنانەی کە خودا قەدەری وابوە کە ئاوی شیرین و خوێ بە هاوئاهەنگی کۆببنەوە، بەڵام ئەمڕۆ ئێمە ڕووبەڕووی هەڕەشەی بێ وێنە دەبینەوە کە پێویستی بەهەنگاوی بەپەلەی نێودەوڵەتی هەیە، گۆڕانی کەشوهەوا بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا خێراتر دەکات و پاڵدەنێت بە ئاوە سوێرەکان بۆ ناوەوەی وڵات و هەڕەشە لەو هاوسەنگییە تایبەتمەندیە ووردەی نەوەکانی پێشوو کۆمەڵگەکانمان دەکات.
لەعێراق، زۆنگاوە دێرینەکانمان کە لەلیستی کەلەپوری جیهانی یونسکۆدان، بە شێوەیەکی کارەساتبار دەگۆڕێن بۆ زەوییە وشکەکانی بەخوێ داپۆشراو.
پیسبوون ئاڵنگاریەکی دیکەی بەرچاوی هەیە ، ڕژانی بەرهەمە پیشەسازی و کشتوکاڵیەکان و پاککردنەوەی ئاوی پاشەڕۆکان بەشێوەیەکی پێویست نیە، پیسبوونی هەمان ئاوە کە باوباپیرانمان لایان پیرۆز بووە.
لە هەردوو ناوچەی دەلتای میکۆنگ لە ڤێتنام و زۆنگاوەکانی باشووری عێراق، کاریگەریی وێرانکەری پیسبوونی ئاو لەسەر ڕاوەماسی و کشتوکاڵ و تەندروستی مرۆڤ دەبینین، ڕەنگە لەهەمووی گرنگتر دابەزینی ڕیژەی لێشاوی ئاوە لە سەرچاوەکەیەوە بێت کەهەڕەشە لەبونی خۆی دەکات.
عێراق لە چەند دەیەی ڕابردوودا دابەزینێکی کارەساتباری بەخۆیەوە بینیوە بە ڕێژەی نزیکەی ٤٠% لە لێشاوی ئاوی ڕووباری دیجلە و فورات کەمی کردوە، دروستکردنی بەنداو لە وڵاتانی سەرەووی ڕوبارەکان و زیادەڕۆیی لە دەرهێنانی ئاو، ڕووبارە گەورەکانمانی کردووە بە چەمێکی بچووک.
ڤێتنام ڕووبەڕووی ئاستەنگی هاوشێوە دەبێتەوە، چونکە پێشهاتەکانی سەرەوەی دۆڵی میکۆنگ شێوازی لێشاوی سروشتی دەگۆڕن، ئەم ئەزموونە هاوبەشانە پشتڕاستی دەکەنەوە کە پاراستنی دەلتا پێویستی بە هاوکاری نێودەوڵەتی و گفتوگۆی جددی و بەپەلە لە نێوان وڵاتانی سەرەوە و خوارەوە هەیە.
داوا لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکەین کە دەلتاکان وەک ژێرخانی سەرەکی پێویست بۆ ئاسایشی خۆراکی جیهانی و کەشوهەوا و پاراستنی جۆراوجۆری زیندەیی بناسن.
چارەسەرەکانیش بریتین لەکارا کردن و باشترکردنی ئاودێری و بەڕێوەبردنی یەکگرتووی ئاوەوە هەتا گواستنەوە بۆ وزەی نوێبووەوە، ئەوەی ئێستا پێویستمانە ئیرادەی بەکۆمەڵە بۆ جێبەجێکردنیان ، لە کۆتاییدا با لەبیرمان بێت کە پاراستنی دەلتاکان لە وڵاتەکانماندا پاراستنی کەلەپوری مرۆیی هاوبەشمانە، داهاتووی لانکی ڕافیدەین و بەپیتی ڕووباری میکۆنگ پەیوەستە بەو ئەگەرانەی ئەمڕۆ بڕیاری لێ دەدەین.
سوپاستان دەکەم.
خان مەرجان؛ میراتە 667 ساڵەکەی بەغداد و ئەو خانەی پێی دەوترا دڵی بەغداد، دەگەڕێنرێتەوە بۆ ژیان و جارێکی دیکە گەرموگوڕی بۆ دەگەڕێنرێتەوە.
خان مەرجان لە ساڵی 1358دا و لە سەردەمی والی ئەمینەدین مەرجاندا دروستکراوە و لەدوای سەردەمی عەباسییەکانەوە وەک ناوەندێکی گەورەی بازرگانی و میوانخانە و دیوەخانێک بۆ رێبواران و ناوەندێکی فێربوونی نوسین و خوێندنەوە رۆڵی گێڕاوە.
خانەکە دەکەوێتە ناوجەرگەی شەقامی رەشیدی ئێستا، هونەری تەلارسازی ئاستبەرزی تێدا بەکارهاتووە کە بە بینینی چاو تێر نابێت، بەرزی خانەکە 31 مەتر و نیو و پانی رووکاری پێشەوەشی 45 مەترە.
خانەکە لە دوو نهۆمی 45 ژووری پێکهاتووە، کە سەرجەم ژوورەکان بە هونەرێکی بەرزی تەلارسازیی نەخشێنراون، ناوەڕاستی خانەکەش لە هەردوو نهۆمەکەوە دەڕوانێتە سەر گۆڕەپانێک کە بنمیچەکەی بە شێوەیەکی هونەریی رازێنراوەتەوە.
ئێستاش دوای نزیکەی 700 ساڵ، دووبارە خان مەرجانی دڵی بەغداد جمەی دێت و لەچوارچێوەی هەوڵەکان بۆ پاراستنی شوێنەوارە مێژووییەکان، نۆژەن کراوەتەوە و وەک مۆزەخانەیەک و شوێنێکی گەشتیاریی و ناوەندێکی هونەری و رووناکبیری بە رووی هاووڵاتیاندا کراوەتەوە.
نۆژەنکردنەوەی خانەکە بە جۆرێک کراوە، کە سەرجەم دەرگا و پەنجەرەکانی هاوشێوەی هونەری تەلارسازی ئەو سەردەمە دروستکراونەتەوە و بناغەی خانەکەش تۆکمەکراوەتەوە، هەروەها سەرجەم دیوار و بناغە و بنمیچەکانیشی کاریان تێدا کراوە بۆئەوەی لە شێ و هەر شتێکی دیکە کە ببێتە هۆی تێکدانی بیپارێزن، لە رووکاری دەرەوەشیدا سەرجەم زیادەڕەوییەکانی لێ لابراون و ئێستا خانەکەی سەردەم والی ئەمینەدین دووبارە هاوشێوەی ئەوکاتە خۆی دەنوێنێت.
بڕیارە خانەکە پاڵپشت بە کرانەوەی، ئەو خواردن و خواردنەوانەشی تێدا پێشکەشبکرێت کە بنەچەیان بەغداد خۆیەتی، هەروەها شوێنی بۆ پێشانگەی کاری دەستیی و وەرشەی فێرکردن و خولی دیکە تێدا تەرخان بکرێت و بەردەوام نمایشی هونەری تێدا بێت.
رافایل گرۆسی، بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم لە راگەیەنراوێکدا بۆ دەستەی پارێزگارانی ئاژانسەکە رایگەیاندووە، "تا ئێران یارمەتی ئاژانسەکە نەدات بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی، ئاژانس ناتوانێت دڵنیایی بدات دەربارەی ئەوەی کە بەرنامە ئەتۆمیەکەی ئێران ئاشتیانە دەبێت".
کاربەدەستانی ئێران ئەم راپۆرتەیان بە "سیاسی" ناوبردووە و بە توندی هۆشدارییان داوە لە پەسەندکردنی رەشنووسی بڕیارنامەیەک کە لە لایەن زلهێزەکانی رۆژئاواوە ئامادە کراوە.
بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆمی وتی رایەگەیاند، ئێران چەندین جار یان وەڵامی پرسیارەکانی ئاژانسەکەی نەداوەتەوە یان وەڵامگەلێکی داوەتەوە کە لە رووی تەکنیکییەوە قبوڵ ناکرێت، هەروەها ئێران هەوڵی پاککردنەوەی شوێنەکانی داوە، ئەمەش بووەتە هۆی ئاستەنگ لە بەدواداچوونەکانی بەردەم ئاژانسەکە.
هاوکات داوای لە ئێران کرد، کە "دەستبەجێ هاوکاری تەواو لەگەڵ ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ناوەکی" بکات.
رافائیل گرۆسی راشیگەیاند، دوایین راپۆرتی رێکخراوەکە پشتڕاستی دەکاتەوە کە ئێران تا سەرەتای ساڵانی 2000 "بەرنامەیەکی ئەتۆمی سیستماتیکی رانەگەیەنراوی ئەنجامداوە و لە هەندێک لەو چالاکیانەشدا، مادە ئەتۆمییە راگەیەندراوەکان بەکارهێنراون.
ئەم لێدوانەی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی نێوزەوڵەتیی وزەی ئەتۆم، لە کاتێکدایە کە مەسعود پزیشکیان سەرۆک کۆماری ئێران چەند رۆژێک پێش ئێستا رایگەیاند: بەرنامەکەمان بەتەواوی ئاشتیانەیە.
سێیەمین کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئۆقیانوسەکان لە شاری نیسی فەرەنسا بەڕێوەدەچێت و سەرۆک کۆماری عیراق وتارێکی تێدا پێشکەشکرد.
لە سێیەمین کۆنفڕانسی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ ئۆقیانووسەکان سەرۆک کۆماری عیراق رایگەیاند، پێویستە ئۆقیانووسەکان وەک میراتێکی مرۆیی مامەڵەی لەگەڵ بکرێت.
د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق دەشڵێت: بەشداری عیراق لەم کۆنفڕانسە لە سۆنگەی گرنگیدانییەتی بە کاری هاوبەش بۆ پاراستنی ژینگە.
وتیشی، نیگەرانین لە پیسبوونی ژینگە ئاوییەکانمان، ئاماژەی بەوەشکرد، بۆ هەندیک لە وڵاتان ئۆقانووسەکان سەرچاوەی ژیانکردنە.
سەرۆک کۆمار ئەوەشی خستەڕوو، لە عیراق ئاستی هەردوو روباری دیجلە و فورات کەمبووەتەوە، بەهۆی چەند هۆکارێکەوە، لەوانە گۆڕانی کەشوهەوا، نەبوونی سیاسەتێکی یەکگرتووی ئیداری و یاسایی بۆ رووبارەکانی سنووربەزێن، هەروەها دابەزینی رێژەی ئاوی عیراق لە وڵاتانی سەرەوەی روبارەکانەوە، کە بووەتە هۆی دابەزینی ئاستی بەرهەمی کشتوکاڵی و بەرهەمی ناوخۆیی گشتی.
د.لەتیف رەشید راشیگەیاند، داوای فراوانکردنی هاوبەشی کاریگەر لە نێوان حکومەتەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی، کەرتی تایبەت، و دامەزراوە توێژینەوەکان دەکەین، پشتیوانی دارایی داهێنەرانە و بەردەوام بۆ پاراستنی ئۆقیانوسەکان، هەروەها هەماهەنگی و هاوکاری بۆ گەیشتن بە رێککەوتن لەسەر ئاو، رووبار، و دەریاچەکان کە خزمەت بە بەرژەوەندی هەمووان بکات.
ئەمەی خوارەوە دەقی وتاری سەرۆک کۆمارە لە دانیشتنی کردنەوەی کۆنگرەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئۆقیانوسەکان:
خاوەن شکۆ و پایەداران
خوشک و برایانی بەڕێز
سڵاو و دروود و ڕەحمەتی خوای گەورەتان لەسەربێت.
خۆشحاڵین ئەمڕۆ بەشداری لەم کۆنفرانسە گرنگە دەکەین کە شاری نیس میوانداریی دەکات، سێیەمین کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ زەریاکان، کە پلاتفۆرمێکی تایبەتە بۆ ئاڵوگۆڕکردنی دیدەکان و پەرەپێدانی هاوکاری نێوان وڵاتەکانمان لەپێناو ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاریە هاوبەشەکان و داڕشتنی ئایندەیەکی سەقامگیرتر و دادپەروەرانەتر، بەتایبەتی کە سەرچاوەکانی ئاو بە زەریاکانیشەوە کێشەیەکی مرۆیی، ئاسایش و گەشەپێدانن و لەهەمان کاتدا چەندین ساڵە لە دەرەوەی چەتری پاراستنی یاسایی پێویست ماونەتەوە.
بەشداری عێراق لەم کۆنفرانسەدا دەگەڕێتەوە بۆ باوەڕی قووڵمان بە گرنگی کاری هەمەلایەنە و پابەندبوون بە بەهێزکردنی هاوبەشی نێودەوڵەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵی و نایەکسانی ئابووری و قەیرانی ئاسایشی خۆراک.
ئەمڕۆ، لەگەڵ گۆڕانی خێرای کەشوهەوا، بەرزبوونەوەی ئاستی پیسبوونی دەریا و لەدەستدانی سیستەمە ژینگەییەکان، ڕووبەڕووی تەحەدایەکی گەورە دەبینەوە کە پێویستی بە کاری یەکلاکەرەوە و هاوکاری جیهانی راستەقینە هەیە لەسەر بنەمای زانست و دارایی بۆ پاراستنی زەریاکان و سەرچاوەکانی ئاو.
زەریا و دەریاکان تەنها کۆمەلەی ئاو نین بەڵکو سیستەمی بایۆلۆجی ئاڵۆزن کە ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن لە سەقامگیرکردنی کەشوهەوا و دابینکردنی خۆراک و دابینکردنی هەلی کار و ڕێکخستنی سووڕی ئاو لەسەر هەسارەکەمان .
ئاسایشی زەریاکان چیتر کێشەیەکی ژینگەیی نییە بەتەنها بەڵکو بۆتە کێشەی ئاسایشی نێودەوڵەتی و مرۆیی بۆ زۆرێک لە وڵاتانی جیهان بەتایبەتی ئەوانەی بەدەست کەمی سەرچاوەی ئاو و بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکانەوە دەناڵێنن و پێوەرە زانستییەکان ڕوون بوونەتەوە بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی بەرزبوونەوەی خێرای پلەی گەرمی ئاو و خراپتربوونی دیاردەی ترشبوون و دابەزینی زەریاکان. کۆگای ماسی و زیادبوونی پیسبوونی پلاستیک و ماددە کیمیاوییەکان .
لەعیراقدا ڕووبەڕووی تەحەدایەکی گەورە دەبینەوە بەهۆی کەمبوونەوەی ئاوی ڕووبارەکانی دیجلە و فورات بەهۆی چەند کاریگەرییەکەوە لەوانە گۆڕانی کەشوهەوا و نەبوونی سیاسەتێکی کارگێڕی و یاسایی یەکگرتوو بۆ ڕووبارەکانی سنوور و کەمبوونەوەی داهاتی ئاو لەوڵاتانی سەرەوە کە بووەتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی ئاوارەبوونی ناوخۆ و دەرەکی و کەمبوونەوەی بەشداری بەرهەمی کشتوکاڵی لەبەرهەمی ناوخۆیی.
بەڕێزان
زەریا و دەریاکان تەنها سەرچاوەیەکی سروشتی نین بەڵکو میراتی هاوبەشی مرۆڤن، بۆیە پێویستە کاری بەکۆمەڵ خێراتر بکرێت بۆ بەدەستهێنانی بەشێک لە ئامانجەکانی گەشەپێدانی بەردەوام لەڕێگەی برەودان بە داهێنان، پشتیوانی لە ئابووری شین و بنیاتنانی تواناکان، بەتایبەتی لە وڵاتانی گەشەسەندوو و دوورگە بچووکەکان کە لە ڕیزی پێشەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوای دەریایدان.
ئەوەی ئەمڕۆ لەم کۆنفرانسەدا پێویستمانە ڕێکەوتنێکی بەکۆمەڵە بۆ داڕشتنی ستراتیژێکی جیهانی بۆ پاراستنی زەریاکان و بەهێزکردنی پابەندییە نێودەوڵەتییەکان لە ڕێگەی پلانی کارکردن لەسەر بنەمای پەیماننامەی دەریایی.
لەم ڕوانگەیەوە، ئێمە ئەمڕۆ داوا لە هەموو وڵاتان دەکەین بەشداری ئەم پەیماننامەیە بکەن و بەشدارییەکی کاریگەر بکەن لە چالاککردنی بڕگەکانی، سەرەڕای ئەمانەی خوارەوە:
- فراوانکردنی کاری هاوبەشی کاریگەر لە نێوان حکومەتەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی، کەرتی تایبەت و دامەزراوەکانی توێژینەوە.
- پاڵپشتی داهێنان و بەردەوامی دارایی بۆ پاراستنی زەریاکان و بەهێزکردنی خۆڕاگری مانەوەیان.
- بەدیهێنانی یەکخستن لە نێوان وەزارەتەکانی ئاو و ژینگە و ئابووری شین لە هەموو وڵاتان.
- ئامادەکردنی نەخشەی دەریایی و هایدرۆلۆجی نیشتمانی نوێکراو کە جێبەجێ بکرێت.
- پەرەپێدانی توێژینەوەی زانستی و تەکنەلۆژیا لە بوارەکانی شیرین کردنی ئاو و پاراستنی سیستەمی ژینگەیی.
- چارەسەرکردنی بۆشایی یاسایی لە دەریای بەرز و پەرەپێدانی هاوکاری لە بەڕێوەبردنی حەوزە هاوبەشەکان و ئاوی داخراو و نیمچە داخراو.
- کارکردن بۆ پاراستنی زەریا و دەریاکان، کە بەرپرسیارێتییەکی تەکنیکی، ئابووری و مرۆییە کە دەکەوێتە سەر شانی هەموومان، بۆ ئێستا و داهاتوو پێکەوە.
- هەماهەنگی و هاوکاری بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن لەسەر ئاو و ڕووبار و دەریاچەکان کە خزمەت بە بەرژەوەندی هەمووان بکات.
لەکۆتایدا...
دەمەوێت سوپاسی حکوومەتی فەڕەنسا و کۆستاریکا و سکرتاریەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بکەم بۆ ڕێکخستنی ئەم کۆنفرانسە نێودەوڵەتییە.
سڵاو و دروود و ڕەحمەت و بەرەکەتی خوای گەورەتان لەسەربێت