هەمەڕەنگ
ئەمڕۆ ٢١ی سێ، یەکەم رۆژی ساڵی نوێی کوردی و وەرزی بەهارە، ئەو رۆژەیە کە کوردەکان جەژنی تێدا دەگێڕن و ناویان ناوە نەورۆز کە ناوە بنەڕەتییەکەی 'نورۆژ'ـە و لەگەڵ گۆکردنی وشەکە و سەردەمدا گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە.
ئەمڕۆ یەکەم رۆژی چوونە ناو ساڵی 2725ی کوردییە، لە مانگە کوردییەکانیشدا دەبێت بە ١ی خاکەلێوە، ئەو مانگەی تیایدا خاک وەک لێوەکان دەمدەکەنەوە و گژوگیا سەر دەردەهێنن.
نەورۆز و جەژنی کۆتاییهاتنی سەرما و ژیانەوە
بەهۆی هەڵکەوتەی جوگرافی خاکی کوردستانەوە، کە سروشتێکی چیایی هەیە و بەروونی هەر چوار وەرزی ساڵی تێدا دەردەکەوێت، چوونە ناو وەرزی بەهاریش مژدەی نەمانی سەرماسۆڵەی زستان و پێگەیشتنی بەروبومی نوێ و زۆربوونی خۆراک بووە، بۆ ئەوەش هەر لە سەردەمی ژیان لەناو زنجیرەچیاکانەوە تاوەکو شارستانییەتە جیاوازەکان، ئاهەنگیان گێڕاوە و ناویان ناوە سەری ساڵ و رۆژێکی نوێ، کە بۆ مرۆڤی ئەو کاتە دەستکەوتنی خۆراک ئامانجی سەرەکی بووە و وەرزێکیش تیایدا خۆراک و بەروبوم زیاد بکات و کەشوهەوا خۆش ببێت بە سەری ساڵ و چوونە ناو ساڵی نوێیان داناوە، کە دواتریش لەگەڵ هاتەخوارەوەی مرۆڤ لە چیاکان و جێهێشتنی قۆناغی ژیان لەناو ئەشکەوتەکان، شێوەی ئاهەنگ گێڕان بۆ ئەو سەری ساڵ و رۆژە نوێیەش گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە.
وەرزی بەهار و ژیانەوەی گژ و گیا و گەشانەوەی خاک
لە رۆژی 21ی مانگی سێ، هەندێک ساڵیش لە 20 بە دەگمەنیش هەندێک ساڵ 22ی مانگی سێدا، زەوی لە کاروانی خولانەوەی بە دەوری خۆردا، دەگاتە خاڵی (هاوسەنگبوونی بەهاریی) (Vernal Equinox) ـە، كە لە هەمان كاتدا مانای نیمچەیەكسانبوونی تەواوی ماوەی نێوان شەو و رۆژ بۆ ١٢ بە ١٢ كاتژمێر دەگەیەنێت.
لە خاڵی هاوسەنگبوونی بەهاریدا، تیشكی خۆر بە شێوەیەكی ٪١٠٠یی دەكەوێتە سەر (هێڵی یەكسانی)، چونكە بەپێی لاریی تەوەری خولانەوەی زەوی لەسەر خولگەكەی بەدەوری خۆردا بە ئاستی ٢٣ پلە، تیشكی خۆر هەڵبەزین و دابەزین دەكات و لاربوونەوە و ستوونبوون لەسەر هەردوو نیوەگۆیەكانی باكوور و باشووردا بەخۆیەوە دەبینێ، بەمەش گۆڕانكاریی بەرچاو لە پلەكانی گەرمادا روودەدات و ماوەی شەو و رۆژ درێژبوونەوە و كورتبوونەوە بەخۆیانەوە دەبینن. بەو شێوەیە، لە نیوەگۆی باكووردا (وەرزی بەهار) دەست پێدەكات و لەهەمان كاتدا (یەكسانبوونی پاییزی) لەنیوەگۆی باشووردا دەست پێدەكات، واتە لە وڵاتەكانی باشووری هێڵی كەمەری زەوی دەستپێكی پاییزە.
لە ساڵنامەی کوردیدا بە مانگی نەورۆز یان خاکەلێوە ناو دەبرێت، کە لەومانگەدا خاک وەک لێوەکان دەکرێنەوە و بەپیت دەبن، بەروبومەکان پێدەگەن و گژوگیا سەردەردەهێنن.
لەلایەکی دیکەوە ئاماژەیە بۆ تەمەنی ساوای سەوزایی و تازە سەوزبوونی دەشتودەر، کاتێک کە ئاژەڵەکان بۆ لەوەڕ دەم دەبەن بۆ گژوگیا، گیاکان هێندە ساوان؛ لێویان بەر خاک دەکەوێت.
بەوجۆرەش ئەو گۆڕانکارییە لە وەرزدا گرنگی خۆی هەبووە بۆ مرۆڤەکانی سەردەمی کۆن کە لە ئەشکەوتەکاندا ژیاون، دواتریش بۆ ئەو مرۆڤانەی سەرقاڵی کشتوکاڵ کردن بوون. بەوپێیەشی کوردستان لە مێژووی کشتوکاڵیدا پێشەنگە و یەکەم بەڵگەی کشتوکاڵکردن و دۆزینەوەی کشتوکاڵ لەسەر ئەم خاکە بووە، ناکرێت نەورۆز لەم خاکە داببڕینرێت.
لە مێژوودا هیچ نەتەوەیەک هاوشێوەی کورد نەورۆز بە بوونیەوە نەبەستراوەتەوە، بەڵگەنامە مێژووییەکان ئەوەیان سەلماندووە، کە بەدەر لە مێژوونووسانی ناوخۆ، چەندین مێژوونووسی بیانی بە بەڵگە ئەوەیان سەلماندووە.
جەژنی نەورۆز لە بەڵگەنامە مێژووییەکاندا
چەندین بۆچوونی جیاواز هەیە لەسەر سەرهەڵدانی جەژنی نەورۆز و ئاهەنگ گێڕان بەو بۆنەیەوە، بەڵام ئەوەی جێگای سەرنجە، سەرجەم چیرۆک و گێڕانەوە و ئەفسانە و بەڵگەنامە مێژووییەکان، بنەڕەتەکەیان دەگەڕێتەوە سەر یەک خاڵ.
خەسرەو جاف بیرمەند و نووسەری کورد ئەوەی خستووەتە روو، زیاتر لە پێنج بۆ شەش هەزار ساڵ لەمەوبەر لەسەر زەوی کەش ساردتر بووە، پێشتریش لە زنجیرە چیاکانی زاگرۆسدا کاتێک مرۆڤەکان ژیاون، ئەو زنجیرە چیایانە لوتکەی سەرما بوون و لەگەڵ وەرزی زستاندا ترسی سەرما و دەستنەکەوتنی خۆراک ترسی خستووەتە دڵیانەوە.
گۆڕانکاری لە وەرز و توانەوەی بەفر، دزەکردنی ئاو و چرۆکردنی دارەکان، موژدەی سەرلەنوێ دەستپێکردنەوەی ژیان بووە بۆیان، وەک هێمایەکیش بۆ ئاگادارکردنەوەی یەکتر، ئاگریان لەسەر لوتکەی شاخ و چیاکان کردووەتەوە، بۆ گەیاندنی ئەو پەیامەی کە جارێکی دیکە رزگاریان بووە و کۆتایی بە سەرمای سەخت هاتووە.
لەگەڵ هاتنەخوارەوەی مرۆڤ لە چیاکان و دەستپێکردنی قۆناغی کشتوکاڵ و تاوەکو جیابوونەوەی شارستانییەتەکان، تەنانەت بە درێژایی ئەو مێژووە چەند هەزار ساڵییە تاوەکو ئەمڕۆ، گۆڕانکاریی بەسەر شێوەی ئاهەنگ گێڕان بۆ نەمانی ئەو سەرما و سۆڵەیە و دەستپێکی وەرزی بەهاردا هاتووە.
هەر سەردەم و قۆناغێک بەپێی گۆڕانکارییەکان لە پەرەسەندنی مرۆڤ و گۆڕانی دەسەڵاتەکان و بارودۆخی سیاسی جێپەنجەیان بەسەر ئاهەنگ و جەژنی نەورۆزەوە جێهێشتووە، بەڵام ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئەو جەژنە رەسەنایەتی خۆی لەدەست نەداوە و یەکێکە لە کۆنترین جەژنەکان لەسەر زەوی کە تاوەکو ئێستاش بە زیندوویی یادی دەکرێتەوە.
بەپێی وتەی مێژوونووسان نەورۆز پەیوەستە بەو دۆخە جوگرافیی و گۆڕانی وەرزەوە، پەیوەندی بەو ئەفسانانەوە نییە کە بۆی داتاشراون، بەڵام لەگەڵ گۆڕانی شارستانییەتەکاندا هاوشێوەی چەندین بۆنەی نەتەوایەتی و تەنانەت ئایینی دیکە، چیرۆک و ئەفسانەی خراوەتە پاڵ، کە ئەفسانەکانیش بەشێکن لە مێژوو و بەڵگەی شارستانیی بوونی نەتەوەکانن.
سۆمەرییەکان و جەژنی نەورۆز
سۆران حەمەرەش مێژوونووسی کورد بەڵگەی مێژوویی لەبارەی جەژنی نەورۆزەوە خستووەتە روو و باس لەوەدەکات، زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر سۆمەرییەکان نووسینیان داهێناوە و لەوکاتەشدا بە بەڵگە جەژنی نەورۆزیان تۆمارکردووە، کە هەمان جەژنیان بە ناوی 'زاکموک' گێڕاوە، کە ماناکەی دەبێتە سەرەتای ساڵ.
لەوکاتەدا بە (ئێزن سەر سەواڵە- بە واتای جەژنی سەری ساڵ)ش ناوی هێنراوە.
ئەگەرچی نەورۆز بەستراوەتەوە بە ئەفسانەی کاوە و زوحاکەوە، بەڵام ئەفسانە بەشێکی گرنگی هەر شارستانییەتێکە و هیچ شارستانییەتێک تەنانەت بەشێکی ئایینەکانیش خۆیان لە ئەفسانە لانەداوە. ئەفسانەی کاوە و زوحاکیش رەچەڵەکێکی کۆنی هەیە و هەرلەخۆوە سەری هەڵنەداوە، بەڵکو سۆمەرییەکانیش ئەو ئەفسانەیەیان لەگەڵ هاوکاتی نەورۆزدا تۆمارکردووە و دەماودەم گۆڕانکاریی بەسەردا هاتووە.
ئەفسانەی کاوە و زوحاک و نەورۆز
ئەفسانەی کاوە و زوحاک باس لەوەدەکات، کە زوحاک پاشایەکی زۆردار بووە و دوومار لەسەر شانەکانی بوون، رۆژانە مۆخی دوو گەنجی داوە بە مارەکان، ئەو کەسەشی بەرپرس بووە لە کوشتنی ئەو گەنجانە، رۆژانە گەنجێکیانی ئازادکردووە و مۆخی گەنجەکەی دیکەشی لەگەڵ مەڕێکدا تێکڵ کردووە، دواتر کاوە کە چەند کوڕێکی بوون بە قوربانی دەستی زوحاک، هەڵدەستێت بە کوشتنی زوحاک و بۆ گەیاندنی ئەو هەواڵە خۆشەش بە خەڵک، ئاگری لەسەر چیاکاندا کردووەتەوە.
پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر سۆمەرییەکان بە بەڵگەی نووسراو، بەدەر لە لافاوە گەورەکە و رزگارکردنی مرۆڤایەتی، ئەفسانەی کاوە و زوحاکیشیان بەستووەتەوە بە نەورۆزەوە، کە لە ئەفسانەکەی سۆمەرییەکاندا زوحاک بە "ئازاگ، ئازاگو، ئەژدەهاگ، ئەزدیهاگ" و کاوەش بە نینورتا ناوی هێنراوە.
نینورتا خوداوەندی خەڵکی جوتیار بووە و لە وێنەکاندا دەردەکەوێت کە گورزێکی بەدەستەوەیە. لە ئەفسانەکەشدا نینورتا یان ئەژدیهاکوژ، ئازاگی ئەژدیها لەناودەبات.
لە سەری ساڵ و جەژنی نەورۆزدا سۆمەرییەکان سەرلەنوێ پاشایان داناوەتەوە کە بەشێکی گرنگی جەژنی نەورۆز بووە، دواتر تاوەکو چەند ساڵی کۆتاییش ئەو نەریتە ماوەتەوە و بە 'میرنورۆژی' ناوی براوە. کە لەوکاتەدا پاشا بە دەستی خۆی ئاگری کردووەتەوە وەک سومبولێک بۆ دوورخستنەوەی روحی خراپ و خۆپاک کردنەوە و دووبارە ژیانەوە و دەست پێ کردنەوە.
میرنەورۆزی لە مەهاباد و سەردەشت و بۆکان و خوراسانیشدا هەبوو و تەنانەت بەڵگەنامە هەیە کە 'میرنورۆژی' زیاتر لە 100 ساڵ لەمەوبەر لە شاری سلێمانی تۆمارکراوە، رێورەسم و ئاهەنگی تێدا سازدراوە و خواردن ئامادەکراوە و چەندین بڕیاری گرنگیش هەر لەو رۆژەدا دراوە.
بەڵگەنامەی مێژوونووسان
سۆران حەمەرەش ئاماژەی بەوەشکردووە، مێژوونووسی دیاری کورد 'ئەبو حەنیفە دینەوەری' کە خەڵکی دینەوەری کرماشان بووە و لە ٨٢٨ی زایینیدا لەدایکبووە، لە بەڵگەنامە مێژووییەکانیدا نەورۆزی بەستووەتەوە بە سەرەتای شارستانییەتی مرۆڤایەتی و سەردەمی دوای لافاوەکەوە، کە بەهەمان شێوە سۆمەرییەکانیش ئاماژەیان بە سەردەمی دوای لافاوەکە و دابەشبوونی شارستانییەتەکان داوە.
دینەوەری ئەوەی خستووەتە روو، یەکەم پاشا کە نەوەی نوح بووە و پاشایەتی داناوە جەمی کوڕی یۆنجەهانی کوڕی ئەربەشاد بووە.
زاناکان باس لەوەدەکەن، بەپێی بەڵگەنامەکان و پاشماوەی کەشتییەکەی، نوح زیاتر لە پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر مرۆڤایەتی رزگار کردووە و لە شاخی جودی گیرساوەتەوە، کە نوێترین توێژینەوەی جیهانیی باس لەوەدەکات، ئەو بابلەی نوحی لێ گیرساوەتەوە، دەکەوێتە سەرەوەی کوردستان لە سنووری دەستکردی نێوان عیراق و سوریا و تورکیا.
دینەوەری دەڵێت، ئەو نەوەیەی نوح نەورۆزی کردووە بە جەژن و ئاهەنگیان تیادا گێڕاوە، کە لەو سەردەمەدا مرۆڤ بە یەک زمان قسەیان کردووە و دواتر زمانەکان جیا بوونەتەوە و مرۆڤەکان چونەتە ناوچەی جیاوازەوە نیشتەجێ بوون.
لەلایەکی دیکەوە ئەولیا چەلەبی کە گەڕیدە و جوگرافی ناس و مێژوونووسێکی عوسمانی بوو، ٤٠٠ ساڵ لەمەوبەر دەیبەستێتەوە بە سەرەتای دروستبوونی شارستانییەت و دروستبوونی پاشایەتییەوە، کە دەڵێت: بەپێی مێژوونووس مەقدیسی شاری جودی یەکەم شار بووە دوای لافاوەکەی نوح دروستکراوە، دواتر قەڵای سنجار و مەیفاریقین، لەلایەن مەلیک کوردیم پاشای کوردان کە سەر بە کۆمەڵگەی پێغەمبەر نوح بووە دروستکراوە، کە بە لایەنی کەمەوە ٦٠٠ ساڵ ژیاوە و تەواوی کوردستان گەڕاوە، دواتر کەشوهەوای شوێنەکەی بەدڵ بووە و لە مەیفاریقین نیشتەجێ بووە و منداڵی زۆری خستووەتەوە.
دەشڵێت، ئەو پاشایە زمانێکی داهێناوە جیاواز بووە لە عیبری، ئەو زمانە نە عیبرییە و نە عەرەبی و فارسی، نە دەری و پەهلەوی و پێی وتراوە زمانی کوردیم 'کوردان'. چونکە خاکی کوردستانیش خاکێکی رەقانی و چیاییە، بەلایەنی کەمەوە بە ١٢ جۆری جیاوازی کوردی قسە دەکرێت و لە گۆکردن و وشەسازیدا جیاوازن.
بەشێک لە دەقە عیبرییە دێرینەکان ئەوە دەخەنە روو، ئەربەشاد پاشایەکی ئەفسانەیی ماد بووە، کە دەکاتە باپیری ئەو پاشایەی نەورۆزی کردووە بە جەژن.
تۆماس بوای توێژەری فەرەنسی لە ساڵی 1962 دا لە کتێبێکیدا بە ناوی “the kurd” جەژنی نەورۆزی بە "نورۆژ" ناو بردووە.
ئەبومەجید تەورێزی، کە تەورێز ئێستا دووەم شاری گەورەی ئێران و ناوەندی پارێزگای ئازەربایجانی رۆژهەڵاتی ئێرانە، پێشتر شارێکی کوردی بووە و بە (کوردستان و کوردیان) ناوی هێنراوە، لە کتێبی سەفینەی تەورێزدا لە ساڵی 1321 بۆ 1323دا نەورۆزی بە 'نورۆژ' ناو هێناوە.
لەلایەکی دیکەوە عەلائەدین شای بوخاری زیاتر لە 700 ساڵ بەر لە ئێستا بە بەڵگە باس لە رێساکانی نەورۆز دەکات، ئەمەش بەو واتایە دێت کە نەورۆز رێسای تایبەت بە خۆی هەبووە.
هاوکات، 600 ساڵ بەر لە ئێستا شاوەیس قولی کەسایەتی یارسانی کە لە ساڵی 1407 لە نزیک مەریوان لەدایک بووە لە هۆنراوەیەکدا باس لەوە دەکات کە بنەچەی کوردە و باس لە لەناوبردنی سوپای ئەژدەهاکیش دەکات.
جەژنی نەورۆز لە سەردەمی دەسەڵاتی موسوڵمانەکاندا
لە سەردەمی ئومەوی و عەباسییەکاندا ئاهەنگی جەژنی نەورۆز گێڕدراوە و میرەموسوڵمانەکان بەشداربوون لە بڵاوکردنەوەی جەژنەکەدا.
بەپێی بەڵگەنامەکانی سۆران حەمەرەشی مێژوونووس هەر بۆنموونە، لە ئەندەلوسی ئیسپانیا، زەریابی مۆسیقاناسی کورد "789-858'، کە چووەتە ئەندەلوس و عەبدولرەحمانی دووەمی میری ئومەوی موچەی مانگانەی بۆ بڕیوەتەوە، کە بەدەر لە موچەی مانگانەی خۆی لە هەریەک لە جەژنەکانی ئیسلام و جەژنی نەورۆز و میهریدا جەژنانەشی وەرگرتووە.
لە سەردەمی عوسمانییەکانیشدا لە نەەورۆزدا شیرینی تایبەت بە نەورۆزیان بەخشیوە و تەنانەت بڕیاری گرنگیان لەو رۆژەدا داوە و خەڵکی نوێیان هێناوەتە سەر کار. شاعیرەکانیش لەو رۆژەدا هۆنراوەی تایبەتیان بۆ سوڵتان دەنووسی.
لە دیوەخانی خەلیفەی عوسمانیشدا بە "نەورۆزی پیرۆز" ناوی هێنراوە.
هەریەک لە شاعیران و زانایانی ئایینیش بە گرنگییەوە لە نەورۆزیان روانیوە و هۆنراوەیان بۆ نووسیوە و باسی ئەو دەستپێکە نوێیەیان وەک ساڵێکی نوێ کردووە، وەک ئەحمەدی خانی و مەلا عەبدولکەریمی مودەریس و مەلای گەورەی کۆیە و چەندانی دیکە.
ئێستا نەورۆز بەدەر لە کوردستان لە چەندین وڵاتی دیکەی دنیا یادی دەکرێتەوە وەک، روسیا، ئەفغانستان، تاجیکستان، قیرقستان، ئازەربایجان.
لە ساڵی ٢٠١٠دا، نەورۆز لەلایەن کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە لە بڕیارنامەیەکدا راگەیەنرا و داواش لە وڵاتان کرا، کە هانی هاوڵاتییانیان بدەن بۆ گێڕانی ئاهەنگ و یادکردنەوەی ئەو رۆژە.
زنجیرەی مێژوویی "معاویە" كە لە مانگی رەمەزاندا لە كەناڵی ئێم بی سی یەوە پەخش دەكرێ رووبەڕووی رەخنەی زۆر بۆتەوە و رەخنەگران ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە زنجیرەكە هەڵەی مێژوویی تێدایە.
زنجیرەی معاویە كە بە بودجەیەكی زەبەلاح بەرهەمهێنراوە و 100 ملیۆن دۆلاری تێپەڕاندووە، باس لە ژیانی معاویەی كوڕی ئەبو سوفیان دەكات، كە یەكێكە لە هاوەڵەكانی پێغەمبەری ئیسلام درودی خوای لەسەر بێ، زنجیرەكە مشتومڕێكی زۆری لە عیراق و هەروەها لە ئێرانیش بەدوای خۆیدا هێناوە، و پەخشكردنی لەو دوو وڵاتە قەدەغە كراوە. رۆژنامەی فاینانشاڵ تایمزی بەریتانی لە راپۆرتێكیدا لەوبارەیەوە ئاماژەی بەوەكردووە زنجیرەكە كە بڕی 100 ملیۆن دۆلاری تێچووە، بە پڕخەرجترین درامای عەرەبی دادەنرێ كە تائێستا بەرهەمهێنرابێ، رۆژنامەكە ئاماژەی بەوەشكردووە كە زنجیرەكە جەخت لەو دابەشبوونە دەكاتەوە كە لە سەدەی حەوتەمی زایندا لەنێوان هەردوو ئاینزای شیعە و سونەدا هاتە كایەوە كە دابەشبونێكی ئاینی سیاسی بوو و تائێستاش ئاسەوارەكانی بەردەوامە.
زنجیرەكە چەندین دیمەنی جەنگ و رووبەڕووبونەوەی سەربازی لەخۆدەگرێت، هەروەها ئەم زنجیرەیە لە چوارچێوەی بەرنامەكانی مانگی رەمەزاندا پەخش دەكرێ.
زنجیرەی معاویە دیمەنەكانی لە تونس وێنەی گیراوە و كاستێكی گەورە لە وڵاتانی عەرەبیەوە كارەكتەرەكانی بەرجەستە دەكەن. وابڕیار بوو زنجیرەكە ساڵی 2023 پەخش بكرێ بەڵام بەهۆی ئەو نیگەرانیانەوە پەخشكردنی بۆ ئەمساڵ دواخرا.
لەلایەكی ترەوە یەكێك لە زانایانی زانكۆی ئەزهەر لە میسر لەوبارەیەوە وتوویەتی بەرجەستەكردنی كارەكتەری معاویە رێگەپێدراو نییە و زانایەكی تریش ئەو بابەتەی بە گوناه لەقەڵەمداوە. بەڵام لە سعودیە كە بە قۆناغێكی كرانەوەی كۆمەڵایەتیدا تێدەپەڕێ رەخنەكان كەمڕەنگ تر بوون.
پێشتریش بەرهەمە تەلەفزیۆنیەكانی ئێم بی سی مشتومڕسازبوون، دیارترینیان زنجیرەی عومەر بن خەتاب بوو كە پەخشكردنی لە كاتی خۆیدا لەلایەن موفتی شانشینی سعویەوە سەركۆنە كرا.
زانایانی روسیا ماددەیەكیان پەرەپێداوە كە لە داهاتوودا دەبێتە جێگرەوەی كارەبا بۆ پێدانی رووناكی.
زانایانی شاری یەكاترینبورگ لە روسیا، نانۆ ماددەیەكیان پەرەپێداوە كە توانای تیشكدانەوەی هەیە و رەنگە ببێتە جێگرەوەی لیدی روناككەرەوەی كارەبایی، ئەوەیش بە كارلێك كردن لەگەڵ ماددەی دیكەدا.
ئەنجامی توێژینەوەكەش لەلایەن دامەزراوەی زانستی روسیەوە پاڵپشتیكراوە.
سەرچاوەكانی دابینكردنی وزەی كارەبا جۆراوجۆرن، لەوانەش، ئاو، نەوت و غاز، خەڵوز و یۆرانیۆم، بەزۆری ئەم سەرچاوانە زیانێكی زۆر بە ژینگە و بەرگەهەوا دەگەیەنن، لەگەڵ ئەوەشدا هەوڵەكان بۆ جێگرەوەی ئەو وزانە بەردەوامن، چونكە زۆربەیان زیان و تێچوویان زۆرە.
پسپۆڕێکی بواری خۆراک رایگەیاندووە، ساڵانە لە مانگی رەمەزاندا نزیکەی 1.3 ملیار تۆن خۆراک لە سەرانسەری جیهان بەفیڕۆ دەدرێت.
ریم بەنی عەودە پسپۆڕی بواری خۆراک لە لێدوانێکدا بە ماڵپەڕی سکای نیوزی عەرەبی راگەیاندووە، رێژەی ئەو خواردنانەی لە مانگی رەمەزاندا بەفیڕۆ دەدرێت توشی سەرسوڕمانت دەکەن، بەجۆرێک رێژەی 30٪ی خواردنە لێنراوەکان فڕی دەدرێن، لە کاتێکدا بە سەتان ملیۆن کەس لە سەرانسەری جیهاندا بەدەست برسێتییەوە دەناڵێنن.
ئەو پسپۆڕەی بواری خۆراک ئاماژەی بەوەکردووە، ساڵانە لە سەرانسەری جیهان، نزیکەی 1.3 ملیار تۆن خۆراک لە مانگی رەمەزاندا بەفیڕۆ دەدرێت، کە بەهاکەی بە 900 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت، کە ئەگەر بەراورد بکرێت، بەو بڕە دەتوانرێت خۆراکی یەک ملیار کەسی پێ دابین بکرێت.
ئەوەشی خستە روو، بەهەدەردانی خۆراک جگە لە زیانە مادییەکانی، زیان بە ژینگەش دەگەیەنێت، چونکە بەرهەمهێنانی ئەو خۆراکانە کاتیان پێویستە، هەر لە بەکارهێنانی وزەوە تاوەکو ژینگە و خاک و توانای مرۆیی.
بەپێی وتەکانی ئەو پسپۆڕە، رێژەی بەهەدەردانی خواردن لە مانگی رەمەزاندا 50٪ی سەرجەم مانگەکانی دیکەیە لە ساڵەکەدا.
ئەو پسپۆڕە ئامۆژگاری خەڵکیش دەکات و دەڵێت، تەنها بەشی پێویست خواردن ئامادە بکەن بۆ ژەمەکان بۆئەوەی نەمێنێتەوە، داواشیان لێدەکات، ئەگەر خواردنەکە لێی مایەوە، فڕێی نەدەن و هەڵی بگرن، بۆئەوەی لەکاتێکی دیکەدا بەکاری بهێننەوە.
روونیشیکردووەتەوە، پێویستە بۆ پاراستنی ژینگە، ئەو جۆری کەرستانە بەکاربهێنرێت کە دەتوانرێت بەکاربهێنرێتەوە بۆ چەندین جار، هەروەها دووربن لە بەکارهێنانی پلاستیک.
مانگی رەمەزان بۆ پێداچوونەوەیە بە خوو و رەفتارەکانماندا
لەکۆتاییدا ریم بەنی عەودە وتوویەتی، "مانگی رەمەزان بۆ پێداچوونەوەیە بە خووی خراپ و رەفتارە نەشیاوەکانمان، هەروەها گۆڕینی هەڵسوکەوتمان بەرامبەر بە کەسوکار و هاوڕێکانمان و کۆمەڵگە و ژینگە بۆ باشتر، گۆڕانکاری لەدەستی خۆماندایە، هەموو هەنگاوێکی بچووک جیاوازی دروست دەکات".
پیاوێکی تەمەن 40 ساڵ لە ئوستورالیا زیاتر لە 100 رۆژ بە دڵی دەستکرد ژیاوە، تاوەکو چاندنەوەی دڵی بۆ ئەنجامدرا.
نەخۆشخانەی سانت ڤینسێنت لە شاری سیدنی ئوستورالیا بڵاویکردەوە، لە نەخۆشخانەکە پیاوێکی تەمەن 40 ساڵ بووە یەکەم کەس نەشتەرگەری چاندنی دڵی دەستکردی بۆ ئەنجامدرا، تاوەکو دڵی لە بەخشەرێکەوە وەرگرت و دڵی بۆ چاندرایەوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، نەخۆشەکە تووشی سستبوونی توندی دڵ ببوو و زیاتر لە 100 ڕۆژ لەگەڵ دڵێکی دەستکرد، کە پەمپێکی خوێنی تیتانیۆمی بۆ دانراوە بە تەندروستییەکی باشەوە ژیاوە ، پێش ئەوەی چاندنی دڵی بۆ بکرێت.
نەخۆشخانەکە لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەو نەخۆشە خاوەنی ژمارەی پێوانەیی درێژترین ماوەیە کە لەگەڵ دڵی دەستکرد بەسەری بردووە، "ئەمەش هەنگاوێکی گەورەیە بەرەو داهاتووی تەکنەلۆژیای دڵی دەستکرد".
نەخۆشخانەکە ئەوەشی خستەڕوو، ئامانجی درێژخایەن ئەوەیە کە نەخۆشەکان بتوانن تا کاتێکی نادیار لەگەڵ ئامێرەکەدا بژین بەبێ ئەوەی پێویستیان بە چاندنی دڵی ڕاستەقینە هەبێت.
رۆژنامەی "نیویۆرک پۆست"ی ئەمریکی ئاشکرایکردووە، دەرمانی کێش دابەزاندن، رەنگە ببێتە هۆی لەدەستدانی لەناکاوی بینین.
رۆژنامەکە باس لە چیرۆکی جەیمس نۆریس تەمەن 56 ساڵ دەکات کە لە مانگی ئازاری 2023 دەستی بە خواردنی دەرمانی "مونجارۆ" کردووە، بەهۆی زیادبوونی کێشی لەشی، دوای ئەوەی نەیتوانی بە رێجیم و وەرزشکردن ئەنجامێکی باش بەدەستبهێنێت.
ساڵی دواتر نۆریس 40 کیلۆگرامی دابەزاند و وازی لە خواردنی ئەو دەرمانانە هێنا کە بۆ چارەسەری بەرزی پەستانی خوێن و کۆلیسترۆڵ دەیخوارد.
بەڵام لە مانگی ئازاری ساڵی 2024، دوای ئەوەی پزیشکەکەی ژەمە دەرمانەکەی بۆ 2.5 میلیگرام زیاد کرد (کە پێشتر بە 1.5 میلیگرام دەستی پێکردبوو)، بەیانییەک لە خەو هەڵسا و بۆی دەرکەوت کە بینینی چاوی چەپی کاڵ بووەتەوە و کزبووە.
دوای دوو هەفتە، بینینی چاوی راستیشی رووی لەکزبوون کردووە.
نۆریس دەڵێت: "دوای "سی تی سکان" و سەردانی پزیشکی دەمار و چاو، تووشی نەخۆشی دەمارەکانی چاو و گیرانی بۆری فرمێسکەکانی چاو بووم".
نەخۆشی گیرانی بۆری فرمێسکەکانی چاو حاڵەتێکە کە دەماری بینین رۆیشتنی خوێن لەدەست دەدات، ئەمەش دەبێتە هۆی لەدەستدانی لەناکاوی بینین.
نۆریس کە لە مانگی تەمموزی 2024 وازی لە خواردنی "مونجارۆ" هێناوە، ئاماژەی بەوەشکردووە، هێشتا کێشەی بینینی توندی هەیە.
توێژەرانی سەنتەری چاوی جۆن ئەی مۆران لە زانکۆی یوتا توێژینەوەیەکیان لە رۆژنامەی JAMA Ophthalmology بڵاوکردەوە کە تێیدا رایانگەیاندووە، ئەو نەخۆشانەی کە سیماگلۆتاید یان تیرزپاتاید کە پێکهاتەی چالاکن لە ژمارەیەک دەرمانی دابەزاندنی کێشدا دەیخۆن، تووشی چەن حاڵەتێک دەبن لەوانە ئەگەری کوێربوون و تێکچوونی دەماری بینین.
رەفتاری رۆبۆتێک لە چین نیگەرانی دروست دەکات و باس لەو مەترسییە دەکرێت کە لە ئەگەری بەکارهێنانی زیرەکی دەستکرددا دەکەوێتەوە و توێژەران دەڵێن، روون نییە لەداهاتوودا تاوەکو چەند ئەگەری ئەوە هەیە رۆبۆتۆکان لە کۆنتڕۆڵ دەربچن و خۆیان سەربەخۆ رەفتار بکەن.
ماڵپەڕی the economic times ڤیدیۆیەکی بڵاوکردووەتەوە، کە تیایدا رۆبۆتێک لە کۆنتڕۆڵ دەردەچێت و هێرشدەکاتە سەر ئامادەبووانی فیستیڤاڵێک لە چین.
رۆبۆتەکە نزیکە لەوەی لە ئامادەبووانی فێستیڤاڵەکە بدات، بەڵام هەرزوو لەلایەن ستافی رێکخەری فێستیڤاڵەکەوە دووردەخرێتەوە.
رێکخەرانی فێستیڤاڵەکە ئەو رەفتارەی رۆبۆتەکەیان بە هەڵەیەکی سادەی رۆبۆتی ناوهێناوە و باس لەوەدەکەن، کلۆمپانیای بەرهەمهێنەری رۆبۆتەکە بەتەواوی پشکنینی نوێ بۆ رۆبۆتەکە ئەنجام دەدات و رێگە نادەن رووداوی لەو جۆرە دووبارە ببێتەوە.
لەلایەکی دیکەوە بەشێکی توێژەران باس لەوەدەکەن، لە ئەگەری بەکارهێنانی زیرەکی دەستکرد لە رۆبۆتەکاندا، هیچ گرەنتییەک نییە کە رەفتاری رۆبۆتەکان لە کۆنتڕۆڵ دەرنەچێت و رۆبۆتەکان سەربەخۆ رەفتار نەکەن، بۆیە پێویستە لەکاتی دروستکردنی رۆبۆتەکاندا بە دڵنیاییەوە ئەو خاڵە لەبەرچاو بگیرێت.
Chinese AI robot goes rogue and attacks a person before getting shut down! ?? ?
— Global Dissident (@GlobalDiss) February 20, 2025
Just a little preview of our bright future.. pic.twitter.com/esZRSWOBJP
درێژترین کاتەکانی رۆژووگرتن لە مانگی رەمەزانی ئەمساڵدا، لە هەندێک وڵات مسوڵمانان بە نزیکەی 21 سەعات زۆرترین کات بەرۆژو دەبن و هەندێک وڵاتیش بە کەمتر لە 13 سەعات رۆژوودەگرن.
ئەمساڵ سوید، نەرویج و فینلاندا لە پێشەنگی لیستی ئەو وڵاتانەن کە زۆرترین سەعاتی رۆژووگرتنیان هەیە، کە دەگاتە 20 سەعات و نیو، لە هەندێک شاری نزیک بازنەی جەمسەری باکووریش، بەهۆی ئاوابوونی خۆر بۆ ماوەیەکی زۆر دەگاتە 21 سەعات.
لە نێو وڵاتانی عەرەبیدا، جەزائیر لە پێشەنگی لیستەکەدایە کە درێژترین ماوەی بەڕۆژووبوونیان هەیە و لە یەکەم رۆژی رەمەزاندا دەگاتە 16 سەعات و 44 خولەک.
کورتترین کاتەکانی بەڕۆژووبوون لە مانگی رەمەزانی ئەمساڵدا.
مسوڵمانانی هەندێک وڵات بەهۆی شوێنی جوگرافیای نزیک لە هێڵی ئیستوایی کورتترین کات لەجیهاندا رۆژوودەگرن.
چیلی بە 12 سەعات و 44 دەقە و نیوزلەندا بە 12 سەعات و 46 دەقە کەمترین سەعات لە جیهاندا بەرۆژوودەبن.
کاتەکانی رۆژووگرتن لە مانگی رەمەزانی ساڵی ئەمساڵدا، لە وڵاتێکەوە بۆ وڵاتێکی تر بەپێی شوێنی جوگرافی و درێژایی و پانی هەر وڵات و شارێک دەگۆڕێت، هەر وڵاتێک لە هێڵی ئیستوایی دوورتر بێت، سەعاتەکانی رۆژووگرتن زیاتر دەبێت.
چیرۆكی یائیر كوڕە گەورەی ناتانیاهۆ، مشتومڕی گەرمی لەناوخۆی ئیسرائیل دروستكردووە، بەتایبەت دوای ئەوەی پەرلەمانتارێك ئاشكرایكرد، یائیر دەنگی بەسەر باوكی بەرزكردووەتەوەو پەلاماری داوە، دواتر لە ئیسرائیل هەڵاتوەو لە یەكێك لە گرانبەهاترین شوێنی مانەوە لە ئەمریكا گیرساوەتەوە.
لێدان و دەنگ بەرزكردنەوە بەسەر باوكیدا، هەڵاتن و تەرخانكردنی خەرجییەكی گەورە بۆ مانەوەی لە دەرەوەی وڵات، هەموو ئەمانە چیرۆكی یائیر كوڕە گەورەی بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیلن كە ئێستا لەناو كنێست مشتوومڕیان ناوەتەوە.
یائیر ناتانیاهۆی تەمەن 33 ساڵ، لە ساڵی 2023وە ئیسرائیلی جێهێشتوەو لە شوقەیەكی گرانبەهای سەر دەریا لە شاری مەیامی ئەمریكا نیشتەجێبووە، سكاڵای لەسەر ژنە پەرلەمانتارێكی وڵاتەكەی تۆمار كرد كە لە كنێست قسەی لەبارەوە كردبوو.
نەعمە لازمی، ئەندامی پارتی كرێكارانی ئیسرائیل رۆژی یەكشەممە لە كنێست پەردەی لەسەر دۆسیەی یائیر هەڵدایەوە كە بەوتەی خۆی پەلاماری ناتانیاهۆی باوكی داوەو دەنگی بەسەردا بەرزكردووەتەوە، دواتر بەرەو ئەمریكا هەڵاتووە.
یائیر لە بەرانبەر لێدوانەكانی نەعمە، داوای 90 هەزار دۆلار قەرەبوو دەكات، لەكاتێكدا ئەو راپۆرتەی لەبارەیەوە ئاشكرا بووە، پرسیار لەبارەی تێچووی مانەوەی یائیر دەكەن كە مەزەندە كراوە بە نزیكەی 700 هەزار دۆلار لە ساڵێكدا.
پرسیارەكە لەبارەی ئەوەوەیە كە ئایا سەرچاوەی ئەم بڕە پارەیە لەكوێوە بۆ یائیر تەرخان دەكرێت، لەكاتێكدا هێشتا چیرۆكی هەڵاتنەكەی بۆ رای گشتی ئاشكرا نەبووە.
حزبی لیكودی فەرمانڕەوا، بەتووندی وەڵامی لێدوانەكانی ژنە پەرلەمانتارەكەی دایەوەو بە بوختانێكی بێ بنەما وەسفی كرد و نەعمەی بە بەزاندنی سنووری وتاری سیاسی چەپەكانی تۆمەتبار كرد.
لیكود داوا دەكات، پارێزبەندی لە نەعمە لازمی بسەندرێتەوە و سزا بدرێت، بەڵام ئەو ژنە پەرلەمانتارە سوربوونی خۆی بۆ لێدوانەكانی دووپاتكردەوەو رایگەیاند، رای گشتی شاهیدی وەڵامێكی ڕوونە سەبارەت بە شوێنی نیشتەجێبوونی یائیر ناتانیاهۆ لە دەرەوەی وڵات.
میدیا ئیسرائیلییەكان باس لەوە دەكەن، یائیر لە ساڵی 2023، لە لوتكەی ناڕەزایەتییەكان دژی چاكسازییە دادوەرییەكان، ئیسرائیلی جێهێشتووە.
لەوبارەیەوە نیر هیفێتس، راوێژكاری پێشووی میدیایی بنەماڵەی ناتانیاهۆ، لە چاوپێكەوتنێكدا پێشتر ئاشكرایكردبوو، شاهیدی ئەوە بووە كە یائیر لە میانی كۆبوونەوەیەكی سیاسیدا لە شوێنی نیشتەجێبوونی سەرۆك وەزیران، دەنگ بەسەر باوكیدا بەرزدەكاتەوە، لەوكاتەشدا سارەی دایكی دەستوەردانی كردووەو هەڕەشەی لە ناتانیاهۆی هاوسەری كردووە، ئەگەر یەك ڕاپۆرت لە دژی خۆی و كوڕەكانی بەرز بكاتەوە، خوێن دەخاتە سەر دەستەكانی، لەوكاتەشدا ژوورەكەی بەخێرایی بەجێهێشتووە.
هاوكات ڕۆژنامەی هارتزی ئیسرائیلی بڵاویكردەوە، تێچووی پاسەوانیكردنی یائیر لە فلۆریدا كە گرنترین شوێنی ئەمریكایەوە بۆ ژیان كردن، لە ماوەی 7 مانگدا 275 هەزار دۆلار لەسەر گەنجینەی ئیسرائیل كەوتووە.
بەپێی یاسای ئیسرائیل، منداڵەكانی سەرۆك وەزیران تا تەمەنی 4 ساڵی، خەرجی ژیانیان دەكەوێتە سەر دەوڵەت، بەڵام لەناوخۆی وڵاتدا نەك دەرەوە، ساڵی رابردووش لەناوخۆی ئیسرائیل توڕەیی جەماوەری دژی یائیر بەرپابوو كاتێك زانرا لە هەستیارترین دۆخی وڵاتەكەیدا، ئەو كرێی مانەوەی شوقەكەی 50 هەزار دۆلارە لە مانگێكدا.
لە ڤیدیۆیەکدا دەردەکەوێت، وەرزشەوانێک بە ئاستەم لە هێرشی نەهەنگێک رزگاری دەبێت.
روداوەکە لە چیللی رویداوە و وەک لە ڤیدیۆکەدا دەردەکەوێت، هێندەی نەماوە نەهەنگەکە قوتی بدات، بەڵام بەهۆی شەپۆلی ئاوەکەوە بەلەمەکەی دەجوڵێت و ناکەوێتە ناو دەمی نەهەنگەکەوە.
ئەدریان سیمانکاس ئەو وەرزشوانەیە کە روداوەکەی بەسەردا هاتووە و باس لەوەدەکات، "وا هەستم کرد دەمرم، پێم وابوو نەهەنگەکە قوتم دەدات".
ئەمڕۆ له شاری مه‌ریوانی روژهه‌لاتی کوردستان، په‌رده له‌سه‌ر په‌یکه‌ری مامۆستا قانع شاعیری ناوداری کورد لادرا.
جێی ئاماژەیەوە لەسەر داوای کۆمه‌ڵگەی مه‌ده‌نی و رۆشنبیرانی مه‌ریوان په‌یکه‌ره‌ی ئه‌و شاعیره دروستکرا.
قانع ناوی تەواوی محەممەد کوڕی شێخ عەبدولقادر دۆڵاشیە، ساڵی 1898 لە گوندی ریشێنی مەریوان لە دایک بووە و لە حەوتی ئایاری ساڵی1965 بەھۆی نەخۆشی لە گوندی لەنگەدێ پێنجوێن کۆچی دوایی کردووە.
بڵاو بوونەوەی چەندین وێنە و گرتە ڤیدیۆیی لە پلاتفۆرمەکانی سۆشیال میدیا لە مەغریب کە تیایاندا ئاشکرادەبێت، گۆشتی چەندین ئاژەڵی نا یاسایی وەک "گوێدرێژ و سەگ" لە بازاڕەکاندا دەفرۆشرێن، شەپۆلێکی توڕەیی و ئیدانەکردنی لەو وڵاتە بەدوای خۆیدا هێنا.
روداوەکە لە شاری مەراکیش و کازابلانکا و ئێل جەدید رویداوە و لایەنە پەیوەندیدارەکان لەپاش گەڕان لەو شارانەدا دەستیان بەسەر چەندین گۆشتی بەستوی ئەو ئاژەڵانەدا گرتووە.
زۆرێک لە چالاکوانان رایانگەیاند، یەکێک لە هۆکارە سەرەکییەکانی پشت تەشەنەسەندنی ئەم دیاردەیە گرانیی گۆشتی سوورە، کە لە نێوان ١٠ بۆ ١٢ دۆلاردایە.
حکومەتی ئەو وڵاتە رایگەیاند: لێکۆڵینەوەیان لە روداوەکە دەستپێکردووە و ئەوکەسانەی بەرپرسیارن لەو دیاردەیە سزا دەدرێن.
ئیمانوێل ماکرۆن سەرۆکی فەڕەنسا رایگەیاند؛ لەبەر نۆژەنکردنەوەی مۆزەخانەکە، تابلۆی مۆنالیزا دەگوازرێتەوە بۆ ژوورێکی تایبەتمەند.
لە چوارچێوەی پڕۆژەیەکی گەورە بۆ نۆژەنکردنەوەی مۆزەخانەی لۆڤەر لە پاریس، لەژێر ناوی "ڕێنیسانسی نوێی لۆڤەر" کە دروستکردنی دەروازەیەکی گەورەی چوونە ژوورەوە لە نزیک رووباری سێن لەخۆدەگرێت.
ماکرۆن وردەکاری لەبارەی بودجەی پڕۆژەکەوە نەخستەڕوو، بەڵام خەمڵاندنەکان باس لەوە دەکەن کە تێچووی ئەو مۆزەخانەیە دەگاتە 800 ملیۆن یۆرۆ.
لە دوای ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردو، ئەمە دەبێتە دووەم جار لە مێژوودا کە مۆزەخانەی لۆڤەر نۆژەنبکرێتەوە.
ماکرۆن سەبارەت بە تابلۆ بەناوبانگەکەی مۆنالیزا، بە میدیاکانی وت؛ تا تەواوبوونی مۆزەخانەکە، مۆنالیزا دەگوازرێتەوە بۆ هۆڵێکی تایبەت، کە تەنها بە بلیتێکی تایبەت دەتوانرێت ببینرێت.
بەشێک لە هونەردۆستان لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان نووسیبوویان لۆڤەر مۆنالیزا زیندانی دەکات؟! ئەمەش وەک سەرنجێک لەسەر وتەکەی ماکرۆن.
تابلۆی مۆنالیزا، کە لەلایەن وێنەکێشی بەناوبانگی جیهان، داڤینشییەوە دروستکراوە، لە ئێستادا لە پشت شووشەیەک کە بۆ پاراستنی دانراوە، نمایشدەکرێت و لە گەورەترین هۆڵی مۆزەخانەی لۆڤەر دانراوە.
هۆڵەکە پڕە لە ریزی درێژ و ژاوەژاوی سەردانیکەران کە ریزیان گرتووە بۆ گرتنی وێنە لەگەڵ پێکەنینە بەناوبانگەکەی مۆنالیزادا. ئەم قەرەباڵغییە وایکردووە بەشێک لە کارەکانی دیکەی ناو هۆڵەکە، وەک تابلۆکانی هونەرمەندانی ڤێنیسیایی، تیتیان و ڤێرۆنیز، کەمتر دەربکەون و نەبینرێن.
مۆزەخانەی لۆڤەر لە ساڵانی هەشتاکانی سەدەی ڕابردوودا، لە دوایین نۆژەنکردنەوەدا گەورەکرا بۆ ئەوەی ساڵانە4 ملیۆن سەردانیکەر لەخۆبگرێت، بەڵام تەنها ساڵی ڕابردوو 8.7 ملیۆن کەس سەردانی مۆزەخانەکەیان کردووە، کە زیاتر لە %75یان گەشتیارانی بیانی بوون لە ئەمریکا، چین، ئیتاڵیا.
ماکرۆن ئەوەشی وت؛ کە دەروازەیەکی نوێی چوونە ژوورەوە بۆ مۆزەخانەی لۆڤەر لە نزیک رووباری سێن دروست دەکرێت.
پڕۆژەکە لە رێگەی فرۆشتنی بلیت و پاڵپشتی دارایی سپۆنسەرەکانی مۆزەخانەکە و داهاتی لقی لۆڤەر ئەبوزەبی دابین دەکرێت. هەروەها ئاماژەی بەوەشکرد، لە چەند مانگی داهاتوودا پێشبڕکێیەک بۆ دیزاینکردنی ئەم دەروازە نوێیە سازدەکرێت، جگە لەوەش چەند شوێنێکی ژێرزەمینیی نوێ بۆ فراوانکردنی مۆزەخانەکە دروستدەکرێت.
هەروەها ماکرۆن ڕایگەیاند کە نرخی بلیتی مۆزەخانەی لۆڤەر بۆ سەردانکەرانی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا لە 22 یۆرۆوە بۆ بڕێکی زیاتر بەرز دەبێتەوە.
نیوەی بودجەی مۆزەخانەی لۆڤەر لە لایەن حکومەتی فەرەنسا دابین دەکرێت، بەشێکی بودجەکە بۆموچەی دوو هەزار و 220 کارمەندی مۆزەخانەکە دەچێت. نیوەکەی تر لە ڕێگەی سەرچاوە تایبەتەکانەوە دابین دەکرێت، لەوانە فرۆشتنی بلیت، داهاتی چێشتخانە و دوکانەکانی مۆزەخانەکان، کرێی شوێن بۆ بۆنە تایبەتەکان، سپۆنسەرکردن و هاوکاری لەگەڵ هاوبەشە بازرگانییەکان.
زانایانی شوێنەوارناسی لە زانکۆی ئەودینی لە ئیتاڵیا، شوێنەواری کەشتییەکیان دۆزییەوە، کە مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ زیاتر لە هەزار ساڵ بەر لە زایین.
زانایانی شوێنەوارناسی ئیتاڵیا کەشتییەکەیان لە کەناراوەکانی سانتا ماریا دیل فۆکالۆ دۆزیوەتەوە، کە شەش مەتر لە ژێر لم و بەردەوە بووە و بەپێی وتەی ئەو زانایانە تەمەنی کەشتییەکە دوو هەزار و ٥٠٠ ساڵ دەبێت.
زاناکان دیزاینی دروستکردنی کەشتییەکەیان باسکردووە و دەڵێن بە تەکنیکێکی سەرەتایی دروستکراوە و ماددەی سەرەکی کە تێیدا بەکارهێنراوە تەختەیە و سەرەتا چوارچێوەکەی دروستدەکرێت پاشان رووپۆش دەکرێت.
ئەو شێوە دیزاینکردن و دروستکردنەی کەشتی، بەتایبەت لەو شوێنانە باو بووە کە کەوتوونەتە سەر دەریای سپی و دەریای ناوەڕاست و شێوەی دروستکردنەکەی ئاسانە و لە پارچە تەختەی بچووک دروستدەکرێت، هەروەها کاتی کەمی پێویستە.
ئەو زانایانە دەشڵێن، سەرەڕای ئەوەی ماوەیەکی زۆرە ئەو کەشتییە لەناو ئاو و لمدا ماوەتەوە، بەڵام لەرێگای وێنەی سێ دووری و چەند تەکنیکێکەوە دەتوانن لێکۆڵینەوەی زیاتری لەسەر بکەن و تێبگەن لەوەی پێکهتاە بنەڕەتییەکانی کەشتییەکە چین.
ئەمڕۆ 26 ساڵ بەسەر کۆچی دوایی محەمەدی ماملێدا تێدەپەڕێت، ئەو هونەرمەندەی دڵێکی لای ئازادی و نیشتمانپەروەری بوو و دڵێکی لای هونەرەکەی.
ئەو بەئەڤین و سۆزێکی کوردانەوە، لە ڕۆژهەڵاتی وڵاتەوە دەرکەوت و لە محەمەدی کوڕی میرزا سەعیدەوە بە ماملێ ناسرا، ناو و دەنگی ئەو بوون بە ئەڤینی هاوبەشی نێوان گوێگرانی لە هەر چوار پارچەی کوردستان و وەک هونەرمەندێکی گەورە لە سەرانسەری وڵاتدا ناسرا.
محەمەدی ماملێ كوڕی میرزا سەعیدی ماملێ "مام عەلی" لە ساڵی 1925 له بنەماڵەیەكی پیشەكا‌ر، هونەرمەند و نیشتمانپەروەر لە گەڕەكی هەرمەنییانی شاری مهاباد لە دایكبووە.
میرزا سەعیدی باوكی هەرچەند نەخوێندەوار بووە، بەڵام بەهۆی هونەری دەنگخۆشی و مەقامزانی و شیعرخوێنی "بەتایبەت وەفایی" لە كۆڕ و كۆزیلكەی عارفانەی خانەقای شەمزینان، رێزێكی زۆری لێگیراوە و لە گەڕەك و دەر و بازاڕ بە میرزا ناوی براوە.
هەروەك لە زۆر كەسی بەتەمەنی ناوچەی موكریان بیستراوە، سەعیدی ماملێ لەگەڵ هونەرمەند سەید عەلی ئەسغەری كوردستانی، كە له ساڵی 1932دا هاتووەتە موكریان و لە باخی "میرزا شەریفی حاجی رەشید" بۆ خەڵكی مهاباد گۆرانی وتووە.
گەرچی بنەماڵەی ماملێ، لە ناوچەکەی خۆیاندا بە دەنگ خۆشی بەناوبانگ بوون، بەڵام هیچیان نەیانتوانی وەک ماملێ، بە گۆرانی و هونەرەکەیان سنوورەکان ببڕن و ببنە پێکهێنەری بەشێک لە کولتوری هونەری نەتەوەکەیان.
ماملێ چ وەك كەسایەتی كۆمەڵایەتی و چ وەك كەسایەتی هونەری، هەم لە رژێمی پاشایەتی "رەزا خان 1925-1941" و "حەمەڕەزا پەهلەوی 1941-1979"دا و هەم لە رژێمی ئیسلامی ئێران لەساڵی 1979، توانی بە شێوەیەكی گونجاو، نەک تەنیا ئەو لەنگەره رابگرێ و لەسەر هونەرەکەی بەردەوام بێت، بەڵكو وەك هونەرمەندێكی ئازادیخواز و گەلپەروەر لە ساڵی 1968 زیندانیش کرا.
ماملێ لەماوەی ٥٦ ساڵی ژیانی هونەرییدا نزیكەی 328 گۆرانی تۆمار كردووە، لە ساڵی ١٩٩٤یشدا دوایین گۆرانی خۆی تۆمار كرد و ئیتر، بەهۆی نەخۆشییە سەختەکەیەوە هەتا پێنج ساڵی دواتر، لەناو بێدەنگیدا ژیا و لە 23ی 1ی 1999 کۆچی دوایی کرد.
ماملێ جیاواز لە زۆرێک لە هونەرمەندان، تەنیا دەنگ خۆش نەبووە، ئەو شیعر ناسێکی باشبووە و لە هەڵبژاردنی شیعرەکانیدا هەمیشە سەلیقە و ئاوەزێکی بەرزی ئەدەبی بینراوە.
هەر ئەم شارەزاییەی ئەو لە ئەدەبیات، وایکردووە بەرهەمەکانی هەم لەلای ئەو گوێگرانەی چێژ لە ئاواز دەبینن پەسەند بێت و هەم ئەوانەشی گرنگی بە وشە و هەڵبەست دەدەن.
هاوکات، نزیکی ماملێ له هێمن موکریانی و شاعیره ناوداره‌کانی موکریانه‌وه و وتنه‌وه‌ی شیعره نیشتیمانییه‌کانیان ده‌ریده‌خات که ماملێ هه‌میشه به‌شێکی دڵی لای سه‌ربه‌ستی و به‌واتایه‌کی تر لای سیاسه‌ت و به‌ره‌نگاری بووه.
ئامینە خان هاوسەری ماملێ، كە 18ی 12ی 2021 كۆچی دواییكرد، زیاد لە 40 ساڵ لەگەڵ هونەرمەند ماملێ ژیاوە، ئەو دەربارەی ئەوساڵانە دەیوت: بەختەوەرترین رۆژانی ژیانم ئەو كاتانە بوو كە لەگەڵ ماملێ بووم، ئەو هەمیشە جێگەی شانازییە بۆ ئێمە، خەڵكێكی زۆر لەهەر چوار پارچەی كوردستان رێزێكی زۆرمان لێدەگرن، بەڵام هیچی ناكاتە ئەوەی كە ئەو ئێستا لەنێوماندا بوایە.
ئامینەخان تاوەکو مردنیشی، وێنەیەكی ماملێی وەك ملوانكە بۆ هەمیشە لەملدا بوو، لەوبارەیەوە دەیوت، "ئەوە خۆشەویستی منە بۆ ئەو، سومبولێك بوو بۆ خۆشەویستی و جوانی، لە ژیانم كەسم وەك ئەو نەبینیوە، خۆزگە چەند ساڵێكی دیكە تەمەنی بوایە و لەگەڵمان بژیایە، من ئەوەندە ساڵەی لەگەڵی ژیام زۆر بەخێرایی تێپەڕی".
ئەمڕۆ، دەبێتە 26ساڵ کە ماملێ کۆچی دوایی کردووە، بەڵام تا ئێستاش دەنگی ئەو، وەک بەشێک لە سۆزێکی ئەبەدی و هونەرێکی بەرز، لە گوێی گوێگرانیدا ماوەتەوە و یاد دەکرێتەوە.
ئاندریە کیسیلۆڤ زانای کەشناسیی روسیی رایگەیاندووە، پلەکانی گەرما لە روسیا بەراورد بە وڵاتانی دیکە نزیکەی سێ هێندە خێراتر بەرزدەبنەوە.
ئەو زانایە ئەوەی خستووەتە روو، ئەم زستانە لە روسیا جیاوازە و لە بەشی ئەوروپای وڵاتەکەدا تێکڕای پلەکانی گەرما ١٠ پلە زیاترن بەراورد بە پلەی گەرمای ئاسایی.
ئاندریە هۆکارەکەی بۆ گۆڕانی کەشوهەوا و گەرمبوونی جیهان گەڕاندووەتەوە و دەشڵیت، هێشتا ئەمە بەو مانایە نایەت کە وەرزی زستان گەرم دەبێت، بەڵام دوور نییە بە درێژایی ساڵانی داهاتوو ئەو گۆڕانکارییە رووبدات.
ئەو زانای کەشناسییە دەشڵێت، بەرزبوونەوەی تێکڕای پلەکانی گەرما لە جیهاندا و گەرمبوونی جیهان پرسێکی گشتییە، بەڵام لە روسیا بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما خێراترە، بە جۆرێک خێرایی بەرزبوونەوەکەی ٢.٧ ئەوەندەی وڵاتانی دیکەیە".
لەلایەکی دیکەوە ئاندریە کیسیلۆڤ یەکێک لە هۆکارەکانی گەڕاندەوە بۆ هەڵکەوتەی جوگرافیی نیوەگۆی باکووری زەوی و ئەوەی خستە روو، ئەو بەشە رووبەری وشکانی لە رووبەری ئاویی زیاترە ئەوەش هاوکارە لە خێراکردنی دیاردەی گەرمبوونی جیهانیدا.
باسی لە بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا کرد لە کیشوەریی بەستەڵەکی باشوور و گۆڕانکاری لە کەشوهەوادا وەک پرسێکی جیهانی باسکردووە و دەڵێت، ئەگەر بەوجۆرە بێت، لەوانەیە گۆڕانکاریی لە کەشوهەوای جیهاندا رووبدات لە ساڵانی داهاتوودا و ئەوەش ببێتە هۆی روودانی چەندین کارەساتی سروشتی وەک لە هەندێک شوێن وشکەساڵی و لە هەندێک شوێنی دیکە لافاو و زریان.