ئەمڕۆ گەڕانەوەی حاجییانی عیراق دەستپێدەكات و حاجییانی هەرێمیش لە 12ی ئەم مانگەوە دەستدەكەن بە گەڕانەوە.

مەیسەم سافی، وتەبێژی وەزارەتی گواستنەوەی عێراق رایگەیاند، ئەمڕۆ گەڕانەوەی حاجییان لە رێگەی هێڵی ئاسمانیی عێراقییە دەستپێدەكات و یەكەم گەشت لەرێگەی فڕۆكەخانەی تائیف و مەدینەوە دەبێت. وتیشی، ژمارەی گەشتەكان بۆ گەڕانەوەی حاجییان لە 12 و 13 حوزەیران بۆ دوو گەشت لە رۆژێكدا زیاددەبن، دواتر رۆژانە دەبێتە 4 بۆ 6 گەشت، تاوەكو 24ی مانگ بەردەوام دەبێت. 

 بەپێی زانیارییەكانی بەڕێوەبەرایەتی راگەیاندنی حەج و عومرەی هەرێمی كوردستانیش، حاجیانی هەرێم بە رێگەی وشكانی لە 12ی ئەم مانگەوە دەگەڕێنەوە و 14ی مانگ دەگەنەوە هەرێمی كوردستان، بە رێگەی ئاسمانیش یەكەم گەشتیان لە رۆژی 14ی ئەم مانگە دەبێت.

 

كۆمیسیۆنی هەڵبژاردنەكانی عیراق رایگەیاند، پێویستییان بە 250 هەزار كارمەند هەیە بۆ رۆژی هەڵبژاردن، تائێستاش زیاتر لە 187 هەزار كەس داواكارییان پێشكەشكردووە.

كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراق رایگەیاند، پێشكەشكردنی داواكاری بۆ كارمەندی سەر سندوقەكانی دەنگدان بۆ هەڵبژاردنی خولی شەشەمی ئەنجومەنی نوێنەران بەردەوامە، تائێستاش 187 هەزار و 861 كەس داواكارییان پێشكەش كردووە.

 راشیگەیاندوە، بۆ بەڕێوەچوونی پرۆسەی هەڵبژاردن كە بڕیارە لە 11ی تشرینی دووەمی ئەمساڵ ئەنجام بدرێت، پێویستییان بە 250 هەزار كارمەند هەیە.

 

ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایش سەبارەت بە رەوشی عیراق و  كۆتایهێنان بە ئەركی یونامی كۆدەبێتەوە.

بڕیارە ئەمڕۆ ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوەیەكگرتوەكان سەبارەت بەرەوشی عیراق‌ و ئەركە نێودەوڵەتییەكان و كۆتایهێنان بە ئەركی یونامی لەو وڵاتە كۆببێتەوە.

 بریارە  لەو كۆبونەوەیەدا محەممەد حەسان نوێنەری تایبەتی سكرتێری گشتی نەتەوەیەكگرتوەكان‌ راپۆرتێك سەبارەت بە رەوشی ناوخۆی عیراق و كشانەوەی یۆنامی پێشكەش دەكات.

ئەوەش لە كاتێكدایە بەپێی بڕیارێكی ئەنجومەنی ئاسایش، لە 31ی كانوونی یەكەمی ئەمساڵ ئەركی یونامی لە عیراق كۆتایی دێت.

 

لە پەراوێزی سێهەمین کۆنفرانسی ئۆقیانوسی نەتەوە یەکگرتووەکان، شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، خانمی یەکەمی عیراق لەسەر بانگهێشتی بریجیت ماکرۆن خانمی یەکەمی فەرەنسا، سەردانی شارەوانی سانت پۆڵ دی ڤێنسی باشووری رۆژهەڵاتی فەرەنسای کرد.

لەگەڵ گەیشتنی خانمی یەکەم، بۆ گۆڕەپانی دیگۆل، خاتوو بریجیت ماکرۆن بەخێرهاتنی کرد و جەختی لەگرنگی بەشداریکردنی لەبەرنامە رۆشنبیریەکەدا کردەوە، بەو پێیەی بەرجەستەی شارستانیەتی میزۆپۆتامیایە کە درێژدەبێتەوە بۆ هەزاران ساڵ لەمەوبەر، پاشان خانمی یەکەمی عیراق، بە یاوەری خاتوو بریجیت و خانمە یەکەمەکانی سەرکردە و سەرۆکی دەوڵەتانی بەشداربوو لەکۆنفرانسی ئۆقیانوسەکان گەشتێکی بەسانت  پاول دی ڤینسدا کرد.

شاناز ئیبراهیم ئەحمەد ستایشی مێژوو و کلتووری شارەکەی کرد کە بووەتە شوێنی بەیەکگەیشتنی زۆرێک لەکلتوور و شارستانیەتەکان، هەروەها خانمی یەکەم و هاوتاکانی سەردانی دامەزراوەی ماختیان کرد کە مۆزەخانەی هونەری مۆدێرن و 12 هەزار بەرهەمی هونەری تێدایە کە بریتین لە تابلۆ و پەیکەر و سیرامیک و کۆمەڵێک بەرهەمی هونەری هونەرمەندانی سەدەی بیستەم.

هەروەها خانمی یەکەم، رۆڵی بەرچاوی هاوتا فەرەنسییەکەی لەبواری مرۆیی و ڕۆشنبیری و گرنگیدان بە کلتوور و مێژووی بەرز نرخاند.
بەرنامە رۆشنبیریەکە بریتی بوو لەکۆبوونەوەی خانمانی یەکەم کە لە پەراوێزی کۆنفرانسەکەدا ئامادەبوون و خانمی یەکەم خۆشحاڵی خۆی دەربڕی بە دیدار لەگەڵیان بەتایبەت شازادە شارلینی مۆناکۆ.

شاناز ئیبراهیم ئەحمەد جەختی لەوەش کردەوە کە ئەم دیدارە ئامرازێکی پەیوەندیکردن و پردێکە بۆ گفتوگۆ و دەرفەتێکە بۆ فێربوونی زیاتر دەربارەی کلتوورەکانی دیکە، هەروەها  باسێکی لە یادەوەرییەکانی منداڵی خۆی لە گوێگرتن لە رادیۆی مۆنتی کارلۆ کرد کە تاکە رادیۆی فەرەنسیە بە زمانی عەرەبی پەخشی دەکرا و ئامرازێکی گرنگ بوو بۆ گەیاندنی بیرۆکە و کلتوورەکان. 

خانمی یەکەم باسیشی لە عیراق کرد کە یەکێکە لە ناوچە دیارەکانی جیهان، کە خاکەکەی دەوڵەمەندە بە گرنگترین شوێنەواری شارستانیەت و شوێنەوارە بەرچاوەکانی و کلتووریی و شوێنی گەشتیاریی وەک شارستانیەتی سۆمەری، ئەکەدی، ئاشووری و بابلی، کە بەیەکەمین شارستانیەتی جیهان دادەنرێت و مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ حەوت هەزار ساڵ پێش ئێستا.

هەروەها ئاماژەی بەوەشکرد، عیراقییەکان رووبەڕووی چەندین ئاستەنگ بوونەتەوە کەبەشداربوون لەداڕشتنی ناسنامەی نیشتمانی و بنیاتنانی دەوڵەتی هاوچەرخی عیراق، هاوکات تیشکی خستە سەر گرنگی بەشداری عیراق لەکۆنفرانسی ئۆقیانوسی نەتەوە یەکگرتووەکان، چونکە عیراق یەکێکە لەو وڵاتانەی کەزۆرترین زیانی بەرکەوتووە بەهۆی گۆڕانی کەشوهەوا و ژینگەوە، ئەمەش بەهۆی بەرزبوونەوەی پلەکانی گەرما و وشکەساڵی و دابەزینی رێژەی ئاو لە رووبارەکانی دیجلە و فورات ، ئەمەش کاریگەری لەسەر سروشتی ژیان دروستکردووە ، هەروەها عیراق لە ئێستادا سەرۆکایەتی گروپی 77 و چین دەکات، ئەمەش گوزارشت لەپێگەی نێودەوڵەتی عیراق و پابەندبوونی بەهاوبەشێکی راستەقینە لەداڕشتنی سیاسەتی ژینگە و بنیاتنانی هاوبەشی نێودەوڵەتی بۆ رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانی کەشوهەوا دەکات.

راوێژكارێكی محەمەد شیاع سودانی، سەرۆك وەزیرانی عیراق ئاشكرایدەكات، لە سەرەتای مانگی داهاتووەوە، پارەدان بەشێوەی نەختینەیی لە كەرتی گشتیدا نامێنێت.

ساڵح سەلمان، راوێژكاری سەرۆك وەزیرانی عیراق رایگەیاندووە، چاكسازییەكان لە كەرتی بانكیی عیراق دەستیپێكردووە و ژمارەیەك بانكیش پیاداچوونەوەیان پێدا دەكرێت.

ئەوەشی خستوەتەڕوو لە سەرەتای مانگی داهاتووەوە، لە دامەزراوەكانی حكومەت پارەدانی كاش قەدەغە دەكرێت و دەبێت بە پارەدانی ئەلیكترۆنی.

پێشیوایە كە ئەم هەنگاوە، بۆ كەمكردنەوەی پشتبەستنە بە پارەی كاش لە مامەڵەكان و رووكردنە لە سیستمی ئەلیكترۆنی و بانكی بۆ مامەڵە داراییەكان.

د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق و فام مینە چینە سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام، سەرۆکایەتی لوتکەی جیهانی بۆ دەلتاکانیان کرد کە لە شاری نیس-فەرەنسا، لە پەراوێزی کونفرانسی سێهەمی نەتەوە یەکگرتوەکان بۆ ئۆقیانوسەکان بەڕێوەچوو.

 

ئەمەی خوارەوە دەقی ووتەکەی سەرۆک کۆمارە

 

بەڕێز سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام

خوشکان برایانی بەڕێز..

سڵاوی خوداتان لێ بێت..

 

شانازییەکی گەورەیە کە لەگەڵ هاوکارم، سەرۆک وەزیرانی ڤێتنام، هاوسەرۆکایەتی ئەم لوتکە گرنگەی دەلتای ڕووبارەکان دەکەم، وەک سەرکردەی گەلانێک کەخودا هەندێک لە گرنگترین دەلتای ڕووبارەکانی پێبەخشیوون بەدرێژایی مێژوو، ئەمڕۆ بە سوپاسگوزارییەوە بۆ کەلوپوری هاوبەشمان و خەمی قووڵ بۆ داهاتوومان کۆدەبینەوە.

دەلتاکان چیرۆکی خودی شارستانیەتی مرۆڤ دەگێڕنەوە. دەلتای میزۆپۆتامیا کە دیجلە و فورات لەگەڵ کەنداوی عەرەبیدا یەکدەگرنەوە، پێنج هەزار ساڵ لەمەوبەر شایەتحاڵی لەدایکبوونی نووسین و یاسا و کۆمەڵگەی شارستانی بووە.

بەهەمان شێوە دەلتای میکۆنگ بە زەوییە بەپیتەکەی خۆراک شارستانیەتی ڤێتنامیی دابینکردوە، ئەم دیمەنە سروشتیانە تەنها تایبەتمەندی جوگرافی نین؛ بەڵکو لانکی کلتوورەکانمانن، بناغەی ئاسایشی خۆراکمانن و شادەماری ژیانی ئابووریمانن.

قورئانی پیرۆز  بەجوانی باس لە بەیەکگەیشتنی ئاوە پیرۆزەکان دەکات، کە دەلتا نوێنەرایەتی ئێرادەی خودایی دەکات، ئەو شوێنانەی کە خودا قەدەری وابوە کە ئاوی شیرین و خوێ بە هاوئاهەنگی کۆببنەوە، بەڵام ئەمڕۆ ئێمە ڕووبەڕووی هەڕەشەی بێ وێنە دەبینەوە کە پێویستی بەهەنگاوی بەپەلەی نێودەوڵەتی هەیە، گۆڕانی کەشوهەوا بەرزبوونەوەی ئاستی دەریا خێراتر دەکات و پاڵدەنێت بە ئاوە سوێرەکان بۆ ناوەوەی وڵات و هەڕەشە لەو هاوسەنگییە تایبەتمەندیە ووردەی نەوەکانی پێشوو کۆمەڵگەکانمان دەکات.

لەعێراق، زۆنگاوە دێرینەکانمان کە لەلیستی کەلەپوری جیهانی یونسکۆدان، بە شێوەیەکی کارەساتبار دەگۆڕێن بۆ زەوییە وشکەکانی بەخوێ داپۆشراو.

پیسبوون ئاڵنگاریەکی دیکەی بەرچاوی هەیە ، ڕژانی بەرهەمە پیشەسازی و  کشتوکاڵیەکان و پاککردنەوەی ئاوی پاشەڕۆکان بەشێوەیەکی پێویست نیە، پیسبوونی هەمان ئاوە کە باوباپیرانمان لایان پیرۆز بووە.

لە هەردوو ناوچەی دەلتای میکۆنگ لە ڤێتنام و زۆنگاوەکانی باشووری عێراق، کاریگەریی وێرانکەری پیسبوونی ئاو لەسەر ڕاوەماسی و کشتوکاڵ و تەندروستی مرۆڤ دەبینین، ڕەنگە لەهەمووی گرنگتر دابەزینی ڕیژەی لێشاوی ئاوە  لە سەرچاوەکەیەوە بێت کەهەڕەشە لەبونی خۆی دەکات.

عێراق لە چەند دەیەی ڕابردوودا دابەزینێکی کارەساتباری بەخۆیەوە بینیوە بە ڕێژەی نزیکەی ٤٠% لە لێشاوی ئاوی ڕووباری دیجلە و فورات کەمی کردوە، دروستکردنی بەنداو لە وڵاتانی سەرەووی ڕوبارەکان و زیادەڕۆیی لە دەرهێنانی ئاو، ڕووبارە گەورەکانمانی کردووە بە چەمێکی بچووک.

ڤێتنام ڕووبەڕووی ئاستەنگی هاوشێوە دەبێتەوە، چونکە پێشهاتەکانی سەرەوەی دۆڵی میکۆنگ شێوازی لێشاوی سروشتی دەگۆڕن، ئەم ئەزموونە هاوبەشانە پشتڕاستی دەکەنەوە کە پاراستنی دەلتا پێویستی بە هاوکاری نێودەوڵەتی و گفتوگۆی جددی و بەپەلە لە نێوان وڵاتانی سەرەوە و خوارەوە هەیە.

داوا لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکەین کە دەلتاکان وەک ژێرخانی سەرەکی پێویست بۆ ئاسایشی خۆراکی جیهانی و کەشوهەوا و پاراستنی جۆراوجۆری زیندەیی بناسن.

چارەسەرەکانیش بریتین لەکارا کردن و باشترکردنی ئاودێری و بەڕێوەبردنی یەکگرتووی ئاوەوە هەتا گواستنەوە بۆ وزەی نوێبووەوە، ئەوەی ئێستا پێویستمانە ئیرادەی بەکۆمەڵە بۆ جێبەجێکردنیان ، لە کۆتاییدا با لەبیرمان بێت کە پاراستنی دەلتاکان لە وڵاتەکانماندا پاراستنی کەلەپوری مرۆیی هاوبەشمانە، داهاتووی لانکی ڕافیدەین و بەپیتی ڕووباری میکۆنگ پەیوەستە بەو ئەگەرانەی ئەمڕۆ بڕیاری لێ دەدەین.

 

سوپاستان دەکەم.

كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراق دەڵێت، نزیكەی یەك ملیۆن و 850 هەزار دەنگدەر تۆماری بایۆمەترییان نوێكردووەتەوە.

عیماد جەمیل سەرۆكی تیمی كۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەكانی عیراق رایگەیاند، لە 15ی حوزەیران نوێكردنەوەی تۆماری دەنگدەران كۆتایی دێت، تائێستاش، نزیكەی یەك ملیۆن و 850 هەزار دەنگدەر تۆمارەكانیان نوێكردووەتەوە، كە ئەوەش ژمارەیەكی زۆرە و لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2005ەوە ئەو ژمارەیە تۆمار نەكراوە، وتیشی، هیوادارن ژمارەكە لەو ماوەیەی ماوە بگاتە دوو ملیۆن دەنگدەر.

لەبارەی تۆماركردنی هاوپەیمانییەكانیش، عیماد جەمیل وتی، پرۆسەكە بە باشی بەڕێوەچووە، تۆماركردنی لیستی كاندیدەكانیش بە شێوەیەكی ئاسایی بەڕێوەدەچێت.

خان مەرجان؛ میراتە 667 ساڵەکەی بەغداد و ئەو خانەی پێی دەوترا دڵی بەغداد، دەگەڕێنرێتەوە بۆ ژیان و جارێکی دیکە گەرموگوڕی بۆ دەگەڕێنرێتەوە.

خان مەرجان لە ساڵی 1358دا و لە سەردەمی والی ئەمینەدین مەرجاندا دروستکراوە و لەدوای سەردەمی عەباسییەکانەوە وەک ناوەندێکی گەورەی بازرگانی و میوانخانە و دیوەخانێک بۆ رێبواران و ناوەندێکی فێربوونی نوسین و خوێندنەوە رۆڵی گێڕاوە.

خانەکە دەکەوێتە ناوجەرگەی شەقامی رەشیدی ئێستا، هونەری تەلارسازی ئاستبەرزی تێدا بەکارهاتووە کە بە بینینی چاو تێر نابێت، بەرزی خانەکە 31 مەتر و نیو و پانی رووکاری پێشەوەشی 45 مەترە.

خانەکە لە دوو نهۆمی 45 ژووری پێکهاتووە، کە سەرجەم ژوورەکان بە هونەرێکی بەرزی تەلارسازیی نەخشێنراون، ناوەڕاستی خانەکەش لە هەردوو نهۆمەکەوە دەڕوانێتە سەر گۆڕەپانێک کە بنمیچەکەی بە شێوەیەکی هونەریی رازێنراوەتەوە.

ئێستاش دوای نزیکەی 700 ساڵ، دووبارە خان مەرجانی دڵی بەغداد جمەی دێت و لەچوارچێوەی هەوڵەکان بۆ پاراستنی شوێنەوارە مێژووییەکان، نۆژەن کراوەتەوە و وەک مۆزەخانەیەک و شوێنێکی گەشتیاریی و ناوەندێکی هونەری و رووناکبیری بە رووی هاووڵاتیاندا کراوەتەوە.

نۆژەنکردنەوەی خانەکە بە جۆرێک کراوە، کە سەرجەم دەرگا و پەنجەرەکانی هاوشێوەی هونەری تەلارسازی ئەو سەردەمە دروستکراونەتەوە و بناغەی خانەکەش تۆکمەکراوەتەوە، هەروەها سەرجەم دیوار و بناغە و بنمیچەکانیشی کاریان تێدا کراوە بۆئەوەی لە شێ و هەر شتێکی دیکە کە ببێتە هۆی تێکدانی بیپارێزن، لە رووکاری دەرەوەشیدا سەرجەم زیادەڕەوییەکانی لێ لابراون و ئێستا خانەکەی سەردەم والی ئەمینەدین دووبارە هاوشێوەی ئەوکاتە خۆی دەنوێنێت.

بڕیارە خانەکە پاڵپشت بە کرانەوەی، ئەو خواردن و خواردنەوانەشی تێدا پێشکەشبکرێت کە بنەچەیان بەغداد خۆیەتی، هەروەها شوێنی بۆ پێشانگەی کاری دەستیی و وەرشەی فێرکردن و خولی دیکە تێدا تەرخان بکرێت و بەردەوام نمایشی هونەری تێدا بێت.

سێیەمین کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئۆقیانوسەکان لە شاری نیسی فەرەنسا بەڕێوەدەچێت و سەرۆک کۆماری عیراق وتارێکی تێدا پێشکەشکرد.

لە سێیەمین کۆنفڕانسی نەتەوەیەکگرتووەکان بۆ ئۆقیانووسەکان سەرۆک کۆماری عیراق رایگەیاند، پێویستە ئۆقیانووسەکان وەک میراتێکی مرۆیی مامەڵەی لەگەڵ بکرێت.

د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عیراق دەشڵێت: بەشداری عیراق لەم کۆنفڕانسە لە سۆنگەی گرنگیدانییەتی بە کاری هاوبەش بۆ پاراستنی ژینگە.

وتیشی، نیگەرانین لە پیسبوونی ژینگە ئاوییەکانمان، ئاماژەی بەوەشکرد، بۆ هەندیک لە وڵاتان ئۆقانووسەکان سەرچاوەی ژیانکردنە.

سەرۆک کۆمار ئەوەشی خستەڕوو، لە عیراق ئاستی هەردوو روباری دیجلە و فورات کەمبووەتەوە، بەهۆی چەند هۆکارێکەوە، لەوانە گۆڕانی کەشوهەوا، نەبوونی سیاسەتێکی یەکگرتووی ئیداری و یاسایی بۆ رووبارەکانی سنووربەزێن، هەروەها دابەزینی رێژەی ئاوی عیراق لە وڵاتانی سەرەوەی روبارەکانەوە، کە بووەتە هۆی دابەزینی ئاستی بەرهەمی کشتوکاڵی و بەرهەمی ناوخۆیی گشتی.

د.لەتیف رەشید راشیگەیاند، داوای فراوانکردنی هاوبەشی کاریگەر لە نێوان حکومەتەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی، کەرتی تایبەت، و دامەزراوە توێژینەوەکان دەکەین، پشتیوانی دارایی داهێنەرانە و بەردەوام بۆ پاراستنی ئۆقیانوسەکان، هەروەها هەماهەنگی و هاوکاری بۆ گەیشتن بە رێککەوتن لەسەر ئاو، رووبار، و دەریاچەکان کە خزمەت بە بەرژەوەندی هەمووان بکات.

ئەمەی خوارەوە دەقی وتاری سەرۆک کۆمارە لە دانیشتنی کردنەوەی کۆنگرەی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئۆقیانوسەکان:

 

خاوەن شکۆ و پایەداران
خوشک و برایانی بەڕێز
 
سڵاو و دروود و ڕەحمەتی خوای گەورەتان لەسەربێت.
   
  خۆشحاڵین ئەمڕۆ بەشداری لەم کۆنفرانسە گرنگە دەکەین کە شاری نیس میوانداریی دەکات، سێیەمین کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ زەریاکان، کە پلاتفۆرمێکی تایبەتە بۆ ئاڵوگۆڕکردنی دیدەکان و پەرەپێدانی هاوکاری نێوان وڵاتەکانمان لەپێناو ڕووبەڕووبوونەوەی ئاڵنگاریە هاوبەشەکان و داڕشتنی ئایندەیەکی سەقامگیرتر و دادپەروەرانەتر، بەتایبەتی کە سەرچاوەکانی ئاو بە زەریاکانیشەوە کێشەیەکی مرۆیی، ئاسایش و گەشەپێدانن و لەهەمان کاتدا  چەندین ساڵە لە دەرەوەی چەتری پاراستنی یاسایی پێویست ماونەتەوە.

بەشداری عێراق لەم کۆنفرانسەدا دەگەڕێتەوە بۆ باوەڕی قووڵمان بە گرنگی کاری هەمەلایەنە و پابەندبوون بە بەهێزکردنی هاوبەشی نێودەوڵەتی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا و وشکەساڵی و نایەکسانی ئابووری و قەیرانی ئاسایشی خۆراک.

ئەمڕۆ، لەگەڵ گۆڕانی خێرای کەشوهەوا، بەرزبوونەوەی ئاستی پیسبوونی دەریا و لەدەستدانی سیستەمە ژینگەییەکان، ڕووبەڕووی تەحەدایەکی گەورە دەبینەوە کە پێویستی بە کاری یەکلاکەرەوە و هاوکاری جیهانی راستەقینە هەیە لەسەر بنەمای زانست و دارایی بۆ پاراستنی زەریاکان و سەرچاوەکانی ئاو.

زەریا و دەریاکان تەنها کۆمەلەی ئاو نین بەڵکو سیستەمی بایۆلۆجی ئاڵۆزن کە ڕۆڵی سەرەکی دەگێڕن لە سەقامگیرکردنی کەشوهەوا و دابینکردنی خۆراک و دابینکردنی هەلی کار و ڕێکخستنی سووڕی ئاو لەسەر هەسارەکەمان .

 ئاسایشی زەریاکان چیتر کێشەیەکی ژینگەیی نییە بەتەنها بەڵکو بۆتە کێشەی ئاسایشی نێودەوڵەتی و مرۆیی بۆ زۆرێک لە وڵاتانی جیهان بەتایبەتی ئەوانەی بەدەست کەمی سەرچاوەی ئاو و بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاکانەوە دەناڵێنن و پێوەرە زانستییەکان ڕوون بوونەتەوە بەتایبەتی لەبەر ڕۆشنایی بەرزبوونەوەی خێرای پلەی گەرمی ئاو و خراپتربوونی دیاردەی ترشبوون و دابەزینی زەریاکان. کۆگای ماسی و زیادبوونی پیسبوونی پلاستیک و ماددە کیمیاوییەکان . 

  لەعیراقدا ڕووبەڕووی تەحەدایەکی گەورە دەبینەوە بەهۆی کەمبوونەوەی ئاوی ڕووبارەکانی دیجلە و فورات بەهۆی چەند کاریگەرییەکەوە لەوانە گۆڕانی کەشوهەوا و نەبوونی سیاسەتێکی کارگێڕی و یاسایی یەکگرتوو بۆ ڕووبارەکانی سنوور و کەمبوونەوەی داهاتی ئاو لەوڵاتانی سەرەوە کە بووەتە هۆی زیادبوونی ڕێژەی ئاوارەبوونی ناوخۆ و دەرەکی و کەمبوونەوەی بەشداری بەرهەمی کشتوکاڵی لەبەرهەمی ناوخۆیی. 

بەڕێزان 
 
      زەریا و دەریاکان تەنها سەرچاوەیەکی سروشتی نین بەڵکو میراتی هاوبەشی مرۆڤن، بۆیە پێویستە کاری بەکۆمەڵ خێراتر بکرێت بۆ بەدەستهێنانی بەشێک لە ئامانجەکانی گەشەپێدانی بەردەوام لەڕێگەی برەودان بە داهێنان، پشتیوانی لە ئابووری شین و بنیاتنانی تواناکان، بەتایبەتی لە وڵاتانی گەشەسەندوو و دوورگە بچووکەکان کە لە ڕیزی پێشەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوای دەریایدان.
   
ئەوەی ئەمڕۆ لەم کۆنفرانسەدا پێویستمانە ڕێکەوتنێکی بەکۆمەڵە بۆ داڕشتنی ستراتیژێکی جیهانی بۆ پاراستنی زەریاکان و بەهێزکردنی پابەندییە نێودەوڵەتییەکان لە ڕێگەی پلانی کارکردن لەسەر بنەمای پەیماننامەی دەریایی.

لەم ڕوانگەیەوە، ئێمە ئەمڕۆ داوا لە هەموو وڵاتان دەکەین بەشداری ئەم پەیماننامەیە بکەن و بەشدارییەکی کاریگەر بکەن لە چالاککردنی بڕگەکانی، سەرەڕای ئەمانەی خوارەوە:

- فراوانکردنی کاری هاوبەشی کاریگەر لە نێوان حکومەتەکان، کۆمەڵگەی مەدەنی، کەرتی تایبەت و دامەزراوەکانی توێژینەوە.

- پاڵپشتی داهێنان و بەردەوامی دارایی بۆ پاراستنی زەریاکان و بەهێزکردنی خۆڕاگری مانەوەیان.

- بەدیهێنانی یەکخستن لە نێوان وەزارەتەکانی ئاو و ژینگە و ئابووری شین لە هەموو وڵاتان.

- ئامادەکردنی نەخشەی دەریایی و هایدرۆلۆجی نیشتمانی نوێکراو کە جێبەجێ بکرێت.
- پەرەپێدانی توێژینەوەی زانستی و تەکنەلۆژیا لە بوارەکانی شیرین کردنی ئاو و پاراستنی سیستەمی ژینگەیی.

- چارەسەرکردنی بۆشایی یاسایی لە دەریای بەرز و پەرەپێدانی هاوکاری لە بەڕێوەبردنی حەوزە هاوبەشەکان و ئاوی داخراو و نیمچە داخراو.

- کارکردن بۆ پاراستنی زەریا و دەریاکان، کە بەرپرسیارێتییەکی تەکنیکی، ئابووری و مرۆییە کە دەکەوێتە سەر شانی هەموومان، بۆ ئێستا و داهاتوو پێکەوە.

- هەماهەنگی و هاوکاری بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن لەسەر ئاو و ڕووبار و دەریاچەکان کە خزمەت بە بەرژەوەندی هەمووان بکات.

لەکۆتایدا...

دەمەوێت سوپاسی حکوومەتی فەڕەنسا و کۆستاریکا و سکرتاریەتی نەتەوە یەکگرتووەکان بکەم بۆ ڕێکخستنی ئەم کۆنفرانسە نێودەوڵەتییە. 

سڵاو و دروود و ڕەحمەت و بەرەکەتی خوای گەورەتان لەسەربێت

لە فەلوجە 130 كەس بەهۆی نانخواردنەوە لە خواردنگەیەكی خێرا ژەهراوی بوون و تەندروستی ئەنباریش دەڵێت، خواردنگەكە گۆشتێكی خراپبووی بەكارهێناوە و لەئێستاشدا داخراوە.

بەڕێوەبەرایەتی تەندروستی ئەنبار بڵاویكردەوە، بەهۆی نانخواردنەوە لە خواردنگەیەكی خێرا لە شاری فەلوجە، 130 كەس ژەهراویبوون و گەیەنراونەتە نەخۆشخانە، لەنێویشیاندا ژن و منداڵ هەن.

ئەوەشی خستەڕو، لە بەدواداچوون و لێكۆڵینەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكاندا بۆ رووداوەكە دەركەوتووە، ئەو گۆشتەی لە خواردنگەكەدا بەكارهاتووە خراپ بووە و ئەوەش هۆكاری ژەهراوی بوونەكە بووە، لەئێستاشدا رێوشوێنی یاسایی بەرانبەر خواردنگەكە گیراوەتەبەر و داخراوە.

تەندروستی ئەنبار دەشڵێت، لەو 130 حاڵەتە ژەهراویبوونەی تۆماركراوە 100 حاڵەتیان چارەسەری پزیشكی پێویستیان بۆ كراوە و نەخۆشخانەیان بەجێهێشتووە، 30 حاڵەتەكی تریش لەژێرچاودێری پزیشكیدان، بەڵام پێشبیندەكرێت لە چەند سەعاتی داهاتوودا ژمارەی حاڵەتەكانی ژەهراویبوون بەهۆی ئەو نانخواردنەوە لەو خواردنەگەیە زیاتربێت.

د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆمار و شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، خانمی یەکەمی عیراق سبەینێ یەکشەممە هەشتـی حوزەیرانی 2025 بە سەردانێکی رەسمی بەرەو فەڕەنسا بەڕێدەکەون.

مەبەستی سەفەرەکە بەشداریکردنە لە سێهەمین کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ئۆقیانووسەکان کە لە شاری نیسی فەڕەنسا لە رێکەوتی 9 تا 13ی شەش بەڕێوەدەچێت.

وابڕیارە لەم سەفەرەدا، فوئاد حوسێن وەزیری دەرەوە لەگەڵ ژمارەیەک بەرپرسی دیکە یاوەری سەرۆک کۆمار دەکەن.

وەزیری بەرگری عیراق پێشبینی دەكات لە مانگی ئەیلولدا چەند بنكەیەكی هێزەكانی هاوپەیمانان لە عیراقەوە بگوازرێنەوە بۆ هەرێم و جەختیشی كردەوە حكومەتی عیراق رێگە نادات لە هیچ لایەنێكەوە هێزەكانی هاوپەیمانان لە وڵاتەكە بەئامانج بگیرێن.

سابت عەباسی وەزیری بەرگری عیراق رایگەیاند، حكومەتی عیراق رێگە بە هیچ هەڕشەیەك نادات بۆ سەر هێزەكانی ئەمریكا لە عیراق كە لە چوارچێوەی هاوپەیمانی نێودەوڵەتیدا لە ئەركدان، چونكە مانەوەیان لە عیراق لە ئێستادا گرنگ و پێویستە.

وتیشی، تا ئێستا هیچ ئاگادارییەكیان سەبارەت بە گۆڕانكاری لە وادەی كشانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە عیراق پێنەگەیشتووە، پێشبینیش دەكرێت لە كۆتایی مانگی ئەیلولدا چەند بنكەیەكی هێزەكانی ئەمریكا لە عیراق چۆڵ بكرێن و بگوازرێنەوە بۆ هەرێم.

سەبارەت بە رەوشی سوریاش ئاماژەی بەوەكرد، بەو پێیەی هێشتا مەترسیەكانی كەمپی هۆل بۆ سەر عیراق بەردەوامە و شانە نوستوەكان و هەڕەشەكانی داعش لە ناوچەكە ماون، مانەوەی هێزەكانی ئەمریكا لە سوریا پێویستە.

هانا رەزا، کچە کوردێکی خەڵکی سلێمانییە و لەلایەن ناشناڵ جیوگرافیکەوە خەڵاتی (Wayfinder)ـی بۆ ساڵی 2025 پێبەخشراوە .

خەڵاتەکە تایبەتە بەو کەسانەی رۆڵیان هەبووە لە پاراستنی ژینگە و ئاژەڵە کێوییەکان. 

هانا لە رێکخراوی (پڵنگانی بێسنوور) لەسەر ئاستی کوردستان و عیراق کاریگەریی هەبووە و کارەکانیان بووەتە سەرچاوەیەک بۆ میدیا و رێکخراوەکانی جیهان لە بواری ژینگە. 

هانا رەزا دەڵێت، "ئەمە تەنیا خەڵاتێک نییە بۆ من، بەڵکو بەدیهێنانی خەونێکی ژیانمە کە بە پەرۆشەوە بەردەوام کارم بۆ کردووە".

‏(Wayfinder)ـی ناشناڵ جیوگرافیکی خەڵاتێکی جیهانیەو رێز لەو کەسانە دەگرێ کە رۆڵی بەرچاویان هەبووە لە پاراستن و دۆزینەوەی ئاژەڵە کێوییەکان.

سەرۆك  كۆماری عیراق لە لە پەیامێكدا پیرۆزبایی جەژنی قوربان لە هاووڵاتیانی عیراق دەكات و داوای بەهێزكردنی یەكڕیزی نەتەوەی عیراقی دەكات.

دكتۆر لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە پەیامێكدا رایگەیاندوە، بەبۆنەی جەژنی قوربانەوە گەرمترین  پیرۆزبایی ئاراستەی گەلەكەمان دەكەین.

سەرۆك كۆماری عیراق ئاماژەی بەوەش كرد، لەم بۆنە پیرۆزەدا جەخت لە پتەوكردنی یەكڕیزی نیشتمانی و زاڵبوون بەسەر ئاڵنگاریەكاندا بە گیانێكی برایەتی و نیشتمانپەروەری دەكەینەوە  لەگەڵ  بەردەوامی كاركردن بۆ چەسپاندنی ئاسایش و ئارامی و باشتركردنی بارودۆخی ئابوری و خزمەتگوزاری.

وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێمی کوردستان بە راگەیەندراوێک وەڵامی وەزارەتی نەوتی دایەوە و دەڵێت:" راگەیەندراوەکە سیاسییەو دەمانەوێت ئەم راستیانە بۆ رایگشتی و هەموو لایەنەکان رونبکەینەوە." 

دەقی راگەیەندراوەکەی وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم بە کوردی: 

جارێکی تر وەزارەتی نەوتی فیدراڵ راگەیەندراوێکی سیاسی بڵاودەکاتەوە کە بە تەواوی دوورە لە راستییە بابەتییەکانەوە، و لە رێگەی ئەمەوە پێداگری لەسەر ئەو شێوازە دەکات کە هەرێمی کوردستان بکاتە بەرپرسیار لە شکستە کەڵەکەبووەکانی کە لە بنەڕەتدا دەرەنجامی سیاسەتە (ناوەندییە)کانن کە بنەماکانی هاوبەشی راستەقینەی لەبەرچاو نەگرتووە کە عیراقی فیدراڵی لەسەری دامەزراوە.

پێش ئەوەی بچینە ناو وردەکارییەکانی وەڵامدانەوەی ئەو بانگەشانە، دەمانەوێت ئەم راستییانە لەبەردەم رای گشتیدا دابنێین کە ناکرێت نکۆڵیان لێ بکرێت و پشتگوێ بخرێن:

ئێوە ئەوانەن کە بە شێوەیەکی ئاشکرا و بەردەوام دەستور پێشێلدەکەن، و بۆ چەندین ساڵە بوونەتە بەربەستێک لەبەردەم پەسەندکردنی یاسای نەوت و گازی فیدراڵ، ئەو یاسایەی کە بەردی بناغەی چارەسەرکردنی هەموو کێشە نەوتییەکانە. لە جیاتی ئەوە، پابەندیتان بە سیستەمی یاساکانی رژێمی پێشوو کە یاساکانی بەعسەو کاتیان بەسەرچووە، بەتایبەتی یاسای ساڵی 1976 کە بە شێوەیەکی رون و ئاشکرا دژایەتی بنەماکانی سیستەمی فیدراڵ و مادەکانی دەستووری کارا دەکات.

تەنها ئەمەنا، بەڵکو دەستتان کرد بە بڕینی مووچە و رزقی هاووڵاتیانی هەرێم، بە پێشێلکردنێکی ئاشکرای سادەترین مافە مرۆییەکانیان، و سیاسەتی برسیکردنی رێکخراو لە دژیان جێبەجێ دەکەن بۆ جێبەجێکردنی پلانە جیاکارییەکانتان کە بەتەواوی دژی دەستوورن، ئەمەش لە توندترین پێشێلکردنەکانتانە.

سەبارەت بە تۆمەتی نەوت دزینی هەرێم، ئەوە هەوڵێکی ئاشکرایە بۆ لادانی سەرنج لە کردارەکانی نەوت دزین و گەندەڵی بەرفراوان لە ناوچەکانی تری عیراق. ئێوە ئەوانەن کە نەوت لە باشوورەوە دەدزن، بە شایەتی راپۆرتە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەکان کە رادە بەفیڕۆدان و گەندەڵی ئاشکرا دەکەن، ئێوە ئەوانەن کە نەوت تێکەڵ دەکەن و بەرژەوەندی ئەوانی تر دەخەنە پێشەوە لە جیاتی خزمەتکردنی عیراق و گەلەکەی، کە زیانی ناوبانگی نەوتی عیراقی لە جیهاندا گەیاندووە.

لە بەرامبەردا، هەرێمی کوردستان بە تەواوی هەستاوە بە جێبەجێکردنی ئەرکەکانی خۆی، سەرەڕای ئەوەی لایەنەکانی دیکە لە ئاست بەرپرسیارێتی و ئەرکە دەستوورییەکانی خۆی نەبووە. تۆمەتبارکردنی هەرێم لە ئۆپێک هەڵەی ئێوەیە، چونکە ئێوە نەوتی ئەوانی تر بە ناوی نەوتی عیراەوە دەفرۆشن.

مافی دەستووری هەرێم بۆ بەرهەمهێنان دوو ئەوەندەی ئەوەیە کە ئێستا هەیەتی، بەڵام هەرێم بەهۆی گرنگیدان بە بەرژەوەندی گشتی وڵات، تەنانەت نیوەی ئەم بڕە مافەیش بەرهەم ناهێنێت. ئێمە زیاتر لە 11 ملیۆن بەرمیل نەوتمان پێتان سپاردووە و لە بەرانبەریشدا هیچتان بۆ هەرێمی کوردستان نەناردووە، ئەمە پێشێلکردنی روونی مافە یاسایی و داراییەکانی هەرێمە.

سەبارەت بە ئەوەی لە دواهەمین راگەیەندراوتاندا هاتووە، ئەم راستییانە رون دەکەینەوە بە شێوەیەک کە هیچ گومانی لێ نەکرێت:

1-حکومەتی هەرێم ئەو لایەنە نییە کە بووەتە هۆکاری وەستانی هەناردەی نەوت، بەڵکو ئەوە دەرەنجامی ئەو دۆسیەیە کە وەزارەتی نەوتی فیدراڵ لە دژی وەزارەتی وزەی تورکیا تۆماریکردووە و لەسەر ئەم بنەمایە هەناردە لە 25/3/2023 وەستا، ئەمەش زیانی زیاتر لە 20 ملیار دۆلاری بە حکومەتی فیدراڵ و هەرێم و کۆمپانیاکان گەیاند.

2_ لە ماوەی چەند رۆژێکدا، بە تایبەتی لە 4/4/2023، رێکەوتن لەگەڵ وەزارەتی نەوت بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردە رێکخرا، بەڵام یاسای بودجە دیاریکردنی بڕێکی بۆ تێچووی بەرهەمهێنانی (کە شەش دۆلارە بۆ هەر بەرمیلێک) دەستنیشان کرد، ئەمەش وایکرد زۆربەی کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکان لە بەرهەمهێنان پاشگەزبنەوە.

3_ لە سەر داوای وەزارەتی نەوت، بڕێک لە نەوتی هەرێم بە یەکێک لە پاڵاوگەکان کە بۆ وەزارەتی نەوت کار دەکات سپێردرا، بۆ ماوەیەک کە لە پێنج مانگ زیاتر بوو، کۆی ئەوەی سپێردرا (11,826,218) بەرمیل بوو، سەرەڕای ئەم پابەندییە لە لایەن هەرێمەوە، هیچ بە هەرێم نەدرا، لەسەر ئەم بنەمایە کۆمپانیا بەرهەمهێنەرەکان لە سپاردنی بەرهەمەکانیان بە وەزارەتی نەوت کشانەوە.

4_ لە سەرەتای پێکهێنانی حکومەتی فیدراڵیەوە تا ئێستا، لیژنەیەکی هاوبەش بۆ ئامادەکردنی رەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدراڵ پێکهێنرا و چەند کۆبوونەوەیەک بەم مەبەستە ئەنجام درا، بەڵام ئەم هەوڵانە تا ئێستا هیچ ئەنجامێکیان نەبووە، و دواخستن و دواکەوتنێکی رون لە لایەن حکومەتی فیدراڵەوە لە بەدواداچوونی ئەم فایلە زۆر گرنگە دیار دەکەوێت، کە کلیلی چارەسەری راستەقینەی ناکۆکییە هەڵواسراوەکانە لە نێوان هەردوو حکومەتی هەرێم و بەغداد.

5_ چونکە سیستەمی حوکمڕانی لە عیراق سیستەمێکی فیدراڵی (فیدراڵی)یە، لە مافە دەستوورییەکانی هەرێمە کە یاسای تایبەت بە خۆی هەبێت کە کاروبارەکانی رێکبخات، وەزارەتی سامانە سروشتییەکان لە هەرێمی کوردستان گرێبەستەکانی لەگەڵ کۆمپانیا نەوتییە جیهانییەکان رێکخستووە بە پشتبەستن بە یاسای نەوت و گازی ژمارە 22می ساڵی2007، ئەگەر کێشەیەکی یاسایی راستەقینە لەم گرێبەستانەدا هەبووایە، کۆمپانیا جیهانییە خاوەن ناوبانگەکان، بێ هەبوونی بنەمایەکی یاسایی دەستیان نەدەکرد بە بەرهەمهێنانی ملیاران دۆلار لە هەرێم.

6_ عیراق دەستوورێکی هەیە ئەگەر کاری پێبکرێت، دوور لە بەرژەوەندی تەسک و لکدانەوەی کورتبینانە، بارودۆخی گشتی وڵات، و فایلی نەوت بەتایبەتی، نەدەگەیشتە ئەم ئاستە لە ئاڵۆزی و قەیران.

7_ حکومەتی هەرێمی کوردستان بە تەواوی پابەندبووە بەو هەوڵانەوە کە بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت دراوە، کە بریتیبوون لە: فرۆشتنی نەوتی بەرهەمهاتوو لە هەرێم لە رێگەی کۆمپانیای بازرگانی نەوت (سۆمۆ)، پاشەکەوتکردنی تەواوی داهاتەکانی فرۆشتن لە خەزێنەی دەوڵەت، دیاریکردنی کۆمپانیایەکی راوێژکار، و کردنەوەی حسابێکی بانکی پارێزراو (Escrow Account) بە ناوی کۆمپانیاکان.

8_ ئەو کۆمپانیا نەوتییانەی لەهەرێم کاردەکەن داوای ئەم چەند شتە دەکەن: (کارکردن بە گرێبەستەکان لە روی نموونە ئابوورییەکەوە، هەبوونی مەرجە بازرگانییەکان لە گرێبەستدا، دەست تێوەردان لە گرێبەستەکان چونکە رێڕەوی یاساییان لە دادگا فیدراڵی و نێودەوڵەتییەکاندا گرتووە).

دەمانەوێت بیخەینەوە یادی ئێوە و رای گشتیش کە رێکەوتنی (کاتی) سەبارەت بە دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت، و ئەو کۆبوونەوە و دیدارانەی کە لە دوایدا هاتوون، بەڵگەیەکی تەواوە لەسەر نەرمی هەرێمی کوردستان و ئامادەیی بۆ هاوکاری، ئەمەش وا دەکات بانگەشەکانی وەزارەتەکەتان سەبارەت بە سوودمەندی نەبوونی گفتوگۆ پێشووەکان لەگەڵ هەرێم بانگەشەکان بن کە هیچ بنەمایەک لە ڕاستیان نییە.

لە روداوێکی هاتوچۆدا لەسەر رێگای نێوان بێجی- تکریت سێ کەس گیانیان لەدەستدا، کە دووانیان ئەندامی هێزە ئەمنییەکانی خاڵێکی پشکنین بوون.

روداوەکە نیوەڕۆی ئەمڕۆ رویداوە و ئۆتۆمبێلێک بەهۆی تیژڕۆییەوە کۆنتڕۆڵی لەدەستداوە و خۆی کێشاوە بە خاڵێکی پشکنینی هێزە ئەمنییەکاندا.

لە روداوەکەدا سێ کەس گیانیان لەدەستداوە، کە دووانیان کارمەندی خاڵە پشکنینەکە بوون و سەر بە پۆلیسی سەڵاحەدین بوون.