جیهان
"تیتیانا ئەباتچینکۆ" وتەبێژی ھێزەکانی ئۆکراین رایگەیاندووە، ھێزەکانیان ھەریەک لە ناوچەکانی "چرکاسکی و چیکی و رۆسکی تیشکی و بۆرشچوڤا" و چەند گوندێگی تری باکوری خارکیێڤیان کۆنتڕۆڵکردووەتەوە و گورزی توندیان لە ھێزەکانی روسیا داوە ، ئەوەش بە سەرکەوتنێکی گەورە بۆ ئۆکراین ھەژمار دەکرێت، چونکە خارکیێڤ دووەم گەورەترین شاری ئۆکراینە و لە سەرەتای دەستپێکردنی جەنگەکەوە ڕووبەرووی بۆردومانی روسیا بووەوە و ژمارەیەک لە ناوچەکانی دەوروبەری شارەکە داگیرکران .
لەلایەکی تریشەوە ھێزەکانی روسیا جارێکی تر بە توندی بۆردومانی کۆمەڵگەی پیشەسازی ئازۆڤستاڵیان کرد لە ماریۆپۆل کە تا ئێستا زیاتر لە ١٠٠ ئۆکرانی تێدا ماون .
کۆمپانیای "جاتسو"، کە سیستمی گازی ئۆکراین بەڕێوەدەبات رایگەیاند، لە ئەمڕۆوە تێپەڕبوونی بارە گازەکانی روسیا لە رێگەی "سوخرانیڤکا"وە رادەگرن، ئەوەش چالاککردنی ئەو بەندەیە کە ماف دەدات بە کۆمپانیاکە بۆ راگرتنی ھەناردەکردنی گاز، کاتێک رووبەڕووی ھەڕەشەیەکی دەرەکی دەبێتەوە.
کۆمپانیا ئۆکراینیەکە دەڵێت، سوپای روسیا دەستیانکردووە بە گواستنەوەی گاز لە ئۆکراینەوە بۆ دوو ھەرێمە جوداخوازەکەی نزیک لە روسیا لە خۆرھەڵاتی ئۆکراین، دەشڵێت، بەھۆی دەستوەردانەکانی سوپای روسیا لە کاروبارە تەکنیکییەکانیان ناتوانن کار بکەن، بەڵام بۆ ئەوەی پابەندی گواستنەوەیان بۆ ھاوبەشە ئەوروپییەکانیان بە تەواوی جێبەجێبکەن، بە شێوەیەکی کاتی وزەی بەردەست بۆ خاڵی سۆدجە دەگوازنەوە.
لە بەرامبەردا کۆمپانیای گازپرۆمی روسی رایگەیاند، ھیچ بەڵگەیەک نییە لەسەر بوونی بەربەست یان ناچارکردن لە بەردەم ھەناردەکردنی گاز.
پرۆژە بڕیارەکە بە دەنگی ٣٦٨ ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریکا پەسەندکرا و ھاوکارییەکان بڕی ٢٠ ملیار دۆلار بۆ بواری سەربازیی و زیاتر لە ٨ ملیار دۆلار وەک ھاوکاری ئابوری و ٣ ملیار دۆلار بۆ ھاوکاری مرۆیی و ٥٠٠ ملیۆن دۆلار بۆ ئاسایشی خۆراک تەرخان دەکرێت .
لە رۆژانی داھاتووشدا پرۆژە بریارەکە ئاراستەی ئەنجومەنی پیران دەکرێت بۆ پەسەند کردنی .
ئەوە لە کاتێکدایە جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا داوای لە کۆنگرێس کردبوو بریاری ھاوکاریکردنی ئۆکراین بە بڕی ٣٣ ملیار دۆلار پەسەند بکات .
بەپێی ڕاگەیەندراوەکە، لە سەردانەکەیدا بۆ سوید و فینلاند بۆریس جۆنسن ڕێککەوتنێکی دڵنیای ئاسایشی ھاوبەشیان لەگەڵ سەرۆک وەزیرانی سوید و فینلاند ئیمزا کردووە
جۆنسۆن رایگەیاند بەریتانیا بەنیازە پاڵپشتی بۆ ھێزە چەکدارەکانی سوید و فینلاند بکات ئەگەر ڕووبەڕووی قەیرانێک یان ھێرشێک ببنەوە، جەختی لە پشتگیری لەندەن کردەوە بۆ "سیاسەتی ھاوپەیمانی ناتۆ ئاماژەی بەوەشکردووە ڕێکەوتنە نوێیەکان مانای گۆڕانکاری ڕیشەیین لە ھاوکارییە سەربازی و ئەمنییەکانی نێوان بەریتانیا و وڵاتانی ئەسکەندەناڤیا کە بریتی بوون لە چڕکردنەوەی زانیاری ھەواڵگری و ھاوکاری لە تەکنەلۆجیای مۆدێرن و خێراکردنی بەرنامەکانی ڕاھێنانی سەربازی ھاوبەش.
وتیشی ئەم ڕێککەوتنە بۆ ماوەیەکی درێژخایەن بەردەوام دەبێت و بۆ بەھێزکردنی توانای بەرگری ئەوروپایە بۆ چەند نەوەیەکی داھاتوو.
ئەوەش لە کاتێکدایە پێشتر ھەریەکە لە سوید و فینلاند ئارەزوی چونە ناو ھاوپەیمانی ناتۆیان دەربڕیبوو و لە بەرامبەر ئەو داواکارییەش ڕوسیا ڕایگەیاندبوو لە ئەگەری فراوانکردنی ناتۆ سوید و فینلاند دەبنە بەشێک لە گۆڕەپانی جەنگی داھاتوو
بە پێێ ئەو ئامارەی لە لایەن چەند ڕێکخراوێکی میسڕەوە بڵاوکراوەتەوە لە ساڵانی نێوان ٢٠٠٨ بۆ ٢٠٢٠ ڕێژەی جیابوونەوە لە نێوان ئەو خێزانانەی لە سەرەتای ژیانی ھاوسەرگیریاندا بوون زۆر زیادی کردووە بە شێوەیەک لەو ١٢ ساڵەدا نزیکەی ٢ ملیۆن و ٣٠٠ ھەزار ژن و مێرد لە یەکتر جیابونەتەوە .
بە شێوەیەک تەنھا لە ساڵی ٢٠٢٠دا ٢٢٢ ھەزار و ٣٦ حاڵەتی جیابوونەوە ھەبووە و لە ساڵی ٢٠١٩دا ٢٢٥ ھەزار و حاڵەت.
لە ٢٠١٨دا ٢١١ ھەزار و ٦٠٠ حاڵەت
لە ٢٠١٧دا ١٩٣ ھەزار و ٣٠٠ حاڵەت
لە ٢٠١٦ ١٩٢ ھەزار و ١٠٠ حاڵەت
لە ٢٠١٥دا ٢٠٠ ھەزار حاڵەت
لە ٢٠١٤دا ١٨٠ ھەزار و ٣٠٠ حاڵەت
لە ٢٠١٣دا ١٦٢ ھەزار و ٦٠٠ حاڵەت
لە ٢٠١٢ دا ١٥٥ ھەزار و ٣٠٠ حاڵەت
لە ٢٠١١دا ١٥٢ ھەزار حاڵەت
لە ٢٠١٠دا ١٤٩ ھەزار و ٤٠٠ حاڵەت
لە ٢٠٠٩دا ١٤١ ھەزار و ٥٠٠ حاڵەت
لە ٢٠٠٨دا ٨٤ ھەزار و ٤٠٠ حاڵەت
ئەو کۆچبەرانەی گەڕێنراونەتەوە لە ناو بەلەمێکدابوون کە چاوەڕاونی بەڕێکەوتن بوون بەرەو سنوورەکانی ئیتاڵیا.
بە پێی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی کۆچی نێودەوڵەتیش لە سەرەتای ئەم ساڵەوە تا کۆتایی مانگی نیسان ٤ ھەزار و ٦٤١ کۆچبەر گەڕێنراونەتەوە بۆ لیبیا.
لیبیا یەکێکە لە دەروازە سەرەکییەکانی کۆچی ھاوڵاتیانی ئەفریقا و خۆرھەڵاتی ناوەڕاست و ئەو بەندەرانەی کۆچبەران لە ڕێگەیەوە ڕوو لە ئەوروپا دەکەن، ٥٧٥ کیلۆمەتر لە کەناراوەکانی ئیتاڵیاوە دوورن.
ناوەندی بەرگری کیمیایی و بایۆلۆژی سەر بە وەزارەتی بەرگری ڕووسیا ڕایگەیاند، سەرکردەکانی پارتی دیموکراتەکانی ئەمریکا، بناغە داڕێژەری چالاکییە سەربازییە بایلۆژییەکانی ئەمریکان لە ئۆکراین.
ناوەندەکە ئاشکرایکردووە، ھەردوو کۆمپانیای فایزەر و مۆدێرنا ھاوکار و ھەماھەنگ بوون لەگەڵ وەزارەتی بەرگری ئەمریکا لەو چالاکییە بایۆلۆژیانەدا.
لە دوو ھەفتەی ڕابردوودا ڕووسیا ڕایگەیاند، لە کۆمەڵگەکانی شاری پیشەسازیی ئازۆفستاڵ لە ئۆکراین چالاکی گوماناوی تێدا بەڕێوەدەچێت و ماوەی چەند ھەفتەیەکە لە لایەن سوپای ڕووسیاوە گەمارۆدراوە.
بە پێی زانیارییەکان داواکارییەکان دوای ئەوە دێت، کە فڕۆکە جەنگییەکانی ڕووسیا زیانی زۆریان بە کۆگاکانی ھەڵگرتنی نیتراتی ئامۆنیۆم گەیاندووە کە سەرچاوەیەکی سەرەکی نایترۆجینە و بۆ بەرھەمھێنانی پەینی کشتوکاڵی بەکاردەھێنرێت.
مەترسی دەسەڵاتدارانی ئۆکراین لەبەر ئەوەیە گازی نیترات تەنگە نەفەسی دروست دەکات و مەترسی ئەوەش دەکرێت بەھۆی گڕگرتنییەوە ھەمان ڕووداوی تەقینەوەکەی بەندەری بەیروت دروست بێت کە ساڵی ٢٠٢٠ ڕوویدا و زیانێکی گەورەی گیانی و ماددی لێکەوتەوە.
کۆشکی سپی لە ڕاگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، بایدن بڕیاریداوە بۆ ماوەی یەک ساڵ باری نائاسایی نیشتمانی تایبەت بە عێراق درێژ بکاتەوە کە لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە کاری پێدەکرێت و بڕیار بوو لە ٢٢ی ئەم مانگەدا کۆتایی بێت، بۆ ئەو مەبەستە بایدن نامەیەکی ئاڕاستەی ھەردوو سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی پیرانی ئەمریکا کردووە و تێیدا ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە تا ئێستا لە عێراقدا ڕێگری ھەیە لە دووبارە ئاوەدانکردنەوە و بە دیھێنانەوەی سەقامگیری و گەشەپێدانی دامەزراوە سیاسی و ئیداری و ئابورییەکان و تا ئێستا لەو وڵاتەوە ھەڕەشە لەسەر ئاسایشی نەتەوەیی و سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا ھەیە، ھەر بۆیە بڕیاریداوە ماوەی باری نائاسایی تایبەت بە عێراق بۆ یەک ساڵی تریش درێژ بکاتەوە.
بە ھەمان شێوە بڕیاری درێژکردنەوەی باری نائاسایی تایبەت بە سوریای داوە کە بریار بوو لە ١١ی ئەم مانگەدا کۆتایی بێت ، ھۆکارەکەشی بۆ بەردەوامیی ھەڕەشەکان لەسەر ئاسایشی نێودەوڵەتی گەراندووەتەوە.
سوپای ئۆکراین ڕایگەیاند، لە ٧٦ھەمین ڕۆژی داگیرکارییەکانی ڕووسیادا بۆ سەر ئۆکراین، ئەمڕۆ لە ڕێی ٧ مووشەکەوە ناوەندێکی بازرگانی و کۆگایەک و چەند بینایەک لە شاری ئۆدیسا کراونەتە ئامانج و بەو ھۆیەوە کەسێک کوژراوە و پێنج کەسی تریش برینداربوون.
وەزارەتی بەرگری ڕووسیاش شکستھێنانی ھەوڵێکی سوپای ئۆکراینی بۆ کۆنترۆڵکردنەوەی دوورگەی زمینی ڕاگەیاند و ئاشکرایکرد، ھێزەکانی ئۆکراین بە فەرمانی ڤۆلۆدیمیر زیلینسکی سەرۆکی وڵاتەکە و بە ڕاوێژکاری و ھاوکاری ڕاوێژکارە ئەمریکی و بەریتانییەکان ھەوڵی کۆنترۆڵکردنەوەی دوورگەی "زمینی"ی ستراتیژیان داوە و سەربازانی ئۆکراین ھەوڵیان داوە بچنە دورگەکەوە، بەڵام لەلایەن سوپای ڕووسیاوە زیانی گەورەیان پێگەیەندراوە و ھەوڵەکانیان شکستیھێناوە.
ئەردۆغان لە کۆبوونەوەی حکومەتدا بە ڕەسمی پڕۆژەی گەڕاندنەوەی پەنابەرە سورییەکانی لە تورکیاوە بۆ وڵاتەکەیان ڕاگەیاند و ئاماژەی بۆ ئەوە کرد کە لە ڕێی پڕۆژەکەوە ھاوکاری لەگەڵ ڕێکخراوەکان دەکەن بۆ گرەنتیکردنی ژێرخان و خانووەکانی سوریا، تا پەنابەرەکانی ئەو وڵاتە بگەرێننەوە بۆ وڵاتەکەیان.
ئەردۆغان ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە کە ناردنەوەی ئەو پەنابەرانە بە زۆر نابێت، بەڵکو لە ئێستادا یەک ملیۆن سوری لە تورکیا خۆیان خواستی گەڕانەوە بۆ وڵاتەکەیان دەکەن.
ئەو لێپرسراوە باڵایەی ڕووسیا ڕایگەیاندووە، پێویستە ڕێگە نەدەن جەنگی ئەتۆمی لە نێوان ڕووسیا و وڵاتانی ئەوروپادا بەرپا ببێت، چونکە ھێرشە ئەتۆمییەکان کاریگەریی نەرێنی لەسەر زەوی جێدەھڵێت و سوپای ڕووسیا توانای ھەیە لە ٣٠ خولەکدا ھەموو وڵاتانی ناتۆ خاپور بکات.
دەربارەی ئۆکراین ئاماژەی بەوەکردووە، بوونی ئۆکراینێکی سەربەخۆ لە پاڵ ڕووسیا، لە کۆتاییدا دەبێتە وڵاتێکی دوژمنی ڕووسیا و دەروازەیەک بۆ دەستدرێژی بۆ سەر گەلی وڵاتەکەی.
باسی لەوەشکردووە، ھێرشەکانی ڕووسیا لە ئۆکراین جەنگێکە لە پێناو مافی وڵاتەکەی لە بوون لە سەربەخۆیی و یەکگرتوویدا.
ڕێکخراوی یونسێف لە نوێترین ڕاپۆرتدا بڵاویکردووەتەوە، لە ٣ مانگی سەرەتای ئەمساڵدا ٢١٣ منداڵ لە سوریا بوونەتە قوربانی، زیاتر لە ٦ ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار منداڵ پێویستیان بە ھاوکاری ھەیە، کە ئەوە زۆرترین ژمارەیە لە ماوەی ١١ ساڵی ڕابردووی جەنگی سوریادا تۆماربکرێت.
یونسێف ڕاشیگەیاند، دابینکردنی بودجە بۆ ھەڵمەتە مرۆییەکان کەمی کردووە، داواشی کرد ٢٠ ملیۆن دۆلار بۆ ھەڵمەتە مرۆییەکان لە باکوری ڕۆژئاوای سوریا دابین بکرێت.
ھاوکات لە "برۆکسل" شەشەمین کۆنفرانسی پشتیوانی بۆ داھاتووی سوریا بەردەوامە، بۆ پشتیوانی کۆمەڵەی نێودەوڵەتی و چڕکردنەوەی ھەوڵەکان بۆ گەیشتن بە چارەسەری سیاسی لە سوریا.
وەزارەتی بەرگری ڕوسیا دەڵێت کاروانە سەربازییەکە لەسەر ھێڵی ئاسنینی ئۆکراین لە ناوچەیەکی رۆژھەڵاتی ئەو وڵاتە بەڕێگەوە بووە و کراوەتە ئامانج و بەتەواوەتی تێکشکێنراوە.
باسی لەوەشکردوە، ئەو کاروانی لەلایەن ویلایەتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا و چەند وڵاتێکی رۆژئاواوە دابینکراوە و رەوانەی ھێزەکانی ئۆکرانیا کراوە.
ماوەی زیاتر لە ٧٠ ڕۆژە سوپای ڕوسیا ھێرشێکی فراوانی بۆ کۆنترۆڵکردنی ئۆکراین دەسپێکردووە، کە لە ئێستادا بە درێژایی ٤٨٢ کیلۆمەتر لە سنوری نێوان ئۆکراین و ڕوسیا شەڕ بە قورسی بەڕێوەدەچێت.
پاپا لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ ڕۆژنامەی (کۆریێر دێلا سیێرا)ی ئیتالیا ڕایگەیاند، سەرکردایەتی ڕوسیا و ئۆکراین دەیانەوێت چەکەکانیان لە جەنگەکەدا تاقی بکەنەوە لە پێناو دروستکردنی چەکی نوێدان وتیشی، پێدەچێت ھاتوھاواری ناتۆ لە دەرگای ڕوسیا، بووبێتە ھۆی ناچارکردنی پوتن بۆ ھێرشکردنە سەر ئۆکراین، بۆیە گومانی ھەیە لە ھەڵوستی ناتۆ کە کارەکەی بۆ ئاسانکرد.
لەبارەی کۆبوونەوەشی لەگەڵ سەرۆکی ڕوسیا پاپا ڕایگەیاند، تا ئێستاش چاوەڕوانی وەڵامی ڤلادیمێر پوتن دەکات و ترسی ئەوەی ھەیە نەتوانێت لە ئێستادا ئەو دیدارە ئەنجام بدات.
پاپای ڤاتیکان جەختیشیکردەوە، زۆر نیگەرانە لەو جەنگەی لە دڵی ئەوروپادا ھەیە، داواشیکرد ھەرچی زووە شەڕەکە ڕابگیرێت، چونکە دەرگای لەسەر مردن و وێرانکاری کردووەتەوە و، بووەتە مەترسی لەسەر ژیانی ھەموو دانیشتووانی ئەوروپا.
بە پێی بەڵگەنامەیەک کە حکومەتی کەنەدا بڵاویکردوەتەوە، لیستی سزا نوێیەکانی سەر ڕوسیا سەرۆکی پێشووی کۆمپانیای لۆکۆیلی نەوت و جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی بانکی سبیربانک و جێگری وەزیری بەرگری روسیا و پەرلەمانتارێکی کۆماری چیچیانی لە ئەنجومەنی دۆما تێدایە.
حکومەتی کەنەدا ئاشکرایکردوە، لەگەڵ زیادبوونی سزای کۆمەڵی نێودەوڵەتی بۆ سەر ڕوسیا، کاروانێکی تری ھاوکاریی سەربازییان بە بەھای ٣٨ ملیۆن و ٨٠٠ ھەزار دۆلار رەوانەی ئۆکراین کردوە.