لە ئێستادا دۆخی نێودەوڵەتی بە گۆڕانکاری ئاڵۆز و تێکەڵاوەوە تێده‌په‌ڕێت و جیهان چووەتە قۆناغێکی نوێی گێژاو و گۆڕانکاری. لە وەڵامی پەرەسەندنی ململانێ جیۆپۆلیتیکییەکان و بەردەوامبوونی فراوانبوونی کورتهێنانی ئەمنی، سەرۆکی چین شی جینپینگ دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی پێشنیار کردووە، کە ڕێنماییە بۆ بەرزکردنەوەی کۆدەنگی نێودەوڵەتی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی و چارەسەرکردنی ئاستەنگە ئەمنییەکانی مرۆڤایەتی. دوای سێ ساڵ لە هەوڵدان، ئەم پێشنیارە چینییە کە ڕەگ و ڕیشەی لە بنەماکانی پێکەوەژیانی هاوسەنگدا وەرگرتووە، لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە ستایشی بەرفراوانی بەدەستهێناوە، و پشتیوانی زیاتر لە ١٢٠ وڵات و ناوچە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی بەدەستهێناوە. لە زیاتر لە ١٢٠ بەڵگەنامەی سیاسی دوولایەنە و فرەلایەنەدا جێگیرکراوە، بۆ ئەوەی وەک دەرکەوتنێکی کۆنکرێتی دیدگای کۆمەڵگەیەک بێت کە داهاتوویەکی هاوبەشی هەبێت بۆ مرۆڤایەتی. 

شکاندنی بنبەست: پشتگیریکردن لە فرەلایەنی و بەهێزکردنی حوکمڕانی جیهانی

لە ململانێی درێژخایەنی ڕووسیا و ئۆکرانیا و ململانێی فەلەستین و ئیسرائیلەوە تا دۆخی ناجێگیری سوریا و پەرەسەندنی گرژییەکانی دەریای سوور، جیهان لەگەڵ بەرەنگاری توندی ئاسایشدا دەجەنگێت، ئەمەش نادڵنیایی جیهانی زیاتر دەکات. لە بەرامبەر ئەم پاشخانەدا، دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی، کە لە فەلسەفەی چینی سەرچاوەی وەرگرتووە کە دەڵێت "دیالۆگ بەسەر ڕووبەڕووبوونەوەدا زاڵ دەبێت، هەماهەنگی ڕکابەری تێدەپەڕێنێت و دەرئەنجامەکانی سوودی هاوبەش جێگەی یارییە کۆی سفرەکان دەگرێتەوە"، دابەشبوونی ئایدیۆلۆژی و کۆمەڵە تایبەتەکان ڕەتدەکاتەوە، دژایەتی ڕووبەڕووبوونەوەی ئایدیۆلۆژی دەکات و ئامانجی نەهێشتنی ڕەگ و ڕیشەی ناسەقامگیری جیهانییە لە بنەڕەتدا، و پێشکەشکردنی بژاردەیەکی بەردەوامی چارەسەر بۆ کۆمەڵگەیەکی نێودەوڵەتی کێشەدار.

چین وەک ئەندامێکی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بە بەردەوامی جەوهەری فرەلایەنی لە ڕێگەی کردەوەی کۆنکرێتییەوە بەرجەستە کردووە. لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا، چین وەک سەرۆکی سووڕاوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، کۆبوونەوەیەکی ئاست بەرزی لەبارەی "پشتیوانیکردن لە فرەلایەنی و چاکسازی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی" بەست. لە میانی کۆبوونەوەکەدا، وەزیری دەرەوەی چین وانگ یی بە شێوەیەکی گشتگیر وردەکارییەکانی پێشنیاری چوار خاڵیی چین بۆ بنیاتنانی سیستەمێکی حوکمڕانی جیهانی دادپەروەرانە و یەکسانی خستەڕوو: پشتیوانیکردن لە یەکسانی سەروەری، دەستەبەرکردنی دادپەروەری و یەکسانی، پێشخستنی هاودەنگی و هەماهەنگی و پاراستنی ڕێبازێکی کرداری. لە پاڵپشتیکردنی فەلسەفەی حوکمڕانی جیهانییەوە کە ڕاوێژکاری بەرفراوان و بەشداری هاوبەش و سوودە هاوبەشەکانە تا داکۆکیکردن لە جیهانێکی فرە جەمسەری یەکسان و ڕێک و پێک، پێشنیارەکانی چین سەرنجی بەرفراوان و وەڵامی ئەرێنییان لەلایەن بەشەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و وڵاتانی ئەندامەوە ڕاکێشاوە، کە وەک نەخشەیەک بۆ داڕشتنەوەی سیستەمی نێودەوڵەتی کاردەکات. 

کەمکردنەوەی قەیران: پێشخستنی ئاشتی بەردەوام لە ڕێگەی گفتوگۆ و ڕاوێژکارییەوە

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بەهۆی میراتێکی داگیرکاری و دەستێوەردانی بەردەوامی دەرەکییەوە تووشی ئازار بووە، لە مێژە لە "تاڵاوێکی ئاسایش"دا گیری خواردووە، گەلەکەی تووشی وێرانکارییەکانی شەڕ بووە. چین بە ڕێنمایی دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی، بانگەشە بۆ گەشەپێدانی بەردەوام دەکات وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی ئاسایشی بەردەوام، پێشەنگایەتی ڕێڕەوێکی نوێ دەکات کە نموونەکانی حوکمڕانی تەقلیدی تێدەپەڕێنێت. چین پابەندە بە پێشخستنی چارەسەرە سیاسییەکان بۆ پرسە گەرمەکانی ناوچەکە، چالاکانە ئاسانکاری بۆ نێوەندگیری و گفتوگۆ دەکات بۆ پێشخستنی ئاشتییەکی هەمەلایەنە و بەردەوام لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە ساڵانی ڕابردوودا، بە نێوەندگیری چین، سعودیە و ئێران ئاشتەوایییەکی مێژوویییان بەدەستهێنا و شەپۆلێکی کۆکبوون لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لێکەوتەوە. لە میانی کۆبوونەوەکەدا، وانگ یی، وەزیری دەرەوەی چین پێشنیاری دەستپێشخەرییەکی پێنج خاڵیی کرد بۆ چارەسەرکردنی پرسی ئەتۆمی ئێران لە چوارچێوەی نوێدا، بۆ سەقامگیرییەکی زیاتر بە پرۆسەی ئاشتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دووبارە نیشاندانی بەرپرسیارێتی چین وەک زلهێزێکی گەورە.

بەهێزکردنی بناغەکان: قووڵکردنەوەی هەماهەنگی پشتێن و ڕێگا بۆ گەشەپێدانی بەردەوام

ئاسایش مەرجێکی بنەڕەتییە بۆ گەشەپێدان، لەکاتێکدا گەشەپێدان گەرەنتی ئاسایشە. چین وەک زۆربەی وڵاتانی جیهان بەرگەی تاقیکردنەوەکانی هەردوو شەڕی گەرم و ساردی گرتووە، بە قووڵی لە جددیەتی ئاشتی و بەهای گەشەپێدان تێگەیشتووە. تەنها کاتێک مرۆڤەکان لە سەقامگیری و خۆشگوزەرانیدا بژین و گەلان گەشەسەندنی بەردەوام بەدەستبهێنن، دەتوانرێت بناغەیەکی تۆکمە بۆ ئاشتییەکی هەمیشەیی دابنرێت. چین بە پێشخستنی جیهانگیری ئابووری گشتگیر و سودبەخش، هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی جیهاندا دەکات بۆ ئەوەی ڕێگایەکی گەشەسەندنی ئاشتیانە بگرێتەبەر، کە لەلایەن زۆرینەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پشتگیری لێدەکرێت. چین بەردەوامە لە بەهێزکردنی هەماهەنگییە کوالیتی بەرزەکان لە چوارچێوەی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا کە سوودی بەرجەستە بۆ زیاتر لە ١٥٠ وڵات دەهێنێت. لە پاشخانی بوژانەوەی ئابووری جیهانی سستدا، چین و هاوبەشەکانی لە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دەرفەتی گەشەپێدانیان هاوبەش کردووە، لەگەڵ گەشەسەندنی بازرگانی لە بەرامبەر بای ئابووری جیهانیدا، کە لە ساڵی ٢٠٢٤دا بە ڕێژەی ٦.٤% بەرزبووەتەوە، ئەمەش وایکردووە چین و وڵاتانی هاوبەش بزوێنەری سەرەکی گەشەی ئابووری جیهانی بن. جێگای سەرنجە، هەماهەنگییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان چین و عێراق بە تایبەتی بەهێز بووە، قەبارەی بازرگانی دوولایەنە بۆ 54.2 ملیار دۆلار بەرزبووەتەوە، ئەمەش بەڕێژەی 9% بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا زیادیکردووە، لە کاتێکدا هەرێمی کوردستانی عیراقیش ڕۆڵی بەرچاوی هەیە لە بزوێنەری ئەم پێشکەوتنە.

ئەمساڵ ٨٠ ساڵ  بەسەر سەرکەوتن لە جەنگی جیهانی دژە فاشیست تێدەپەڕێت. لە کاتێکدا جیهان لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە تا ڕادەیەکی زۆر لە سەقامگیری ماوەتەوە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام بووە لە ئەزموونکردنی شەڕ و ململانێ، وەک شوێنێکی گەرمی جیۆسیاسی بەردەوام بووە. ئەم ناوچەیە لە مێژە ڕووبەڕووی گەشەسەندنی خاوی ئابووری و گرژیی جیۆسیاسی و تیرۆر و قەیرانی پەنابەران و گۆڕانی کەشوهەوا بووەتەوە. هەرێمی کوردستانی عیراق کە دەکەوێتە سەر ڕێگایەکی ستراتیژی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرنگییەکی جیۆسیاسی ناوازەی هەیە و توانای گەشەسەندنی گەورەی هەیە. لە چوارچێوەی ڕێنمایی ستراتیژی دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی، چین پابەندە بە قووڵکردنەوەی هەماهەنگی کرداری لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عیراق لە سەرانسەری بوارە جیاوازەکاندا، و بەشداریکردن لە ئاسایشی هەرێمی و گەشەپێدانی بەردەوام، و پەرەپێدانی ئاشتی و سەقامگیری بەردەوام لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

لە ڕووبەڕووبوونەوەی دیمەنە نێودەوڵەتییە ئاڵۆز و پەرەسەندووەکان و ئاستەنگە ئەمنییەکان، پێویستە کۆمەڵگەی جیهانی وانە لە مێژوو وەربگرێت و پێکەوە کاربکات بۆ داهاتوویەکی هاوبەش. بە ڕێنمایی دیدگای ئاسایشی هاوبەش و هەمەلایەنە و هەماهەنگ و بەردەوام کە دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی بانگەشەی بۆ دەکات، پێویستە لە کۆت و بەندەکانی سیاسەتی کۆمەڵە و هاوپەیمانییە ڕووبەڕووبوونەوەکان ڕزگارمان بێت و لۆژیکی هەژموونگەرانەی یەکەمایەتیکردنی ئاسایشی خۆمان لەسەر حیسابی ئەوانی دیکە ڕەت بکەینەوە و ناکۆکییەکان لە ڕێگەی گفتوگۆ و ڕاوێژکارییەوە لەسەر بنەمای یەکسانی چارەسەر بکەین. پێویستە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵبدات ململانێکانی وەک ململانێی فەلەستین و ئیسرائیل بگەڕێنێتەوە ژێر چوارچێوەی ڕاوێژکاری فرەلایەنەی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێز لە مافی وڵاتانی ناوچەکە بگرێت کە ڕێگاکانی گەشەپێدانی خۆیان هەڵبژێرن و هاوسەنگی لە نێوان نیگەرانییە ئەمنییەکانی ڕەوای هەموو لایەنەکاندا بگرێت. تەنیا بە بەرزڕاگرتنی چەمکی ئاسایشی هاوبەش و تێپەڕین لە سیاسەتی بلۆک و دەستێوەردانی دەرەکی و بنیاتنانی تەلارسازییەکی ئەمنیی گشتگیر کە لەسەر بنەمای دادپەروەری و یەکسانی بێت، دەتوانرێت ڕێڕەوێکی سیاسی نوێ بۆ چارەسەرکردنی کێشە قووڵەکانی وەک ململانێی فەلەستین و ئیسرائیل، لە کۆتاییدا بەدەستهێنانی ئاشتی و سەقامگیری بەردەوام لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەرەوەی.

دوژمنانی کورد ،وێڕای داگیرکردنی کوردستان و کوشتوبڕی کوردان هەمیشە هەوڵیانداوە مێشکیشمان  داگیر بکەن و مێژووی راستەقینەمان بشێوێنن،.ئەوان  دوژمنن و کەسیش چاوی چاکە لە دوژمن ناکات، بەڵام ئەوەی جێگای داخە، هەندێ جار بە بێ ئاگایی خۆمان دەکەوینە ژێر هەژموونی ئەوان و دێین لاسایی چەواشەکاریەکانیان دەکەینەوە!

ئەو تورک و عارەبانەی ویستویانە سەلاحەدینی ئەیوبی لە کورد داببڕن کەم نین، بەڵام نەیانتوانی و تازەش ناتوانن.

سەلاحەدین ئەیوبی سەرکردەیەکی کورد و موسڵمانی گەورە بوو، مخابن بێگانە لە کورد زیاتر بایەخیان پێداوە.

ئەوەی جێگای سەرنجە هەندێ کەس بە بیرکردنەوە و چاو و حەزی ئەمڕۆیان سەیری سەلاحەدین و  رۆژگارەکەی دەکەن! ئەوەش هەلەیە.پێویستە

کەسایەتی و رووداوە مێژوویەکان بە پێوری مێژوویی رۆژگاری خۆیان هەلبسەنگێندرێن .

ئەو سەرکردە گەورەیە نەک هەر کوردێکی موسڵمان بووە، بگرە دەوڵەتەکەشی کوردی بووە، بەڵام پایتەختەکەی لە کوردستان نەبووە.

مێژوونووسێکی عەرەب  لە ١٢٥٧ دەوڵەتی  ئەیوبی بە دەوڵەتی کوردان داناوە، کەچی تازە بە تازە هەندێ کەس  بێ هۆکارێکی دیار دەیانەوێ حاشا لەو راستییە مێژووییە بکەن!

بەلێ، سەلاحەدین کوردێکی موسلمانی مەزن بووە و جێگای شانازیشمانە.

لە دەورانی خەباتیدا دیارترین سەرکردەی کوردە.

مام جەلال رێبەرایەتی شۆڕشی رزگاری نیشتمانی خەڵکی کوردستانی کرد تا گەیاندنی بە ئازادی و رووخاندنی دیکتاتۆریەت لە عیراق و چەسپاندنی حوکمێکی پەرلەمانی دیموکراسی.

 خاڵی کۆکەرەوەی هێزو لایەنە کوردستانیەکانی بەشەکانی تری کوردستان بوو. 

مام جەلال داهێنەری تێزی پشتیوانی پارچەکانی تری کوردستانیشە. 

لە مێژووی کورددا سەرکردەی زۆر هەڵکەوتوون بەڵام دەورانی رابەرایەتی سەرۆک مام جەلال سەختترین قۆناغی خەباتی چەکداریی و سیاسی بوو، توانی کاروانەکە بگەیەنێتە ئازادی و رزگاری باشوری کوردستان و، لەدەستوری هەمیشەیی عیراقدا  بە دەست و خەتی خۆی بە هەرێمێکی فیدراڵ بناسێنرێت.

لەم بۆنەی یادی بوونی سەرۆک مام جەلال بە یەکەم سەرۆک کۆماری هەڵبژێردراو لە هەموو سەردەمێک زیاتر پێویستمان بە بیرو تێزی ئەو رابەرەی گەلەکەمان هەیە بۆ یەکێتی و یەک گوتاری کورد لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بوونی سەرۆک مام جەلال بە یەکەم سەرۆک کۆماری عیراق بەهەڵبژاردن.

وەرچەرخانێکی مێژوویی بوو بزوتنەوری نیشتمانی کوردستانی بردە قۆناغێکی نوێ.

زمانی کوردی کردە زمانی فەرمی لە عیراق.

زمانی کوردی بردە ناو نەتەوە یەکگرتوەکان.

ئاڵای کوردستانی وەک ئاڵای فەرمی لە عیراقدا ناساند.

مام جەلال لەیەک کاتدا رابەری خەباتی نیشتمانی گەلەکەمان و لەهەمان کاتدا پارێزەری مافی نەتەوەو پێکهاتەکانی تری کوردستان و عیراقیش بوو.

لەم رۆژەدا  کە وەرچەرخانێکی مێژوویی بوو، رۆژی بوونی رابەرەکەمان بە سەرۆکی وڵات، سڵاوی وەفاو بەردەوامی لەسەر تێزو بیری مام جەلال و تێکڕای شەهیدانی کوردو کوردستان دوپات دەکەینەوە.

یادو یادەوەری توێشوی رێگایەو یادی هەمیشە زیندوە.

ساڵانێکە گروپ و ئێڵی جیا، دەکۆشن نەورۆز  لە خاوەنە ڕەسەنەکەی خۆی زەوت بکەن. بەشێک لەوانە خۆیان لە داگیرکەرانی کوردستاندا بەرجەستە دەکەن، دەستەیەکی تریش جەخار خۆیین و نا ئاگا؛ یان بەمەبەست نەورۆز دەدەنە پاڵ کوفرو ئاگرپەرەستی.

جیا لە سەد ساڵی رابردوو، کە داگیرکەرانی کوردستان ڕقئەستوور بوونە بەم ڕۆژەو، کورد بە هۆی ئەم ناوو بۆنەیەوە قوربانی داوەو جەوری بەرامبەر کراوە.

لە چارەکی یەکەمی ئەم سەدەیەوە کورد ئاخێز لە هەموو گۆشەیەکی کوردستانەوە بەیەک تاو و جۆش ئیقلیم گیر خاوەندارێتی  لە نەورۆز کردەوەو، بە دیلان بەرسڤی هەموو دەنگێکی نەشازی دایەوە.

بە مێزەیەک لە رووداوە خێراکانی ئەو وڵاتانەی خاکی کوردستانی بەسەردا لەت کراوە، ڕوون دەبێتەوە ئەنگێزەی ئەو خرۆشان و هەژانەی کورد لەو ئاستەدا، بۆ کارلێکی ڕووداوەکان لەسەر یەکتر دەگەڕێتەوە. چیتر جوڵەیەک لێرە دابڕاو نییە لەسەر ئەوێ.

چ جوڵەی کورد خۆی بێ یا جوڵەی داگیرکەرانی کوردستان.

نەورۆز لە کۆنەستی ئێمەدا ڕۆژی گۆڕانکارییە. لەهەمان کاتدا گوزارەیە لە هەبوون و مانەوە.

وەک چۆن کۆتایی بەستەڵەک و سەرەتای بەهارە، وەک چۆن نوێ بونەوەیە. ئاواش بۆ کورد پەیامی تیایە، زاڵبون بەسەر سەختی و ستەم و کۆتایی شەڕەنگێزیی و پەیامی دەست لەناو دەست کردن. هەموو نەورۆزێکی ساڵ کورد زیاتر لە هیواکانی نزیکتر دەکاتەوەو داگیرکەران ملکەچی خواستەکانی خۆی دەکات.

ئەم باسە کڵۆم دەدەم بەوەی

ئەگەر بۆ گەلان نەورۆز، وەرزی خۆگۆڕینی سروشت بێ، یا (شین بەڵەک) بوونی زیاتری ئاسمان بێت.

ئەگەر بۆ (ئەوان _ داگیرکەران)یش مایەی توڕەیی و شورەیی و پەستی بێ،

ئەوا بۆ ئێمە، بەشێکە لە ناسنامەی نەتەوەیی و زیاد لەهێمایەکی هەیە. نەورۆزو کورد دوانەیەکی لێک جودا نەبوون. رێز لە جیاوازیی گرتنیش هێزە؛ هونەرە. ئەوانەی رێز لە جەژنی نەتەوەیی کورد و کوردستان ناگرن، گەل ساڵ لەدوای ساڵ لە دووتوێی ئەو جەژنەدا، لە بۆتەی وڵامی داگیرکەرانی کوردستاندا، هیوای گۆڕانکاریی لە ڕوانین دەبەخشێتە ئەو کورد زوبانانەی نائاگا یا بە مەبەست خۆیان لە هیوای گەل نەبان دەکەن.

هەر لایەنێکی سیاسی بە بەشێکی گرنگی ناو پرۆسەی هەڵبژاردن بارودۆخی سیاسی وڵات هەژماردەکرێت، بەشدارینەکردنی لایەنەکان لە پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەت کاریگەری لەسەر کۆی پڕۆسەکە دروست دەکات.

لایەنە سیاسیەکان پێش هەڵبژاردنی خولی شەشەمی کوردستان بەگڕوتینەوە داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنیان دەکرد و بە پڕۆسەیەکی دیموکراسی و پاکوبێگەرد لە قەڵەمیان دەدا، لە کاتی دەستپێکی بانگەشەی هەڵبژاردن و ئەنجامدانی کۆی پڕۆسەکە لایەنەکانی وەکو ( یەکگرتووی ئیسلامی، کۆمەڵی دادگەری، نەوەی نوێ، بەرەی گەل، گۆڕان، ڕەوتی هەڵوێست). جەختیان لە بەشداریکردنێکی کارا لەناو حکومەت و  پەرلەمان دەکردەوە، کاتێکیش ئەنجامەکانی هەڵبژاردن بەفەرمی لەلایەن کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق ئاشکراکرا، ڕاستەوخۆ ئەم لایەنە سیاسیانە ئامانج و پەیڕەوی سەرەکیان گۆڕی لە بەشداریکردنی حکومەت بۆ داواکردنی پۆستی باڵا لە ئاست ڕێژەی کورسیەکانی پەرلەمانیان بەشێکی دیکەشیان بە وتنی بایکۆتی پێکهێنانی حکومەت نیازی خۆیان دەڕبڕی، هاوکات بەشێکی دیکەشیان دیارنیە کە ئاخۆ بەشداری پەرلەمانیش دەکەن و دەمێننەوە لەناو پڕۆسەکە.

بێگوومان، بەشداریکردنی کارایی لایەنە سیاسیەکان لەناو پڕۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بە خاڵێکی ئەرێنی و پڕۆسەیەکی دیموکراسی و پێکەوەیی هەژمار دەکرێت، بەڵام بەشدارینەکردنی لایەنەکان لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستان بە خاڵێکی نەرێنی دادەندرێت بەهۆی ئەوەی حکومەتێکی کارا پێویستی بە دەنگی دەنگدەری سەرجەم دانیشتوانانی هەرێمی کوردستان، بەشداریکردنی سەرجەم پێکهاتە جیاوازەکانەوە هەیە، هەروەها بۆ کاری پێکەوەیی، ڕووبەڕووبوونەوەی سەرجەم ئاستەنگە دەرەکی و ناوخۆییەکان، لایەکی دیکەوە چارەسەرکردنی کێشە ئابووری و کۆمەڵایەتی، پەروەردەیی و  سیاسیەکان پێویستی بە حکومەتێکی پێکهاتە جیاواز هەیە، ئەوە جیا لەم کاریگەریانە کە لەسەر حکومەتی داهاتوو دروستی دەکات هاوکات دەنگی دەنگدەریش لێردا دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە ئاخۆ دەنگدەر دەنگی بە لایەنێکی سیاسی داوە تەنها بۆ بەرزکردنەوەی رێژەی کورسیەکانی یاخود کارکردن و خزمەتکردنی دەنگدەرەکە لێرەدا کاریگەریش دەخاتە سەر نەمانی متمانەی هاوڵاتیان لەسەر ئەو لایەنە سیاسیانە یاخود لێکداوەی دیکەی بۆ دەکرێت، بەشداریکردن و نەکردنی ئەم لایەنانە لەناو کۆی پرۆسەی هەڵبژاردن کاریگەریەکی ئەوتۆ نابێت ئەگەر بێتو بەشداری لە حکومەت و پەرلەماندا نەکات، چونکە ئەوکاتە دەبێتە فریودەری دەنگی دەنگدەر و لەدەستدانی متمانەی هاوڵاتیان.

بەشداریکردنی هەر لایەنێک لە پرۆسەی هەڵبژاردن بەواتای چاکسازی کردن و گۆڕانکاری لەناو سیستمی سیاسی هەر وڵاتێکدا دێت، بەڵام ئەوەی ئیستا لە هەرێمی کوردستان دەگوزەرێت بایکۆتکردنی پێکهێنانی حکومەت یەک مانا لەخۆ دەگرێت ئەویش دوورکەوتنەوە لە ئامانجە سەرەکییەکە ( بەرژەوەندی هاوڵاتیان). کاریگەری بەشدارینەکردنی زۆرینەی لایەنەکان لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە دەبێتە لێدانی بەرژەوەندی گشتی و بەرزکردنەوەی بەرژەوەندی تایبەتی.

ڕۆژانە لەکەناڵەکانی ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیاوە، گوێبیستی ئەم پرسیارەی پەیامنێران دەبین کە لەهاوڵاتی و هاونیشتیمانی ئەم هەرێمە دەکرێن.

لەڕاستیدا خۆئامادەکردنی هاوڵاتی یان خێزانەکان، بۆ ئەم مانگە پیرۆزە دوو لایەنە.

لایەنی دەروونی و ئیمانی، تایبەتە بەخودی تاکەکان و خێزانەکان، بابەتێکی خودییە و لەتاکێکەوە بۆ تاکێکی تر و لەخێزانێکەوە بۆ یەکێکی دیکە، تەنانەت لەکۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر، جیاوازە، پەیوەندیدارە بەهۆکاری تایبەتەوە، ئەم لایەنەیان ئیشی ئێمە نییەو قسەی لەسەر ناکەین.

لایەنی دووەم، لەخۆئامادەکردن بۆ مانگی پیرۆزی ڕەمەزان، بابەتی ئامادەکاری لەچۆنیەتی دابینکردنی پێداویستییەکانی تاک و خێزانەکان و پڕکردنەوەی خواستی کڕیاری بەڕۆژوو بوو، ڕەهەندێکی دارایی و ئابوری پوختە، دەتوانین لەسەری بدوێن.

یەکێک لەتایبەتمەندییەکانی ئەم مانگە پیرۆزە،  زیادبوونی خواست و داواکاری بەکاربەرانە، جا لەمانگەدا خواستی تاک و خێزانەکان، پێچەوانەی عورف و یاسای خواست(القانون الطلب ) دەبێتەوە. بەپێی یاسای خواست، هەرکاتێک نرخ بەرز ببێتەوە ئەوا بڕی داواکاری لەلایەن بەکاربەرانەوە دادەبەزێت، بەڵام لەبەرئەوەی کە ڕەگەزێکی سەرەکی خواست، بریتی یە لە حەزو ئارەزوو(الرغبة). کڕیاری بەڕۆژووبوو، کەسێکە لەم مانگەدا زیاتر حەزوئارەزوو هانی دەدات بۆ کڕینی خواردن و خواردەمەنی بەبەراورد بە ڕەگەزی دارایی، بەواتایەکی تر، پاڵنەری دەروونی زیاتر زاڵترە، هۆکاری سەرەکی کڕینەکانمانن.

لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت، خۆ ئامادەکردن بۆ ڕەمەزان، بابەتێکی داراییە و توانای دارایی تاک یان خێزانەکە، چۆنیەتی و چەندییەتی خۆئامادەکردنەکە دیاری دەکات.

پێمانوایە، ڕێژەیەکی لایەنی دەروونی تاک و خێزانەکان، زیاتر پەیوەستە بە توانای دارایی، ئەگەر زۆر وورد ببینەوە لایەنی دەروونی گرێدراوی توانای دارایی تاک و خێزانەکانە.

گومانی تێدا نییە، بەگیرفانی بەتاڵ و نەبوونی توانای دارایی( پارە) قورس و گران و ئەستەمە، لایەنی دەروونی تاک و خێزانەکان ئامادە ببێت بۆ مانگێک کەتایبەتمەندی جیاوازی هەیە.

هەرێم بەگشتی کۆمەڵگایەکی بەکاربەری بەرخۆرە، زیاتر لە 1 ملێۆن و 500 هەزار کەس، لەڕووی داراییەوە پشت بە مووچەی مانگانە دەبەستێت و بازاڕو سەرجەم چالاکییەئابورییەکان پەیوەست و گرێدراون بە مووچەوە. سەرەڕای ڕێکەوتنی هەولێرو بەغدا و هەموارکردنەوەی یاسای بودجە، دابینکردنی بەشە بودجە بۆ مووچە، هێشتا مووچە لەکاتی خۆیدا دابەشناکرێت و دوادەکەوێت.

هەر دواکەوتنێک ڕاستەوخۆ کاریگەری خراپ (نێگەتیڤ)ی دەبێت لەسەر بارودۆخی ژیان و گوزەرانی تاک و خێزانەکان.

دەرئەنجام، دەتوانین بڵێین، خۆئامادەکردنی خێزانەکان لە لایەنی دەروونی و دابینکردنی پێداویستیەکانی ئەم مانگە پیرۆزەوە، ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە توانای دارایی و پارە هەیە.

کاتێک توانای دارایی وپارە هەبێت، دابینکردنی پێداویستیەکان بۆ ڕەمەزان، ئەوا بەدڵنییایەوە لایەنی دەروونی و ئیمانی تاک و خێزانەکان، بەبێ کێشە خۆی ئامادە دەبێت.

ساڵی 1975 ساڵێکی شووم و کارەساتبار بوو، لەلایەک لە بەهاری ئەم ساڵەدا شۆڕشی ئەیلوول هەرەسی هێنا، لەلایەکی تریشەوە لە مانگی ئەیلوولی هەمان ساڵدا، سەرکردایەتیی کۆمەڵە و زۆربەی کادرە سەرەکییەکانی تووشی گرتن و راوەدوونان هاتن، لە کاتێکدا بزووتنەوەی کوردایەتی پێویستی بە فریادڕەسێکی وەک کۆمەڵە بوو، کە سەرکردایەتییەکەی خەریکی چالاکیی سیاسی و رێکخراوەیی بوو، بەڵام بەداخەوە زوو کەوتنە داوی رژێمی بەعسەوە. 

چوونە ژێر بارێکی ناهەموار و مەترسیدار
لەو شەوە تاریک و لەو رۆژگارە دژوارەدا، ئارام (شاسوار جەلال)، لەگەڵ ئازاد هەورامی و سالار عەزیز و مەلا بەختیار، کادری گەنج و خوێنگەرم و ئازا، چوونە ژێر بارێکی ناهەموار و مەترسیداری ئەو سەردەمە و هەوڵیان دا بۆشاییەکە پڕ بکەنەوە. بێگومان کاک ئارام داینەمۆی ئەم کارە و پیاوی رۆژگارە سەختەکان و بڕوای بە خۆی و دۆزی میللەتەکەی هەبوو، پیاوێکی قسەخۆش و بە ئیرادە بوو. کاک ئارام لەگەڵ هاوڕێکانی ئارام و هێمن بوو، بەڵام بەرامبەر دوژمن سەرسەخت و دڵ پۆڵایین بوو. لەبەرئەوە بە ماوەیەکی کەم توانی لە رێگای کومیتەی هەرێمەکانەوە، سەرلەنوێ کۆمەڵە هەڵبسێنێتەوە و بە هەماهەنگی لەگەڵ مام جەلال و هەڤاڵانی دیکە، شۆڕشی نوێ هەڵبگیرسێنێتەوە و بە مەبەستی هۆشیارکردنەوە و جاڕدانی شۆڕشی چەکداری، مەفرەزە سەرەتاییەکانی پێشمەرگە رەوانەی شاخ بکەن.
ئەو کات ئەرکی کومیتەی هەرێمەکان ئاسان نەبوو، لەلایەک سەرقاڵی رزگارکردنی کۆمەڵە لە سەرگەردانی و لە بەریەک هەڵوەشانەوە و لە لایەکی تریشەوە خەریکی زەمینەخۆشکردن بوو بۆ هەڵگیرساندنەوەی شۆڕش. بەندە لەو سەردەمەدا لە هەرێمی پێشڕەو کارم دەکرد، کە یەکێک بوو لە هەرێمە چالاکەکانی کۆمەڵە لە سنووری بەغدا و مەندەلی و خانەقین و گەرمیان. 

یەکەم دیدارم لەگەڵ کاک ئارام
یەکەم دیداری من لەگەڵ کاک ئارام، لە کۆتایی ساڵی 1974دا بوو، ئەو کات  ئەندامی لقی یەکێتیی لاوانی خانەقین بووم، بارەگامان لە دێی مەحمود قەجەری گەرمیان بوو، بۆ خولێکی تایبەت لە سکرتاریەتی یەکێتیی لاوانی کوردستان چووم بۆ چۆمانی باڵەکایەتی، لەوێ بۆ یەکەمجار کاک ئارامم  بینی و هەر ئەوکاتە چووە دڵمەوە.
دیداری جاری دووەمم، زۆر جیاواز بوو؛ وەرزی پاییزی ساڵی 1976، کاتی خۆشاردنەوەی بوو لە شاری سلیمانی، لە ماڵی کاک ئاوات قارەمانی لە سەرشەقام؛ کاک ئازادی مەلا کارئاسانیی کرد تا بە دیداری شاد ببمەوە.

ئەو کات بە راستی جیاوازییەکی زۆرم بینی لە نێوان، ئارامی ئەوسای سکرتاریەتی یەکێتیی لاوانی کوردستان و ئارامی سکرتێری کۆمەڵە، وەک رابەر و سیمبول و فریادڕەسی کۆمەڵە دەهاتە بەرچاوم، لەو کاتەوە ئەو بوو بە شێخ و منیش بووم بە دەروێشی.

پیاوێکی ورد و بەسەلیقە
ئارام پیاوێکی ورد و بەسەلیقە بوو؛ دوای جێهێشتنی شار لە ناوچەی قەراغ دەستیکرد بە چالاکیی سیاسی و عەسکەری و رێکخراوەیی و هەوڵی پەرەپێدان و گەشەکردنی یەکێتی و شۆڕشی دەدا، بوونی ئارام لەو سەردەمەدا هیوابەخش بوو بۆ سەدان و هەزاران گەنجی خوێنگەرمی کوردایەتی.

 کاک ئارام لەبەرئەوە قەراغی هەڵبژارد، چونکە  نزیک بوو لە شاری سلێمانی و بە ئاسانی دەیتوانی سەرپەرشتیی رێکخستنەکان بکات و دەستی بە ئەرکەکان رابگات. 

لەپاڵ کاری سیاسیی و پێشمەرگایەتیدا خەریکی چاپ و بڵاوکردنەوەی رۆژنامەی ئاڵای شۆڕش بوو، کە تەنها فریای دەرکردنی یەک ژمارەی کەوت، مەبەستی بوو شان‌ بە شانی خەباتی پێشمەرگایەتی، برەو بە بواری رۆشنبیری و ئایدۆلۆژیش بدات. 

لەو ماوە کەمەدا کە لە قەراغ بوو، کاک ئارام توانی بە رەفتار و کردار و گوفتاری سەرنجی زۆربەی خەڵک بۆ لای خۆی رابکێشێت و ببێت بەجێی  متمانەیان. هەر لەو ماوەیەدا ویستی نەریتێکی تازە لە کاری شۆڕش و خەبات بهێنێتە کایەوە لە هەماهەنگی و یارمەتیی خەڵک و جووتیاران، کە هێز و پشتیوانی سەرەکیی شۆڕش بوون. لەم چوارچێوەیەدا هەوڵیدا چەند پڕۆژەیەکی سادە و بچووک، بەڵام بۆ ئەو سەردەمە پڕ مەغزا و پڕ جوامێری ئەنجام بدات، وەک دروستکردنی پرد یان چاککردنی هەندێ رێگا و نزیکخستنەوەی کانیی ژنان لە ئاوایی و پاککردنەوە و فراوانکردنی کانیی ئاوی دێیەکان.

پەیوەندیی لەگەڵ خەڵکی لادێ
کاک ئارام هەرچەندە خەڵکی شار بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە پەیوەندیی لەگەڵ خەڵکی لادێ و عەشایەری ناوچەکە، زوو کلیلی تەلیسمی پەیوەندیی کۆمەڵایەتیی عەشایەری و گوندنشینیی دۆزیەوە و توانی بە ئاسانی هەڵسوکەوتیان لەگەڵ بکات و حورمەتی داب و نەریتەکانیان بگرێت.

کاک ئارام جیا لە سەرکردەکانی تری یەکێتی، نەچووە ناوچە سنوورییەکانی ئێران و بەتەنیا هەر لە قەرەداغ مایەوە، تا رێکەوتی 31/1/1978 لە دێی تەنگیسەر بەدەستی جاشە خۆفرۆشەکانی رژێمی بەعسی فاشی شەهید کرا و هەر لەوێش بەبێ کەسی لەلایەن جووتیارانی دێیەکەوە بە خاک ئەسپێردرا،  بەڵام کێلی گۆڕەکەی بوو بە نەزرگەی تێکۆشەران و رەش و رووتی ناوچەکە و سەرتاسەری کوردستان.
  
یەکێتی قوتابخانەی تێکۆشان و قوربانیدان
ئاشکرایە یەکێتی خۆی قوتابخانەی تێکۆشان و قوربانیدان بووە و هەزاران پێشمەرگە و سەدان کادر و ژمارەیەکی زۆری سەرکردەی وەک خاڵە شیهاب و جەعفەر و ئەنوەر و ئارام و عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و حسین بابەشێخ و ئازاد هەورامی و حەسەن کوێستانیی کردووە بە قوربانی رێی خەباتی کوردایەتی. راستە ئارام بە جەستە رۆیشت، بەڵام سێبەرەکەی هەمیشە بەسەرمانەوە بووە، بیرەوەری و بیر و بۆچوونەکانی مەشقی کۆمەڵە و یەکێتی بوون. 

لە وەفاداریی خەڵک بۆ شەهید ئارام و بۆ ئەوەی ناوی ئەو سەرکردە هەڵکەوتووە هەمیشە درەوشاوە بمێنێت و بەردەوام وێردی سەر زوبان بێت، هەزاران کوڕی کورد لە کوردستان ناونران ئارام، بێجگە لە هەزارانی تریش لە گەنج و پیاوانی هاوبیر لەگەڵ ئەم رێبەرە شەهیدە ناوی خۆیان گۆڕی بۆ ئارام.

هەزار سڵاوی وەفا و دروودی ئەمەکداریی نەبڕاوەش بۆ رۆحی پاکی شەهید ئارام. هیواخوازین رۆژی 31ی یەکەم مانگی ئەم ساڵ، ببێت بە رۆژی شەهید ئارامی سەرکردە و بشبێت بە رۆژی زاخاوی خەبات و تێکۆشانی رەنجدەرانی بیر و بازوو، لە پێناوی  بەدیهێنانی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی کوردستان  و خزمەتی زیاتری گەل و وڵاتەکەمان، لەسەر بنچینەی یەکڕیزی و یەک‌هەڵوێستیی گەل و بەهێزترکردنی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پەرەپێدان بە رێبازەکەی مام جەلال و هەموو شەهیدانی رێگای رزگاریی کوردستان.

لە ساڵی 2003 لەگەڵ ئان کلوید پەرلەمانتاری پێشووی بەریتانیا لەسەر گۆڕێکی بە کۆمەڵ لە نزیك بەغداد وەستابووم، ئەو شوێنەی کە هەزاران کەس لەلایەن رژێمی سەدام حسێنەوە کوژرابوون، لە نێو ئەو تاوانەدا یەك وێنە بۆ هەمیشە لە یادمدا مابووەوە ئەویش قژی منداڵێك بوو کە بە قردێلەیەکی سور بەسترابوو و بە قوڕ داپۆشرابوو، ئەو گۆڕە بە کۆمەڵە نزیکی ئەلمەحاویل بوو کە بەیەکێك لە گەورەترین گۆڕی بە کۆمەڵ دادەنرێت لە دوای روخانی رژێمی سەدام حسێنەوە کە زیاتر لە 15 هەزار کەس لەو گۆڕە بە کۆمەڵە دۆزرانەوە. 

هەڵدانەوەی ئەو گۆڕە بە کۆمەڵە بیرهێنانەوەیەک بوو بۆ ئەو تاوانە وەحشیگەرییە کە لە عیراق رویداوە لەگەڵ خەم و پەژارەی کەسوکاری ئەفالکراوان کە بە دوای وەڵامی ئەنفالکراوانیاندا دەگەڕان.

دوای دوو دەیە، جارێکی تر لە بیابانی تەلشێخە لە قەزای سەماوەی پارێزگای موسەنا لەسەر گۆڕێکی بەکۆمەڵ خۆم بینییەوە کە روفاتی 100 ژن و منداڵی کوردی تێدابوو کە قوربانی پرۆسەی ئەنفال بوون، لە ماوەی چەند مەترێکدا سێ گۆڕی بە کۆمەڵی تر دۆزرانەوە و دەستنیشان کراون کە پێدەچێت قوربانی ئەنفال بن و ئەمەش دەبێتە یەكێك لە گەورەترین شوێن کە گۆڕی بە کۆمەڵی تێدا بێت، ئەم دۆزینەوەیە بەڵگەیەکە لەسەر دڕندەیی شاڵاوە قڕکەرەکانی سەدام حسێن و بانگەوازێکە بۆ رێزگرتن لە کەسوکاری قوربانیان. 

پشکنینە سەرەتاییەکانی پزیشکی دادوەری لە گۆڕە بەکۆمەڵەکان وێنەی ترسناكی ساتەکانی کۆتای قوربانیان ئاشکرا دەکەن. بەڵگەکان ئەوە دەخەنەڕوو کە قوربانیەکان لە دوولاوە تەقەیان لێکراوە و لە سەرەوە جارێکی تریش تەقەیان لێکراوەتەوە، روفاتەکان پیشانمان دەدەن کە گەورەکان بە جەستەیان هەوڵێکی بێهیوایان داوە بۆ پاراستنی منداڵەکان لە گوللـە.

پرۆسەی جینۆسایدی ئەنفال یەکێکە لە تاریکترین بەشەکانی مێژووی مۆدێرنە، بەپێی سەرچاوەکان 182 هەزار کورد و ئاشوری و شەبەك و تورکمان و ئێزدی لەناوبران و 4500 گوندیش رووخێنراوە، لە ماوەی چەند مانگێکی کەمدا لە ساڵی 1988 رژێمی بەعس هەڵمەتێکی قڕکردنی دژی کوردەکانی عیراق دەستپێکرد بە بیانوی دامرکاندنەوەی شۆڕشەکەیان، کە بووە هۆی ئاوارەکردن و کوژرانیان، ئەمڕۆ دەنگی قوربانیەکان هاواری یەکسانی و دادپەروەری دەکات، بەڵام رێگای دادپەروەری خێرا و ئاسان نییە، لە ساڵی 2019ەوە تەنیا دوو گۆڕی بەکۆمەڵی گەورە دۆزراونەتەوە وهەڵدراونەتەوە و ژمارەیەکی بێشوماری تری قوربانیان لە ژێرخاکدا حەشاردراون. پرۆسەی کنەو پشكنین و ناسینەوە و هاوتاکردنی پشکنینی دی ئێن ئەی ورد و ئاڵۆز و پێویستی بە کاری شارەزایی ورد و هەوڵی بێوچان هەیە.

بۆ یەکەمین جار پرۆسەی ناسینەوەی ئەنفالکراوەکان بەشێوەیەکی رەسمی بە هاوبەشی لەگەڵ پزیشکانی وەزارەتی داد و لیژنەی نێودەوڵەتی ونبوان و دەزگای شەهیدان و پزیشکی داد و چەند شارەزایەك بەڕێوەدەچێت و نوسینگەکەمان سەرپەرشتی پرۆسەکە دەکات. 

تا ئێستا 1200 نمونەی خوێن لە کەسوکاری ئەنفالکراوان لە کەلار و چەمچەماڵ و کۆیە وەرگیراوە لە کۆری 1600 خێزان کە خۆیان بۆ پرۆسەکە تۆمارکردووە.

سەرەڕای ئەم ئاڵنگاریانە کاری لە پێشینەمان گەڕاندنەوەی روفاتەکانە بۆ کەسوکاریان و بەشێوەیەکی شەرەفمەندانە بە خاکبسپێردرێن و دڵنەوایی بکرێن و ئەوەش بزانرێت کە قوربانیدانیان بۆ ئازادی لەبیرنەکراوە. 

عیراق تەنیا نییە لەو بابەتە ترسناکەدا، بەم دواییانە گۆڕێکی بەکۆمەڵ لە نزیك دیمەشق لە سوریا دۆزرایەوە کە روفاتی هەزاران قوربانی رژێمی بەشار ئەسەدی تێدابووە. ئێستاش سوریا بە هەمان شێوەی عیراق دووچاری ئازارێك بووەتەوە بۆ ناسینەوەی قوربانیەکان و پاراستنی بەڵگەکان و بەدیهێنانی دادپەروەری بۆ کەسوکاری قوربانیەکان.

ئەو ئەرکە بێ بەربەست نییە، بەربەستی سیاسی بووەتە رێگر لە پێشکەوتنی عیراق، بەڵام وەک چۆن بەڵێنم بە کەسوکاری قوربانیان داوە کە کەمتەرخەم نابین لە هەوڵەکانمان، ئەو کارە لە کۆتاییەوە نزیك نییە و پێویستە ئەو شوێنانە وەکو شایەتحاڵ بپارێزرێن و ببێتە یادگارێک بۆ نەوەی داهاتوو، سەبارەت بە دەرەنجامی ستەمکاری. 

وانەکانی جینۆسایدی ئەنفال لە دەرەوەی عیراق دەنگدەداتەوە، ئەو گۆڕە بەکۆمەڵانە دەرخەری ئازاری گەلانێكن کە ترسێنراون بە توندوتیژی و ستەمکاری کە رژێمەکان خاکەکانیان لێکردونەتە گۆڕستانێکی بێدەنگ. لێپرسراوێتی بە کۆمەڵمان ئەوەیە کە پارێزگاری لە مێژوو بکەین و کاربکەین بۆ دوبارە نەبوونەوەی ئەو کارەساتە دڕندانەیە.

کاتێك لە بیابانی تەلشێخە وەستابووم هەستم بە ئازاری قوربانیەکان کرد، کەسوکاریان شایەنی زیاتری سۆزی ئێمەن، ئەم کارە تەنیا دەربارەی رابردوو نییە، بەڵکو بۆ داهاتووە. 

هەر کەسێك بوەتە قوربانی لەو گۆڕە بەکۆمەڵانە بەڵگەی باجی بێدەنگی و بێکردارییە، پێویستە چیرۆکەکانیان بگێردرێنەوە و قوربانیەکانیان بۆ هەمیشە لە ویژدانی مرۆڤایەتیدا بچەسپێنرێت، پێکەوە پارێزگاری لەو یادەوەریە دەکەین و دادپەروەری بەدیدەهێنین و داهاتوو بنیات دەنێین بەشێوەیەك کە منداڵان لە ترسا خۆیان بە دایکیانەوە نەلکێنن.

سەرچاوە/ گۆڤاری نیوزویك 

ژینگەی ئەمڕۆی جیھان ئەو پرسە گەورەیەیە کە وڵاتان جێی بایەخیانەو مەترسی پیسبوونی رۆژ بەڕۆژ روو لەزیادبوونە، ھەربۆیە ساڵانە کۆنگرەی جیھانی بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسەو کەمکردنەوەی زیانەکانی لەسەر مرۆڤایەتی دەبەسترێت.

ھەرێمی کوردستانیش بەدەرنیە لەم پیسبوونە بەردەوامەی ژینگە، بەپێی دوائامارەکانیش شاری (ھەولێر) بەپیسترین ژینگە لەعێراق ئەژمارکراوە، ھۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ زۆری ئەو کارگەو پاڵاوگە یاسایی و نایاساییانەی کە لەدەوروبەری ھەولێر بوونیان ھەیەو مەرجی ژینگەییان تێدانیە، ئەمە جگە لەچەند ھۆکارێکی تری وەک مادە پلاستیکییەکان و زۆری ژمارەی ئۆتۆمبێل و ئەو سوتەمەنییانەی کە بەکاردەھێنرێن.

پیسبوونی ژینگەی ھەولێر بۆتە مەترسییەکی گەورە لەسەر دانیشتووانی شارەکە بەجۆرێک بەپێی دوا ئامارەکانی تووشبووانی شێرپەنجە رێژەی (٥٠٪)ی توشبووان لەشاری ھەولێرن، چونکە شارەکە ستانداردی ھێڵی سووری پیسبوونی ژینگەیی جیھانی تێپەڕاندووە.

پزیشکان ئاماژە بەوەش دەکەن جگە لەشێرپەنجە چەندین نەخۆشی تری وەک هەناسە تەنگیی و هەستیاریی پێست و قوڕگ و لوت و چاو، ھۆکاری پیسبوونی ژینگەی شارەکەن.

لەلایەکی دیکەوە پیسبوونی ژینگەی ھەولێر کاریگەریی لە سەر کشتوکاڵ و ئاژەڵانیش هەیە، بە تایبەت ئەو زەوییە کشتوکاڵییانەی نزیک پاڵاوگە و کارگەکانن، بەشێک لە رووەکەکان وشک دەبن یاخود ئەو درەختانەی داری بەردارن بەرهەمێکی زۆر کەم بەرهەمدێنن، گەڵای درەخت و رووەکەکان و بەگشتی سەوزاییەکانی ئەم ناوچانە شێواون، هەروەها ئاژەڵانی ئەم ناوچانە تووشی چەندین نەخۆشی بوون.

ئەرکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان و حکومەتی خۆجێی ھەولێرە ژیانی ھاووڵاتیانی ھەولێر بپارێزن و رێگای توند بگرنەبەر بەرامبەر کارگەو پاڵاوگە یاسایی و نایاساییەکان و مەرجەکانی ژینگەپارێزییان لەسەر جێبەجێ بکەن و ئەوانەشی کەپێویست دەکات دابخرێن و دووربخرێنەوە، تا ئەم کارەساتە گەورەیەی رووی لەھەولێر کردووە چارەسەر بکرێت، چونکە بۆتە مۆتەکەی سەر ژیانی دانیشتووانی ھەولێرو ھێور ھێور گیانیان دەکێشێت.

دواى كۆچى دوایی سه‌رۆك مام جه‌لال دوو جار و به‌ دوو رێگه‌ى جیاواز سه‌رۆكى توركیا ئه‌ردۆغان بانگهێشتى هێرۆخانى كرد كه‌ سه‌ردانى ئه‌نقه‌ره‌ بكات ، جارێكیان به‌رێگه‌ى دكتۆر نجم الدین كریم و جاره‌كه‌ى تریش به‌ رێگه‌ى قوباد تاڵه‌بانى.
له‌ كۆبونه‌وه‌یه‌كى مه‌كته‌بى سیاسیدا بابه‌تى ئه‌و بانگهێشتنامانه‌ و سه‌فه‌رى هێرۆخان بۆ توركیا باسكرا، هێرۆخان به‌ توندى ره‌تیكرده‌وه‌ كه‌ بانگهێشتنامه‌ى ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌و سه‌ردانه‌ قبوڵ بكات. گوتى من ده‌زانم بۆ په‌یده‌وندى یه‌كێتى و توركیا ئه‌و سه‌ردانه‌ چه‌ند گرنگه‌ ، به‌ڵام له‌ كاتێكدا ئه‌ردۆغان نیوه‌ى گه‌لى ئێمه‌ى له‌ باكور خستۆته‌ زیندان  و به‌ ئاگر و ئاسن مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كات ، له‌م كاته‌دا پێویسته‌ ئێمه‌ پشتیوانى میلله‌ته‌كه‌مان بین نه‌ك به‌ده‌مى ئه‌ردۆغان پێ بكه‌نین و له‌ وره‌ى خۆراگرى گه‌له‌كه‌مان كه‌م بكه‌ینه‌وه‌ ، دیاره‌ ئه‌وكاته‌ به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ئێستادا جیاوازیه‌كى زۆرى هه‌بوو ، له‌گه‌ڵ هه‌موو توندوتیژیه‌كى دژ به‌ گه‌له‌كه‌مان ، به‌ڵام وه‌ك ئێستا نه‌بوو كه‌ ئه‌ردۆغان شه‌ر و داگیركارى له‌ (3) پارچه‌ى كوردستان به‌ درندانه‌ترین شێوه‌ درێژه‌ پێ ده‌دا ، له‌مه‌ش خراپتر به‌ تایبه‌تى گه‌مارۆى خستۆته‌ سه‌ر زۆنى سه‌وز و فرۆكه‌خانه‌ى سلێمانى ، كه‌چى له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌دا هه‌ندێ له‌ به‌رپرسى حزبه‌كان نۆره‌یان گرتووه‌ بۆ چوونه‌ توركیا و چركاندنى وێنه‌ له‌گه‌ڵ سه‌رۆك و به‌رپرسى ئه‌و وڵاته‌ و رێكه‌تنى ژێر به‌ ژێرى و پێكه‌نین به‌ ده‌میانه‌وه‌.
یادت به‌ خێر هێرۆخان شێره‌ ژنه‌ دڵسۆز و ئازا و خاوه‌ن هه‌ڵوێسته‌كه‌ى كوردستان ، ئه‌وه‌ى بۆ مێژوو ده‌مێنێته‌وه‌ ئه‌م هه‌ڵوێسته‌ بوێره‌ى ئێوه‌یه‌ ، نه‌ك وابه‌سته‌یی و ملكه‌چكردن بۆ داگیركه‌رانى كوردستان.

قادر عزیز
11/1/2025

ساڵی ٢٠٠٠ ئەو کاتەی کوردسات دامەزرا بارودۆخێکی سەخت بوو بۆ کاری میدیایی، لەبەرئەوەی کادری تەلەفزیۆنی کەم بوون بەتایبەتی ئەوانەی لەسلێمانی لەتەلەفزیۆنی یەکێتی بوون بەردەوام لەکاردا بوون و تەلەفزیۆنی خاک یش هەروا، سەرەرای ئەمانەش کارکردن بۆ بەرهەم هینانی تەلەفزیۆن لە کوردستاندا پشتی بەستبوو بە بەرهەمی کەنالەکانی سەتەلایت و وێنەو ڤیدیۆکان لەوانەوە وەردەگیران بۆ کەناڵە ناوخۆییەکان، بەڵام بۆ کەناڵی سەتەلایت نەئەگونجا و دەبوایە هەموو بەرهەمەکانی ڤیدیۆ و بەرنامەکان کاری تەلەفزیۆنەکە خۆی بێت لەبەر مەسەلەی کۆپی رایت. ئەمە سەرەرای ئەوەی کادرەکان کەمی هەبوو میدیای بەئەکادیمی خوێندبیت بەشی زۆرمان بە سەلیقەو کاری چەند سالەی رابردوو لەگەلی کوردستان و خاک فێری کاری تەلەفزیۆنی بوبووین.

سەرەتا پەخشی کەنالەکە بە سێ سەعات دەستی پێکرد و لەناو تەلەفزیۆنی خاکەوە لە گەرەکی عەقاری شاری سلێمانی دەستی بە پەخشکرد کەبیگومان هەوڵی زۆری تەکنیکی و کادرەکانی تێدا بوو کە ئەوە بەجیدەهێڵم بۆخۆیان، ئەوەی بەلامەوە گرنگە ناوەرۆکی بەرنامەکان و ستراتیژی سەرەتای کەنالەکە بوو کە تا ئێستاش بەشی زۆری ئەو ستراتیژە پاریزراوە.

کوردسات لەسەردەمێکدا دەستی بە پەخش کرد لە تەلەفزیۆنەکانی تری یەکێتی کرانەوەی تەواو کەم بوو، هەربۆیە پرەنسیپێکی گرنگی ئەو کەنالە کرانەوەو نەتەوەسازی و گرنگی دان بوو بە هونەری کوردی و پەروەردە، کە فەزڵی گەورەی ئەوەش دەگەریتەوە بۆ هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد کەپشتگیری گەورەی ئەو جۆرە کارکردنە و بەرگری کردن بوو لە کەنالەکە و کارمەندانی، سەرەرای ئەوەی لە رووی هونەریەوە سەلیقەیەکی باشی هەبوو بەتایبەتی شێوەکاری و موزیک، زۆرجاریش بیری دەخستینەوە کە کەنالەکە هی کوردە ئەوەتان لەیاد بێت، ئێمە نەتەوەیەکین دەرفەتی وامان نەبوە پێشتر. 

فەزڵی کوردسات لەکاری میدیایدا زۆرە، کەرەنگە نەتوانین هەمویان بەس بکەین نەتوانم ناوەکان بهێنم نەکای یەکێکم لەبیربچیت، بەڵام گرنگترینیان ئەو گرنگیدانە بوو بە هونەرمەندانی هەموو بەشەکانی کوردستان کە پشتگیریەکی گەورە و خۆشەویستی لای هونەرمەندان بۆ کەناڵەکە دروستکردبوو. کوردسات یەکەم کەنالی کوردستان بوو کە لەناو سلێمانی و کەناڵی سەتەلایت دابمەزریت، بۆ ئەوکات بایەخیکی زۆری هەبوو دەنگی کورد و هونەری کورد بگاتە جیهان و لە ئەوروپاو وڵاتانی تری دونیاوە لەناوخۆوە پەخشی کەناڵی کوردی هەواڵی کوردستان ببیستریت. 

ئەمە سەرەرای ئەوەی کوردسات بووە قوتابخانەیەکی گەورە بۆ فێربوون و داهێنان و کاری ناوازە، کەلەمێژووی خۆیدا یەکەم کەنالی کوردی بوو دیبەیت و دیالۆگەکانی بردە گوندو قەزاو ناحیەکان و ئەو ریچکەیەی شکاند کەپێیان وابوو خویندەوار تەنها لە شارەکاندایە و چەندین گفتوگۆی جیدی لە گوندەکان و شارە بجوکوکاندا ئەنجامدا، چەندین بەرنامەی کۆمەلایەتی و رەخنەیی سیاسی و پەروەردەیی و تەندروستی و دیبەیتی گرنگی تیایدا پەخش دەکرا. 

لەکۆتاییدا ئەوانەی ئیستا دوورن و رۆیشتوون دەڵێن یادیان بەخێر، ئەوانەی کۆچیان کرد رۆحیان شاد و سەرفرازبێت، بەهیوای سەرکەوتن بۆ ئەو هاوڕی و دۆستانەی ئێستا بەردەوامن و ئومێدەوارم بەردەوام بن لە دەستگرتن بەو پرەنسیپانەوە کەلەسەرەتادا بۆی دامەزرا، ساڵیادتان پیرۆز ئازیزان.

وەک نەتەوەی کورد یادەوەریمان زۆرە، بەشی زۆریان تاڵ و کەمێکیشیان شیرینن، جاروباریش یادەوەریمان بەسەردا زاڵدەکەن و دەیسەپێنن ... ڕەنگە بتوانین ناوی لێبنێین یاد و یادەوەری ناچاریی! 

لە شەشی کانونی دوهەمی ساڵی (1921)دا سوپای عیراق لە سەر دەستی کۆمەڵێک ئەفسەری ئازادیخواز و نیشتیمانی پلەبەرزی ئەو سەردەمە کە زۆربەیان کورد بوون و بە دەسپێشخەریی جەعفەر عەسکەری کە کوردی خەڵکی کەرکوک بوو دروستبوو.

لەوساوە لە سەردەمی پاشایەتییەوە تا ئەمرۆ هەموو ساڵێک لە (6)ی کانونی دووهەمدا لە سەرتاسەری عیراق و سەرەرای جیاوازیی لە سستەم و شێوازی حکومرانیی ئەو یادە هەر دەکرێتەوە.

مێژووی ئەم سوپایە پڕە لە رووداوی تاڵ و شیرین،  بەداخەوە ئەم سوپایە بەشداربووە لە بەشێک لە شەڕە جۆراوجۆرەکانی ناو عێراق و ناوچەکەش ، ئەمە وێڕای کودەتا یەک لەدوای یەکەکانی ناوخۆی عیراق، هەروەها سەرکوتکردنی شۆڕشەکانی کوردستانی باشوور.

 ئەم سوپایە نەبوو بە سوپایەکی نشتیمانیی بۆ هەموو پێکهاتەکانی ناو عیراق، بەداخەوە بوو  بە ئامرازێکی کووشندە بە دەست رژێمەکانەوە بۆ سەرکوتکردنی خەڵکی عیراق.

بۆ ئێمەی کورد ڕەنگە زۆرجار بەهۆی ئەو زوڵمە مێژوییەی سەرمانەوە نازانین بۆ ئەم یادە چی بڵێم؟ بە بۆنەیەکی نیشتیمانی ڕەوای بزانین و شایی و خۆشیی بۆ ساز بکەین یان رەشپۆش بین و شیوەنی بۆ بکەین و بەهاتنی خەمی ڕۆژانی ستەمکاری دامانبگرێت!

بە کورتی و کرمانجی، ئاسان نیە ئەم یادە وەکو بۆنەیەکی شانازی نیشتیمانی تەواو سەیری بکەین هەروەکو چۆن ئاسانیش نیە بەتەنها لەڕوانگەی دڕندایەتی ڕژێمەکان و پڕۆسەی جینۆساید و ئەنفاڵ و کیمیاباران و سوتاندنی دیهاتەکانمان لەڕۆڵی ئەم سوپایە بڕوانین و وەزیفەکەی تێکەڵ بە ڕەفتاری شۆڤێنستانەی دەسەڵاتدارانی عیراق بکەین کە لە دژی کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان بەدرێژایی مێژوو هەتا ڕوخانی بەعس ئەنجامیانداوە!

 لێرەدا ڕەوایە پرسیارێک لە خۆمان بکەین، بۆ چی رۆژێکمان بۆ یادی پێشمەرگە نیە لەکاتێکدا پێشمەرگە سیمبوڵی شۆڕش و تێکۆشان و ئازادیمانە ؟! 

ئایا ئەمەش هەر تاوانی دوژمن و داگیرکەرانی کوردستانە یان خەمساردی و بێباکی خۆمان و بەرئەنجامی ناکۆکییە ناوخۆییەکانی خۆمانە!؟

لە کوردستاندا کەس نییە رۆڵی پێشمەرگە وەک فریادڕەس  بۆ داکۆکی لە مافی رەوای گەلی کوردستان و وەکو بازوی بەرگری کوردستان بەرامبەر دوژمنانی نەزانێت، ئاخر هەر ئەوانن چرای ڕوناکی سەنگەری مقاوەمەت و هێزی بەرگریی کەگەلیش بوون لە رۆژگارە تاریک و سەختەکانی کوردستاندا.

پێشمەرگە مێژوویەکی دوور و درێژ و پڕ سەروەریی هەیە لە خەبات و تێکۆشاندا، لە پێناوی مافی رەوای خەڵکی کوردستاندا هەزاران هەزار رۆحی بێگەردی بەخت کردووە و روبارێک خوێنی داوە و هەزارانیشی کەمئەندام بوون  کەواتە چ رەوای حەقە ئێستاش هێزی پێشمەرگەی کوردستان لە رووی موچە و ژیان و گوزەرانەوە، لە ژیانی کولەمەرگی و مەمرە و مەژیدا بێت؟!

 لێرەدا وێڕای رێزی تەواومان بۆ ئەو هەموو رۆژ و یادە هەمە چەشنەنانەی لەم رۆژگارانەدا و  لە هەرێمی کوردستاندا بۆ چێن و توێژە جیاوازەکان دانراون کەچی پێشمەرگە سیمبوڵی ئازادی و خەباتی پیرۆزی گەلی کوردستان ڕۆژێکی نیە بۆ یادەوری لە فیداکاری و تێکۆشان و قوربانیە زۆروزەوەندەکانی؟!

ئایا بەڕاستی رەوای حەق نییە، دوای زیاتر لە (30) ساڵ لە دروستبوونی قەوارە هەرێم و بوونی دەزگای سەرۆکایەتییەکانی هەرێم و دامەزراوەکانی دیکەی دەسەڵاتدارێتیمان، وەکو وەفا و پێزانین، رۆژێک بۆ پێشمەرگە دابنێین!؟

ئایا ئەرکی ئەخلاقیی و نشتیمانیی هەموو لایەنە سیاسیی و رێکخراوەیی و کۆمەڵگای شارستانی سەر گۆرەپانی کوردستان بە گشتی و سەرۆکایەتیەکانی هەرێم
بەتایبەتی نیە کە ئەم ئاواتە بهێننەدی؟

گرنگە زوبەزو لەگەڵ دەستبەکاربون و چالاکبونی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان، دەسپێشخەریی بکرێت بۆ بەدیهێنانی ئەم ئەرکە نشتیمانییە ، بە مەش ئەم خولەی پەرلەمان دەبێتە خاوەنی سەروەرییەکی مێژووی لە کاری یاسادانان لە کوردستاندا و رۆحی سەرجەم شەهیدان و دڵی پێشمەرگە قارەمانیش شاد دەکات.

 بێگومان ئومێدشمان وایە، ئەم کارە ببێتە زەمینە خۆشکەر بۆ یەکبوونی هێزی پێشمەرگەی کوردستان کە ئاواتی هەموو خەڵکی کوردستان و زامنی پاراستنی قەوارەی هەرێم و کۆڵەکەیەکی بنەڕەتییە بۆ سەرکەوتنیشە بە سەر پیلانی دوژمنان .

لەم وتارەدا وشەی كورد پێش زاراوەی بونیادگەری كەوتووە , بەپێی گریمانەكان ,قورسایی كێشەكە لەكوردەكەدایە نەك زاراوەكە, چونكە بونیادگەری وەك تیۆر وپراكتیك  ِرووبەرێكی جیهانی بۆخۆی تۆمار كردووە و ئەم ڕووبەرە , گەر زیادە ڕۆیی نەبێت , گەلێك لە ڕووبەر وكێش وقەبارەی كوردەكە گەورەتر وزیاترە. هۆكاری ئەمەش , زۆر بە خێرایی ,لەلایەكەوە  دەگەڕێتەوە بۆ گرنگی كارنامەكانی ئەم زاراوەیە وبڵاوبوونەوەی بەجیهاندا ,لەلایەكی ترەوە بۆ ئاستی ڕۆشنبیری تاكە جیهانییەكانی دەرەوەی كورد كە بونیادگەری,هەر لەسەرەتای دروست بوونیەوە، بابەتێكی سەرەكی خوێندنەوەیانە وكاریشیان لەسەری كردووە وسوودێكی گەورەشیان لێی بینیوە وبۆتە بابەتێكی بەئامانجگرتن ( الغائیە ). بەڵام ئەم زاراوەیە لای ئێمەی كورد وبەشێوەیەكی گشتی هێشتا نامۆیە, بەڵكو زۆربەش ئاگاداری نین ,یان لە دوورەوە بیستومانە,بەڵكو وەك پێویست ولەڕووی پراكتیكەوە كاری لەسەر نەكردووە. لێرەدا ناكرێت باس لەهۆكاری دوورەپەرێزی زۆرینەی كورد بۆ بونیادگەری بكرێت تا نەزانرێت ئەم چەمك وزاراوەیە بە چ مانا وكارنامەیەك هاتووە وچۆنیش كاری لەسەر كراوە . 

- ئەم زاراوەیە هەڵگری چەندین بۆچوون وپێناسە وكارنامەیە چونكە , لەهەموو ڕوویەكەوە , تەواو چۆتە نێو سەرجەم جومگەكانی ژیان , وەك سیاسەت وسۆسیۆڵۆژیا وسایكۆڵۆژیا وئابوری وهونەر وسینەما و...هتد. لیڤی شتراوسی ڕەخنەگری ئەم بوارە دەڵێت "ئێمە لەڕێگەی هەستە بینراو وپەیوەندییە دیار وسادە وڕووكەشە ڕاستەوخۆكانەوە ناتوانین بونیادی دەقێك یان گوتارێك دەست نیشان بكەین .بۆیە پێویستمان بە گەڕانی پەیوەندییە نهێنی وشاراوەكانە , ئەمەش ئەرك وماندووبونێكی قورسی دەوێت " . ڕۆلان پارت ی ڕەخنەگریش لەبواری ئەم زاراوەیەدا دەڵێت " بونیادگەری بەدوای پرسیار وشتەكانی دەرەوەی واقیعدا دەگەڕێت, چونكە لەواقیعدا هەموو تاكەكەكان , بە نووسەرەكانیشەوە , ئەو شتانە دەبینن كە لەبەر دەستدایە دواتر گوزارشت لەو شتانە دەكەن وەك ئەوەی هەیە " . كاركردن لەسەر ئەم واقیعە ,بەلای ئەم ڕەخنەگرەوە, كارێكی نامۆ نیە وئاساییە . لەم ڕوانگەیەشەوە بونیادگەری بریتیە  لە هونەری كێڵگە مەعریفییەكان , لەبنەڕەتدا پشت بە ئەرك وگریمانە زمانییەكان دەبەستێت چونكە زمان , هەر وەك سۆسیر بۆی چووە , گونجاوترین كەرەستەی دەِربرینە . هەر بۆ نموونە , ئاماژەپێكردنی دەڕبرینی ئایەتی " بسم اللە الرحمن الرحیم " ودووبارەبونەوەیان لەسەرجەم سورەتەكانی قورئان ,جگە سورەتی تەوبە ( خودا لەم سورەتەدا لە بێ باوەڕەكان زۆر توڕەیە و لە گوناهیان نابورێت ئەمە لەكاتێكدا ئایەتەكە بەمەبەستی بەزەیی ولێبوردەیی دێت ) چەندین خوێندنەوە وكارنامە لەخۆ دەگرێت وەك ئەوەی بەشێك بێت لە گوتاری ئیسلام یان دەستنیشانی سروشتی ئاینی ئیسلام وڕەفتاری خودای مەزن بەرامبەر بەمرۆڤەكان دەكات بەوەی چەندە بەزەیی ولێبووردەیە ,گەرچی ئەم مرۆڤەلادانیشی هەبێت .یان ڕەنگە وەڵامێك بێت بۆ ئەوانەی  دەڵێن ئاینی ئیسلام ئاینی ترس وتۆقین وسزایە وبەهیچ شێوەیەك گوناهباران بەر لێبوردەیی خودا ناكەون  .یان بریتی بێت لەوەڵامێك بۆ ئەوانەی لەسەرەتای دەست پێكردنی ئاینەكە( قۆناغی نهێنی ) ئازارێكی بێ ئەندازەی موسڵمانان وخودی پێغەمبەریان دا وترسی ئەوەیان هەبوو , لەئایندەدا , تۆڵەیان لێ بكرێتەوە. ئەمەو چەندین مانای تر  ولێرەدا جێگەیان نابێتەوە . ترازاندن لە واقیعی بینراو و وەستاو لەڕێگەی هەردوو جەمسەری هەڵوەشاندن وپێكهاتنەوە ئەنجام دەدرێت . واتە بونیادگەری قایل نابێت بەمانا ئاماژەپێكراو وبیستراوەكان بەڵكو هەمیشە هەوڵ دەدات ماناكان هەڵوەشێنێتەوە و دواتر مانای تری زۆر جیاوازی لێ دروست بكات .زۆرێك لەئێمە, لەڕووی مێژووەوە, ئاگاداری ئەوەین حەللاج هەڵگری ڕێبازی سۆفیسزم بوو , دەرئەنجام لەلایەن دەسەڵاتەوە بڕیاری كوشتنی درا . بونیادگەرییەكان ,بەتایبەتی لە جۆری هەڵوەشاندنەوە , بەم گێڕانەوەیە قایل نابن وبۆ جارێكی تر ئەم دۆسیەیە هەڵدەدەنەوە و دەقە بیستراوەكە پەرتپەرت دەكەن و دەكەونە پرسیارە ئاڵۆزەكان وەك ئەوەی ئایا حەللاج  , لەڕاستیدا ,دەیویست خۆی ببێتە ئاینێكی سەربەخۆ,جیاواز بە ئیسلام ؟ ئەم لادانەی لەپێناو چیدا ئەنجامدا ؟  ئەوەی دەیویست گەورەتر وجوانتر بوو لەئیسلام ؟ مەقامەكان مەعریفەت بوون یان تەكنیك ؟ ژمارەی مەقامەكان چی دەگەیەنێت ؟ زنجیرەبەندی مەقامەكان كارێكی عەفەوی وهەڕەمەكی بوو یان ڕێبازەكە وای دەخواست ؟سەرچاوەی ڕێبازەكە ئایین بوو یان جۆرێك بوو لە فەلسەفەی بوون ونەبوون ؟ یان گەڕان بوو بەدوای ڕاستی ودروستی ئایین ودۆزینەوەی نهێنییە شاراوەكان؟ هێزی فیكر ودەسەڵات گەورەتر بوو لە هەوڵكەی حەللاج یان دەسەڵات لەڕێگەی هێزە سەرچاوەییە ئەدەبی ومەعریفییەكانەوە هەستیان بە مەترسی ڕێبازەكە كرد وئەنجامیش كوشتنی حەللاجی لێكەوتەوە . ئایا حەللاج شایستەی  ئەم كوشتنە بوو یان غەدرێكی فیكری ومێژوویی ؟.دادگاییكردن وبڕیاردان لەسەر كوشتنەكە بابەتیانە بەڕێوە چووە  یان , بە هۆی ململانێكانەوە ,بڕیاری پێش وەختی لەسەر درابوو ؟ كوشتنەكە چەند دەنگۆی نایەوە و ڕێبازەكە دوای كوشتنەكە گەورەتر بوو یان پوكایەوە ؟ ئایا ڕێبازەكە دەچێتە نێو چەمكی لادانەوە ( الانزیاح ) ؟ ,بەو پێیەی لادان خۆی لە بوێری ولادانی سستمیێك دەبینێتەوە  دواتر خۆی دەبێتە سستم وبەرنامەیەكی نوێی سەربەخۆ جیاواز لەپێشتر ! ئەمانەو چەندین ئەگەر وگریمانە وپرسیاری تر.

هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن :

 - بونیادگەری بەكاری گەمەی كەیس وپەیوەندی وزەمەن وگێڕانەوە ودیاردەكان هەڵدەستێت .هەر ئەمەش وای لە ڕەخنەگر  (ڤالێری ) كرد  بڵێت بنەمای ئەم ڕێبازە ڕەخنەییە لەسەر بنەمای چالاكییە مەعریفییەكانی مرۆڤ بونیاد نراوە و لەبنچینەدا پەیوەستە بە زانستە جۆراو جۆرەكان وگۆڕانكارییە خێراییەكانی سەردەم  وجۆرێك لە میتافیزیقیای هاوچەرخیان دروست كردووە .لێرەشەوە  (فۆكۆ ) ,لە ڕوانگەی سایكۆڵۆژیای كۆمەڵەوە , ئاماژەی بەوە داوە ,بونیادگەری ڕێبازی فرە ماناییەوە ,نەك تاكگەرایی .

 - بونیادگەری زانستی چەندێتی مانایە ,لەگۆشەیەكەوە خوێنەر لەپێناو فراوانكردنی مانا وڕاڤەی دەقەكان دەقدا ڕۆڵێكی سەرەكی دەبینێت, بەڵكو دەبێتە بەشێك لە دەقەكە. لێرەدا جۆری دەقەكە پێویستە لەو جۆرە بێت كە ڕەخنەگری ئیتالی وجیهانی  (ئەمبێرتۆ ئیكۆ  ) دەستنیشانی كردووە , نموونەیی  وخاوەن ئەزموون وِرۆشنبیرییەكی هەرە بەرزی مەعریفی بێت . بەڵام لەكۆمەڵگای كوردیدا , ئەم جۆرە زۆر دەگمەنە .ئامادەنەبوونی ئەم جۆرەش هۆكاری شكستە گەورەكانە چونكە خوێندنەوەكان دەچنە نێو چوارچێوەی عەفەویی وهەڕەمەكی وهەوەسبازییەوە وپشت بەپلانە زانستی ومەعریفییەكان نابەستن ,لەهەرەسەوە بۆ هەرەسی گەورەتر .بەمەش كارەكە تەواو دەچێتەچەمكی دیماگۆژیاوە وخاوەن دەسەڵاتەكان ئەم ئامادەنەبوونەی خوێنەری نموونەیی دەقۆزنەوە وگاڵتەجاڕیش بەدەرەوەی خۆیان دەكەن , بەوانەشی كەخوێنەری نموونەی وبەئەزموونن بەوپێیەی ئەم بەشە كەمینەنن وشتی گەورەیان پێ ئەنجام نادرێت . كەواتە ,بونیادگەری پێویستی بە عەقڵ ولۆژی وئەزموون وتاقیگەكانە . ئەوروپای كۆن ,بە نموونەی یونان وڕۆمان , لە پاڵ كەرەستە ئەدەبی وشیعرییەكانیاندا بایەخێكی هەرە گەورەیان بە رەِخنە ولۆژیك دەدا. یاسایان بۆ ڕەخنە وكاروباری دەوڵەت دادەنا .بەڵام رَِوژهەڵاتییەكان بەكۆن وتازە وبەشێوەیەكی بەگشتی , هەر لەسەرەتاوە , ڕاهێنانیان لەگەڵ عەفەوییەت وبابەتە سۆزدارییەكاندا كردووە  شیعریان كردۆتە سەرچاوەی ئەم ڕاهێنانە. تەنانەت لە شیعرە كلاسیزمییەكانیشیاندا, كە ئەوروپاییەكان بەعەقڵ ولۆژیك كاریان لەسەر كردووە ,ئەوا لیریك وسۆز ڕۆڵێكی سەرەكی دەبینێت. مەم وزین ی خانی وچامەكەی نالی و وەڵامەكەی سالم بۆ نالی بەڵگەی ئەم بۆچوونەن.

- بونیادگەری بەمانای خولیای گەڕان بەدوای ماناكاندا دێت وەك گەڕان بەدوای مانا شاراوە وئاڵۆزەكان , بۆ هەر دەقێك یان پارچە دەقێك چەندین پرسیار وگریمانە دێنە پێش .زۆرینەی  كورد , ئەمڕۆكەشی لەگەڵدا بێت ,شتەكان بە سادەیی وەردەگرن وناچنە نێو ناخی پرسیارە كان بەتایبەتی هەستیار وئاڵۆز وچارەنووس سازەكان. بۆ نموونە  ئایینی ئیسلام  وەرگیراوە , بەڵام زۆرینەی هەرە زۆر زانیاری پێویستیان لەسەر ئەم ئایینە نیە , یان, لەڕووی فیكری وسۆسیۆڵۆژی وئابووری ودەستوور ویاساكانی , نەچونەتە نێو گوتاری ئەم ئایینەوە , تەنانەت زۆربەی خاوەن دەقە هونەری وئەدەبی وشیعرییەكان زانیاری وڕۆشنبیرییەكی فەلسەفی وڕێبازی وتەكنیكی وهێڵكارییە فۆڕمی وناوەڕۆكییەكانی ئەو ڕێباز وفەلسەفییانە نین .لە زانكۆكانیشدا , بەشێكی زۆر لە نامە ولێكۆڵینەوەكان , بەتایبەتی لەبەشە مرۆڤایەتییەكاندا , ئەنجام دەدرێن بەڵام  نازانرێت بۆ چ مەبەستێك ئەنجام دراون یان چەند لەكێشە وگرفتەكان چارەسەر دەكەن. هەموو ئەمانە  ئەوە دەگەیەنێت  زۆرێكی زۆر لە بیركردنەوە وتێگەیشتن وِراڤەكردن ونووسینەكان سادەن ولەسەر بنەما زانستییەكان دانەمەزراون.

- بونیادگەری بە مانای بابەتیبوون وگەیشتن بەڕاستییەكان دێت ,بەڵام , وەك لەخانەكانی پێشوودا ڕوونمان كردەوە , خوێندنەوەی بابەتەكان لەڕێگەی بۆچوونە هەڕەمەكی وهەوەسبازییەكانەوە ئەنجام نادرێن , زۆرینەی كوردیش خوازیاری ئەوە نین خۆیان لەمەسەلە زانستی وفەلسەفییەكاندا ماندوو بكەن , بۆ شیكردنەوەی دەقێك زیاتر پەنا بۆ عەفەوییەت وشتە نابابەتییەكان دەبەن.ئەم جۆرە ڕەفتارە گوشاری خستۆتە سۆسیر بەوەی بڵێت بونیادگەری "بە كاری ڕێكخستنی شێوە نادیارەكان هەڵدەستێت , ئەویش بەدروستكردنی خاڵە پەیوەندی ودراوسێیەتی ودژایەتیەكان , ئەم كارەش بە بابەتیبوون دەچێت بەرێوە " . كەواتە بەبێ بەڵگە زانستی وڕەخنەییەكان  ناكرێت وناشێت هەڕەمەكیانە ئاماژە بەوە بدرێت فڵان شاعیر ونووسەر خاوەن دەسەڵاتێكی داهێنەرانەن ,ئەمە لەكاتێكدا  نەزانرێت گەورەیی وداهێنانی ئەم شاعیر ونووسەرانە  لە كوێ ولەچیدایە ؟ یان ئەو فاكتەرانەی  بونەتە داهێنانی ئەم شاعیرانە چین وچۆنیش دروست بوون؟ ئەم كارە دەشوبهێنرێت بە چارەسەری پزیشكەكان لە  سەدەكانی ڕابردوودا كە بە بێ شیكاریكردنی ورد  بڕیاری قورسیان دەدا و ئەمڕۆكەش هیچ كارێكی لەم شێوەیە, بە بێ پسپۆری وورد وشیكارییە پڕۆفیشناڵییەكان  ,ئەنجام نادرێن.

- بونیادگەری بە مانای فەلسەفەی بیركردنەوە دێت  و زۆربەش , بەتایبەتی ئێمەی كورد ,وەك پێویست ئاگاداری مانای فەلسفە بە كۆن وتازەوە نین وكاری جدیمان لەسەری نەكردووە . جگە لەمەش خوێندنەوە بۆ ئەفسانە وشارستانییەتە كۆنەكانی بابل وسۆمەر وسانسكریت ویۆنان وڕۆمان وكتێبە پیرۆزەكان  زۆر بەلاوازی دەڕۆن زانیارییەكان بەگەرنەخراون  . هەروەها بەرهەمی كەڵە نووسەرەكانی وەك  ئەرستۆ وئەفلاتۆن ودانتی ومعری وابن شهیدی ئەندەلوسی وكیندی فارابی وشكسپیر ودیكارت وكانت وكافكاو جێمس جۆیس ...هتد , وەك پێویست ئاوڕیان لێ نەدراونەتەوە . هەموو ئەمانە سەرچاوەیەكی بەنرخی ئەزموون وزانیارییەكانن وبونیادگەریش لەدەرەوەی سیاقە مێژووییەكان دەكەوێتە شەن وكەوی مانا شاراوە ونەبینراوەكانی ئەم هەموو سەرچاوانە ومانای جۆراوجۆریان پێ دەبەخشێت .بەمەش بونیادگەری پێمان دەڵێت لەپشت واقیعە بینراو وبیستراوەكانەوە جیهانێكی تر هەیە وپێویستە كۆدەكانی ئەو جیهانە بكرێنەوە, ئەمەش بەچەمكە هەڕەمەكی و عەفەوییەكان ئەنجام نادرێن وناكرێنەوە وپێویستیان بەهێڵكارییەكانی بونیادگەری ودوای بونیادگەرییە . 

- بونیادگەری بەمانای ڕێكخستنی یاسا وپێوەرەكانی دێت ,ڕێكخستنی یاسا وپێوەرەكان پێویستیان بەخاوەن ئەزموون وكەسە كارامە وچالاك وداهێنەرەكانە .كارنەكردن لەیاسا وڕێنماییەكان ودژایەتی كردنیان فاكتەر وهۆكارێكی هەرە كوشندەی سیستمە مەعریفی وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابورییەكانە . بونیادگەریش بەپێی یاسا كار لەسەر دەقە جیاوازەكان دەكات , لەوانە تێڕوانینی بۆ دەقەكان سەرپێی نییە وبازنە گەورە وگشتگیرییەكان ورد دەكاتەوە بۆ چەندین یەكەی بچووك بچووك ودواتر هاوێنەكانی دەچێتە سەر ئەو یەكە بچووكانە وزیاتر وردیان دەكاتەوە , ئەمەش بەردەوام دەبێت وكۆتاییان نایەت.واتە بونیادگەری قایل نابێت بەمانا چەسپاوەكان وهەمیشە لەگۆڕانكاری ماناكاندایە ولەزۆر حاڵەتیشدا نووسەرەكان دەكوژن و دووریان دەخەنەوە بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر ڕاڤەكان دروست نەكەن .میكانیزمی كارنامەكانیشی زۆرن لەوانە شیكردنەوە زمانییەكان وپێكهاتەكانی مۆرفۆڵۆژی وسینتاكسی وڕەوانبێژی وچەمكە ئاماژەییە جیاوازەكان .گەر كورد بەشێوە گشتییەكەی كار لەسەر ئەم میكانیزمانەی بونیادگەری بكات  وبەهۆكاری جۆراوجۆر لێی نەترسێت ئەوا  پێویستە بۆ جارێكی تر لاپەڕەكانی مێژوو وكلتوور ودەقە ئەدەبی وفیكری وسیاسییەكان هەڵداتەوە وهەڵسەنگاندنی نوێ وجیاوازی بۆ  ئەنجام بدات . بێگومان لەدوای بونیادگەریش چەندین پێوەر ویاسا ومیكانیزمی ڕەخنەیی تر هەن وزۆریش بەهێزترن لەبەرنامە وكارنامەكانی بونیادگەری .خۆ ئەگەر ترسەكەمان لەگەڵ بونیادگەری نەڕوێتەوە ئەوا ناتوانرێت كار لەسەر دوای بونیادگەری بكرێت .

لە 2024 دەزگای میدیای کوردسات پلانێکی گشگیری دانا بۆ بوژانەوەی بازاڕ و ئەنجامدانی چالاکی جۆراوجۆر ئەوەش بەهەوڵی  بەڕێوەبەری گشتی و سەرجەم ستاف و کارمەندانی کوردسات بوە
کوردسات لە فیستیڤاڵی “تام” زیاتر لە 100 هەزار #گەشتیار و سەردانیکەری هەبوەو دەرفەتی ناساندی بۆ خواردنی سلێمانی و زیاتر لە 80 شوێنی کار رەخساند کە بەشێکی زۆریان سەرەتای کاریانبوو ئێستا بونەتە براندی گەورەو کاریگەر
فیستیڤاڵی “کاڵەک”ی لە زەڵێ رێکخست کە 45 هەزار سەردانیکەری هەبوو بۆ ناوچەیەکی لاچەپ کە دوای فیستیڤالەکە بوە شوێنێکی ناسراو گەشتیار سەردانی ئەکاتەوەو لەروی بازاڕەوە ئەو ناوچە بوژایەوە

پێشتر فیستیڤاڵی هەناری هەڵەبجە رێکئەخراو شتێکی لۆکاڵیبوو لە 2021 و 2022 و 2023 کوردسات گرنگی تەواوی پێیاو هەناری هەڵەبجە بوە ئەو فیستیڤاڵەی نەک لەسەرئاستی هەرێم بگرە دەنگدانەوەی جیهانی هەیە
گەنجان و وەرزشکاران لەپێشینەی گرنگیپێدانی کوردساتبوە فیستیڤاڵی “گۆڵ” کە لەکارگەی کلتور ئەنجامدراو 40 رۆژ بەردەوامبوو مشتێکە لەخەروارێک 
کوردسات چالاکی هونەری و ئەدەبی لە سلێمانی بوژاندەوە تەنها لە 2024 دەزگای میدیای کوردسات 108 ئیڤێنت و چالاکی لەسلێمانی سپۆنسەرکردوە، حەقە بپرسین تا سێ ساڵ پێش ئێستا نوزە لەچالاکی ئەدەبی و هونەری ئەم شارە نەئەهات ئێستا رۆژنیە چەندین چالاکی نەکرێ کە ئەمەش بەشێکی زۆری کوردساتە
یادە ئایینی و نەتەوەیی و نیشتمانیەکان لەسلێمانی کاڵببوەوە کوردسات بەپلانێکی هەمەلایەنە یاد و بۆنە نیە لە ساڵەکەدا چالاکی بۆرێکنەخات و بەسەدان هەزار کەسی بۆکۆئەکاتەوە ئەوەش فیستیڤاڵی راپەرین و نەورۆز تا فیستیڤالی سەرا و یادی بونیاتنانی سلێمانی 

هەرئەوەندەنیە کوردسات دەیان ئیڤێنت و چالاکی فیستیڤاڵی لەئیدارە سەربەخۆکانی راپەڕین، گەرمیان سپۆنسەرکردوە، بەپێی ئەو داتاو ئامارانەی هەیە لەو فیستیڤاڵانە کوردسات دەرفەتی کارو گەشەپێدانی کاروبزنسی بۆ هەزاران کەس رەخساندوە کە لەسەرەتای کاردابون ئێستا بەشی زۆریان بونەتە شوێنکاری گەورەو کاریگەر لەبازار
هەرئەوەندەی نەکردوەبەڵکو کوردسات لەپێشینەی کارەکانی گرنگیدانبوە بە بەرهەمی ناوخۆی و بوژانەوەی بازاڕ و کەمکردنەوەی کاریگەری ئەوقەیرانانەی لەسەر بژێوی و ئابوری لەهەرێم هەبوە، کوردسات زۆر بەرپرسیارانە مامەڵەی لەگەڵ دەرونی خەلکی خۆمانکردوەبەشێوەیەک کێچێکمان لێنەکردون بەگایەک، هەمو روداو پێشهاتێکمان وەک خۆی بە بینەروبیسەر گەیاندوە

بەهۆی جینۆسایدی ئەنفالەوە، کە رژێمی سەدامی لەناوچوو بەسەر نەتەوەی کورددا هێنای، هەزاران گۆڕی بەکۆمەڵ لە بیابانەکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق دۆزراونەتەوە، یەکێک لە ئەرکە هەر لەپێشینە و سەرەکییەکانی دەسەڵاتی کوردی و خەمخۆرانی ئەو بوارە هێنانەوەی ئەو گۆڕە بەکۆمەڵانە و دروستکردنی مۆنۆمێنتی نیشتمانیی گەورەیە بۆیان، دواتر کارکردنە بۆ ئەوەی بەجیهان بناسرێن کە چۆن رژێمی سەدام حسێن بۆ چەندینجار نەتەوەی کوردی جینۆساید کردووە.

تازەترین گۆڕی بەکۆمەڵ کە دۆزرایەوە گۆڕی بەکۆمەڵی سەماوە بوو کە مرۆڤ تووشی شۆک دەکات، وێنەکانی قوربانییەکان و تێکەڵبوونی جەستەیان و دەیان دیمەنی شکۆهێنەر، بابەتی دەیان نووسین و سیناریۆی فیلم و چیرۆک و رۆمانن، هەروەها دۆکیۆمێنتکردنیان یەکێک لە کارە گرنگەکانە کە نابێت دوابخرێت.

لەو سەروبەندەدا بینیمان چۆن شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، خانمی یەکەمی عیراق ئازایانە هاتە سەر هێڵ و سەردانی مەیدانیی گۆڕە بەکۆمەڵەکانی کرد و بەڵێنیدا هەموو هەوڵەکانی بخاتەگەڕ بۆ ئەوەی روفاتی پیرۆزی ئەو جینۆسایدکراوانەمان بهێنێتەوە بۆ ناو کەسوکاری خۆیان، کە ئەوە ئەوپەڕی وەفایە و پێویستە رێزی لێ بگیرێت. هەروەها دەبێت دان بەوەشدا بنێین کە خانمی یەکەمی عێراق تەنها سیاسەتمەداری خەمخۆرە کە خاوەندارێتیی لە کەیسی گۆڕە بەکۆمەڵەکان دەکات و هەموو هەوڵ و پێگەی خۆی بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی شکۆدارانە بهانهێنێتەوە بۆ کوردستان.

لە سەرووی ئەوەیشەوە هەوڵەکانی بە جیهانناساندنی جینۆسایدی نەتەوەی کورد و ئاشناکردنی دەوڵەتانی زلهێز و نەتەوە یەکگرتووەکان بەو گۆڕە بەکۆمەڵانە، پێویستە ئەکتیڤ بکرێن و لۆبی بۆ بکرێت و دەیان کۆڕ و کۆنفرانسی لە دەرەوە و ناوەوەی کوردستان لەسەر سازبکرێن، ئەوە وادەکات ببێتە گرەنتی رێگرتن لە دووبارەبوونەوەیان.

بەگرنگییەوە مامەڵەکردن لەگەڵ کەیسی گۆڕە بەکۆمەڵەکان و هێناننەوەیان دەبێت بکرێتە یەکێک لە کارەکانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەرنامەی تایبەتیان بۆی هەبێت و بودجەی گەورەی بۆ تەرخان بکرێت، نەک بەشێوەیەکی رۆتینی و هەر لە ئاستی قسەدا بووترێت گرنگییان پێ دەدرێت.

حەسرەتی کەسوکاریان بۆ هێنانەوەی روفاتی ئازیزانیان، کە هاوکات کەسوکاری ئازیزی ئێمەیشن، لەسەر هەموومانی پێویست دەکات کە هەوڵەکانمان لەسەر چەندین ئاست بخەینەگەڕ بۆ ئەوەی روفاتەکان بهێنرێنەوە ئامێزی پیرۆزی نیشتمان و بیکەینە بەشێک لە یادەوەریی نەمری هەموومان.