وتار
بەهۆی جینۆسایدی ئەنفالەوە، کە رژێمی سەدامی لەناوچوو بەسەر نەتەوەی کورددا هێنای، هەزاران گۆڕی بەکۆمەڵ لە بیابانەکانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق دۆزراونەتەوە، یەکێک لە ئەرکە هەر لەپێشینە و سەرەکییەکانی دەسەڵاتی کوردی و خەمخۆرانی ئەو بوارە هێنانەوەی ئەو گۆڕە بەکۆمەڵانە و دروستکردنی مۆنۆمێنتی نیشتمانیی گەورەیە بۆیان، دواتر کارکردنە بۆ ئەوەی بەجیهان بناسرێن کە چۆن رژێمی سەدام حسێن بۆ چەندینجار نەتەوەی کوردی جینۆساید کردووە.
تازەترین گۆڕی بەکۆمەڵ کە دۆزرایەوە گۆڕی بەکۆمەڵی سەماوە بوو کە مرۆڤ تووشی شۆک دەکات، وێنەکانی قوربانییەکان و تێکەڵبوونی جەستەیان و دەیان دیمەنی شکۆهێنەر، بابەتی دەیان نووسین و سیناریۆی فیلم و چیرۆک و رۆمانن، هەروەها دۆکیۆمێنتکردنیان یەکێک لە کارە گرنگەکانە کە نابێت دوابخرێت.
لەو سەروبەندەدا بینیمان چۆن شاناز ئیبراهیم ئەحمەد، خانمی یەکەمی عیراق ئازایانە هاتە سەر هێڵ و سەردانی مەیدانیی گۆڕە بەکۆمەڵەکانی کرد و بەڵێنیدا هەموو هەوڵەکانی بخاتەگەڕ بۆ ئەوەی روفاتی پیرۆزی ئەو جینۆسایدکراوانەمان بهێنێتەوە بۆ ناو کەسوکاری خۆیان، کە ئەوە ئەوپەڕی وەفایە و پێویستە رێزی لێ بگیرێت. هەروەها دەبێت دان بەوەشدا بنێین کە خانمی یەکەمی عێراق تەنها سیاسەتمەداری خەمخۆرە کە خاوەندارێتیی لە کەیسی گۆڕە بەکۆمەڵەکان دەکات و هەموو هەوڵ و پێگەی خۆی بەکاردەهێنێت بۆ ئەوەی شکۆدارانە بهانهێنێتەوە بۆ کوردستان.
لە سەرووی ئەوەیشەوە هەوڵەکانی بە جیهانناساندنی جینۆسایدی نەتەوەی کورد و ئاشناکردنی دەوڵەتانی زلهێز و نەتەوە یەکگرتووەکان بەو گۆڕە بەکۆمەڵانە، پێویستە ئەکتیڤ بکرێن و لۆبی بۆ بکرێت و دەیان کۆڕ و کۆنفرانسی لە دەرەوە و ناوەوەی کوردستان لەسەر سازبکرێن، ئەوە وادەکات ببێتە گرەنتی رێگرتن لە دووبارەبوونەوەیان.
بەگرنگییەوە مامەڵەکردن لەگەڵ کەیسی گۆڕە بەکۆمەڵەکان و هێناننەوەیان دەبێت بکرێتە یەکێک لە کارەکانی کابینەی دەیەمی حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەرنامەی تایبەتیان بۆی هەبێت و بودجەی گەورەی بۆ تەرخان بکرێت، نەک بەشێوەیەکی رۆتینی و هەر لە ئاستی قسەدا بووترێت گرنگییان پێ دەدرێت.
حەسرەتی کەسوکاریان بۆ هێنانەوەی روفاتی ئازیزانیان، کە هاوکات کەسوکاری ئازیزی ئێمەیشن، لەسەر هەموومانی پێویست دەکات کە هەوڵەکانمان لەسەر چەندین ئاست بخەینەگەڕ بۆ ئەوەی روفاتەکان بهێنرێنەوە ئامێزی پیرۆزی نیشتمان و بیکەینە بەشێک لە یادەوەریی نەمری هەموومان.
هەر گۆڕێكی بەكۆمەڵ هەڵدەدرێتەوە وەبیرمان دێنێتەوە كە هێشتا ماومانە و هێشتا ژیان و بوون، شەوكەت و شانوباڵمان ماویەتی و هێشتا لەق و نا جێگیر و نا پتەو و خراپ و هێشتا دەڵەمەین. وەبیرمان دێنێتەوە لە عومری مێژوو و زەمەندا گرتەیەكی كورتین و لاپەڕەیەكی نازدارین لە تۆمارێكی رەش و چرچ و لۆچ و لە دەفتەرێكی زەرد هەڵگەڕاو و قەراغخوراو و دڕاودا.
ئێمە هیچ نین جگە لە چەند زیندوویەك كە یان وەک رێبواری بێ باک و بە هەڵپەی ناو گۆڕستانی قەرەباڵەغ پێ بەسەر گۆڕی خۆماندا دەنێن ، یان چاڵێك لە پێشمانە هەر ئەوەندە ماوە بكەوینە ناوی و ببینە دیلی داوی .
ئەنفالەكەمان بنەچەی قەتلوعامەكانی موكریان و زیلان و دەرسیمە كە ئەمانەش لە ئەتڵەسی بەسەرهاتەكاندا كۆن نین و وەک گوێی كون نەكراون و گوارەی نەسیحەتی پیا نەچووە. هێشتا درزی لێ نەبووە ئەو دیواربەندەی رەمزی زۆرداری و دڵرەقی و پەژارە و تاڵی و ژاڵەیان لە خۆدا گردوگۆ كردووە.
روو هەر لایەك دەكەین ، سەماوەیەكە بچووك یان گەورە، قەدەری دایك و خوشك و كچانمان دەگێڕێتەوە. پێڵاوی لاستیك و بازنەی سوور و زەرد و لوتەوانە و غەزێم و سەعاتی قەدیمی لە چرکە کەوتوو كە سی و شەش ساڵە مت و مات و مەلولە.
كراسی بەری رەنگاو رەنگ، خشڵی هەرزان و لەرزان و بۆنی مێخەک و سوخمە هەموو دیمەنێكی گەرمیانییە پێتان دەڵێ غەدرێك لە كورد كراوە لە حسێن و لە كەربەلاکەی نەكراوە. غەدرێک لە کوردستان دەبینڕێت کە تا ئێستاش جێپەنجەی بە ئەدگاری کەسوکاریانەوە دیارە .
رەنگی ئاڵوواڵای بەرگی شایەتەکان لە ئاسایی و نۆرماڵی قەومان و بەسەرهاتەکاندا رەنگی زەنگینی ژیان و نەخشی ئاوەدانییە، بەڵام لەو سەحرای سەماوەدا وایە کە ئاماژەی قەتلوعام و فەوتانی هەناسە و تاسەیە. شایەتەکان لەم گۆڕە رەنگاوڕەنگەدا ئەوەندە ڕوون و جەرگبڕە کە( نەبینینی ئەم تاوانە خۆی تاوانە). ئەمە قسەی خانمی یەکەمی وڵاتە کە نۆبەتێکی تر ، لەگەڵ تیمێکی هەمەکارە سەری ئەم بەڵگە و شایەتییەیان هەڵدایەوە و ئەدەبیاتی عەرەبی وتەنی ؛ (و ماخفي كان اعظم)
هەر لە زیکری ئەدەبیاتی عەرەب لە خەمێکی خاڵس و پاکی کوردیدا، یادەوەری تیژ و دەرسی مێژوو دەڵێ شارەکەی سەماوە، نیشتەنی لێقەومانی ئازیزانمان، هەمان شارەکەی شاعیر و دۆستی نەتەوەکەمان کازم سەماوییە کە غەزەتەکەی مینبەری ئاشتی کوردستان و بانگەوازی وازهێنان بوو لە ئەزێتدان و کورد کوشتن. وەک بڵێی شاعیر چۆن بۆنی گوڵ و جوانی دەکات ئاوا پێشتریش بۆنی سێوی کیمیاوی و بۆنی پێشوەختی کارەساتەکان دەکات .
ئەمە شەستەکانی سەدەی رابردوو بوو کە رۆژنامەی (ئینسانیەت)ی سەرنووسەر کازم سەماوی بووە مینبەری داکۆکی لە کورد، یانی داکۆکی لە باپیرانی ئەم ژن و منداڵە خێر لە خۆنەدیوانەی گۆر غەریبی سەماوەبوون . بەڵام حەیف عەسکەر و ئەفسەری شۆڤێنی کەی گوێ بە شیعر و غەزەتە و هاواری (ئینسانیەت)دەدەن؟ عەسکەری زەمانی زوو و جارانی سەرەتای سەرکوتکردن کازم سەماوییان زیندان کرد و عەسکەری ئاخر زەمانی بەعسیش هەر ئەنفال و قڕکردن و ناشتنی زانیووە ، ئەم عەسکەرە دۆڕاوی هەموو جەنگەکانی نیشتمان و زەلیلی هەموو ململانێکانی خۆگیف کردنەوە و کەشوفشی بان عروبە بوو.کەچی هەر بۆ گیان مەزڵومی میللەت و هەر بۆ گیان (شوعرا و فوقەرا) بە وەسفی ئەحمەدی خانی، ئازایە، دەستکراوە و بەرەڵایە.
هەر گۆڕێکی بە کۆمەڵ هەڵدەدرێتەوە سەد زام و سەد یادەوەری تاڵ دەلاوێنێتەوە. وەختێک لە بیرەوەری ئەنفالدا مانشێت وابوو ( سەد هەشتا و دوو هەزاری ئەنفالکراوی خۆمان دەوێتەوە) مامۆستا سەماوی کە میوانی مام جەلال و پەناهەدەی غەریبی بوو، گوتی (یەک بێ یان دوو سەد هەزار مەیانکەنە رەقەم ، ئەوانە لە گۆشت و خوێنن، مرۆڤی لایەقی ژیان و لێهاتووی وڵاتێکی ئازادن).
هەر گۆڕێکی بە کۆمەڵ هەڵدەدرێتەوە ئەندێشە باوەشێن دەکات، دە با لەوە زیاتر گۆڕ غەریبی سەحرای عەرەب نەبن، ئەوانە وەک کەژوگیای ئاوەدانی سەوزن لە وڵاتی چیا نەبێ هەموو شوێێک نامۆییە لایان و هەموو گۆڕێکیان پێ تەنگە، تەنانەت سەحرای بەرینیش.مادام زۆرداری هێناونی .
شەوکەت و دەوڵەت و دەرفەت هیچ نین هەتا ئازیزانمان شایەتی ژێر خاک و خۆڵی سەماوەن بن ، هەتا قەڵەم و قەڵەمتراش لەگەڵ شایەتەکان نێژرابن و کاغەزێک نەبێ بۆ تۆمار .
هەرچی تەداروکێک بۆ هاتنەوەیان باشە، باشە و بابیکەین. با دواجار لە تەنکی و لەقبوون و دەڵەمییەکی دیرۆکی رزگارمان بێت.
زمان لە سادەترین ڕاڤەیدا یەكێكە لە كەرەستە كلیلییەكانی بنیاتنانی گروپە مرۆییەكان و دروستكەری كۆپەیوەندی گشت پەیوەندییەكان، هەروەك نوام چۆمسكی ئاماژەی پێدەدا. لە ڕوانگەیەوە هەموو كۆمەڵگەیەك هەوڵ دەدات پەروەردەی ڕۆڵەكانی بە لەبەرچاوگرتنی زمانی كۆمەڵگەكەی ئاڕاستە بكات. هەر بۆیە هەوڵ دەدەن منداڵەكانیان فێری ئەو وشە و رستە زمانییانە بكەن كە لە لایەن گروپەكەیانەوە بەكاردێن. كەواتە دەكرێ بوترێ باڵابوون و گەشونمای زمانی نەتەوە بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆ، چەسپاندنی بنەماكانی بە نەتەوەبوونی هەر نەتەوەیەكە، چونكە ئاشكرایە زمان تەنیا ئامڕازی پەیوەندیكردن نییە، بەڵكو دەربڕی سەرجەم كایە جیاوازەكانی ڕۆشنبیریی ئەو نەتەوەیە.
لێرەوە دەمەوێ باسی بوون و گرنگی زمانی عەرەبیی بكەم لە هەرێمی كوردستاندا، لای سادەترین خوێنەر ئەوە یەكلایی بۆتەوە كە چەند گرنگە بۆ ئێمە زمانی عەرەبیی بزانین تا لە عێراقی عەرەبییدا بمێنینەوە، بەڵام بۆچی ئێستا ڕۆژبەڕۆژ زمانی عەرەبیی لای نەوەی نوێی كورد پاشەكشێ دەكات لە هەرێم بە تایبەت لە ناوەندە ئەكادیمیی و زانكۆكانی هەرێم؟
هەرچەندە لە هەموو كۆلێژەكانی هەرێم بە شی عەرەبیی هەیە، بەڵام خوێندكارانی بەشەكانی عەرەبیی بێجگە لە بە دەستهێنانی بڕوانامەیەكی زانكۆیی، سودێكی ئەوتۆ نابینێ! ئەمە سەرباری ئەوەی بەشەكانی تری وەك یاسا و ڕاگەیاندن كە دەبێ زمانی عەرەبیی بزانن بەڵام حاڵیان لە بەشی عەرەبیی باشتر نییە. هۆی فێرنەبوونی زمانی عەرەبیی لە بەشەكانی عەرەبیی ڕوونن لەوانە:
– ئەو پرۆگرام و سیستمە كۆنەی ئێستا دەخوێنرێ هی ساڵانی حەفتا و هەشتاكانی سەدەی رابردووە و بۆ ئەو خوێندكارانە بووە كە خۆیان باكگراوەندێكی باشیان لە زمانی عەرەبییدا هەبووە. كێشەی قسەكردنیان نەبووە تەنیا ویستوویانە زیاتر پسپۆڕیی پەیدا بكەن .
– خوێندكار ئێستا خۆی شارەزا نییە و زمان نازانێ كەچی هەر لە ساڵی یەكەمەوە مادەی قورس و وشك دەخوێنێ! ئەوەندەی تر خوێندكار دەتورێنێ و زمانی عەرەبیی وەكو دێوەزمە دەبینێ.
بۆچارەسەری ئەم گرفتە و بە هەدەرنەچوونی رەنجی خوێندكاران كە ساڵانە لە هەر بەشێكی زمانی عەرەبیی لە زانكۆكانی هەرێم لانیكەم 100 خوێندكار بڕوانامە وەردەگرن، پێویستە ساڵی یەكەمی زانكۆ تەمهیدی بێ و خوێندكار بە شێوەیەكی ئاسان فێری ڕێسا و یاسا و چۆنێتی ئاخاوتنی عەرەبیی بكرێ وەك نەتەوەیەكی غەیرە عەرەب، پاشان ساڵانی داهاتوو مەنهەجی پێبوترێ، هەر وەكو چۆن ئێستا لە هەردوو وڵاتی سعودیە و قەتەر گیراوەتەبەر بۆ فێربوونی زمانی عەرەبیی بۆ كەسانی بیانیی، شارەزایان دەڵێن ئەو رێسایە سەركەوتنی گەورەی بە دەستهێناوە .
بەگوێرەی دەستوور هەرێمەكەمان سەر بە عێراقە و تا بەم وڵاتەوە گرێدرابین، دەبێ رۆڵەی كورد زمانی عەرەبیی بزانێ نەك لەبەر ئەوەی ناچارە بە زۆرە ملێ، بەڵكو لەبەر ئەوەی ئاستی زانستیی و ئاڵوگۆڕی بازرگانیش بەشێكی زۆری پەیوەندیی هەیە بە زمانی عەرەبییەوە. بەداخەوە نەوەی ئێستای زانكۆكانمان نە زمانی عەرەبیی و نە ئینگلیزیی بە باشی نازانن جا چۆن لە سەردەمێكی وا گۆڕاودا دەكرێ نەوەی نوێ هیچ كام لەو دوو زمانە زیندووە نەزانێ؟!
*ڕۆژی 18/12-ی هە موو ساڵێك تە رخان كراوە بۆ ڕۆژی جیهانی زمانی عەرەبی
جیهان لەبەردەم دووڕیانێکی چارەنوسسازە، کاتێک پێکەوەگرێدانێکی بێوێنە لەگەڵ لوتکەی نا ناسەقامگیری باڵی بەسەر جهیاندا کێشاوە. هەرچەندە جیهانگیری لە سەرەتاکانیدا لە ڕێگەی بازرگانی نێوان شارستانیەتە کۆنەکان دەستیپێکرد، ئەمڕۆ خێرایی و ئاڵۆزیەکەی گەیشتۆتە ئاستێکی بێوێنە. سنوورەکان سەردەمانێک هێڵی پۆڵاین بوون و سەروەرییان پێناسە دەکرد، ئێستا کاڵ دەبنەوە و وەک پارچە سەهۆڵێک دەتوێنەوە بە هۆی ئاڵوگۆڕی ئابووری و زانیاری و کولتوورییەکان کە هەموو سنوورێکی تێپەڕاندووە. ئەم ئاڵوگۆڕە خێرایە کاریگەرییەکی گەورەی هەیە لەسەر ئابووری کۆمەڵگاو ژیان و ناسنامەی تاکەکانی کۆمەڵ لە دووترتین گۆشەکانی سەر ئەم هەسارەیە. ئەم پێکەوەگرێدراویەی جیهان هۆکارە بۆ ئەوەی شەپۆلەکانی قەیرانی ناوچەیەک بەخێرای گوزەربکات بۆ ناوچەکانی تر و پرسە ناوخۆییەکان ببن بە جیهانی و پرسە جیهانییەکانیش بە ناوخۆیی.
ئەو پێکدادانانەی ئەمڕۆ دەیبینین درێژەپێدانی ململانێ دێریەنکانە بۆ بەدەستهێنانی سەرچاوە و کاریگەری و باڵادەستی. بە درێژایی مێژوو کێبڕکێی دەسەڵات بۆتە هۆکاری ناکۆکی و جەنگ لە نێوان دەوڵەت و شارستانیەتە دێرینەکان و ئەمڕۆش بزوێنەری ڕکابەرییە جیۆپۆلەتیکیەکانە لە جیهانێکی بەیەکەوگرێدراو. جەنگی ئۆکرانیا و شەڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست مشتێکن لە خەروارێک کێشەی هەڵپەسێردراو لە سەرتاپای جهیان لە نێوان زلهێزەکان. ئەم جەنگ و پێکدادانانە دیمەنێکی جیۆپۆلەتیکی وەهای درووست کردووە کە هەم ترسناکە وهەم ناجێگیر.
نابێت گەلی کورد بێباک بێت بەرامبەر ئەم گۆڕانکاریە گەورانەی جیهان. مێژووی ئێمە وەک گەلی کورد پڕە لە ململانێ لەگەڵ داگیرکەر و زلهێزە کۆلۆنیالیزمەکان و دەوڵەتەکانی دراوسێ. مێژوومان هەوڵێکی بێوەچان بووە بۆ پارێزگاری کردن لە ژیان و زمان و مافە نەتەوایەتیەکانمان و دانپێدانان بە شوناسی نەتەوایەتمان. هەڵبەتە دونیای ئەمڕۆ زۆر جیاوازترە لەو سەردەمانەی گەلەکەمان دەستیکردووە بە خەباتی چەکداری. ئەمڕۆ مرۆڤایەتی لەبەردەم دووڕێیانێکدایە و پێویستە ئێمەی کورد لە خۆمان بپرسین کوردستان چۆن دەتوانێت لەم ساتە وەختەی داڕمانی جیهاندا، بەردەوامی بەگەشتەکەی بدات. گەشتێک بەرەو ئارامی و خۆشگوزەرانی.
گەشتی خەباتی کورد: سەرکەوتن و کارەساتەکان
مێژووی کوردستان مێژووی ئازایەتی و کۆڵنەدانە. سەرەڕای سەرکەوتنەکان و قوربانییەکان کە جێگەی شانازیە، مێژوومان لە نسکۆ و ڕەوی بەکۆمەڵ و براکوژی بێ بەش نیە.
دەوترێت کە مارک سایکس و فرانسوا جۆرج پیکۆ لەسەر دەستەسڕی قاوەخانەیەک یەکەم ڕەشنوسسی دابەشکردنی چەندین ووڵات و نەتەوەیان وێنا کردووە کە دواتر بووە بە بنچینەی ڕێککەوتنی سایکس پیکۆ لە ساڵی 1916. ئەو دەستەسڕە نالەبارە نەتەوەی ئێمەی پارچە پارچەکرد و بووە هۆی جەرگسوتانی ملێۆنەها دایک. ئامانجی ئەم دابەشبوونە روون و ئاشکرایە (دابەشکردن بۆ لاوزاکردن و پاشان داگیرکردن). ئەم پلانەیان بۆ هەموو نەتەوەکانی ئەم ناوچەیە سەرەکەوتوو بوو بە گەلی کوردیشەوە و دوو بەرەکی و جەنگ و وێرانکاری هەتا ئەمڕۆش هەر بەردەوامە. دەوڵەمەنترین خاکی جهیان و خاوەنی کۆنترین شارستانی جیهان قەرزارە و پڕ لە قەیرانە. هەرچەندە داگیرکردن بە شێوازی ڕاستەوخۆ کۆتایی پێهاتووە بەڵام داگیرکردنی ناڕاستەخۆ هەر بەردەوامە. جیاوازیەکەی ئەوەیە پێشتر تەنها یەک داگیرکەر لە یەک کاتدا داگیری دەکردین بەڵام ئەمڕو لە پشت پەردەوە گشت زلهێزەکەن یاری بە پەتەکان دەکەن.
بە درێژایی سەدەی بیستەم، چەندین جار خەباتی گەلی کورد بۆ سەربەخۆیی لە ڕێڕەو دەرچووە. لە ساڵی ١٩٧٥ ڕێککەوتنی جەزائیر لە نێوان ئێران و عێراق کۆتایی بە شۆڕشێکی ئومێدبەخشی کورد هێنا. لەم دواییانەدا، ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی ٢٠١٧-جارێکی تر بیری هێناینەوە کە کورد جگە لە چیا هیچ دۆستێکی نیە. ئێمەی کورد دڵسافیمان زۆر جار دەگاتە ڕادەی گێلی. بیرەوەریمان وەک بیری ماسی وایە زۆر زوو مێژوومان لەبیر دەچێتەو و دەکەوینەوە ناو ئەو خەیاڵەی کە دۆست و پشتیوانمان هەیە. زانست و مێژوو سەلماندویانە کە لە سیاسەتی نێودەوڵەتی هیچ دۆستێک تاسەر دۆست نیە و زۆر جار دۆستەکان لە چرکە ساتێکدا دەبن بە درندەترین دووژمن. مێژووی کورد پڕە لەو نمونانە کە دەکرێت بکرێتە پەند و وانە بۆ نەتەوە چەوساوەکانی تر.
کەچی سەرەڕای ئەم پاشەکشانە، ڕۆحی نەتەوەکەمان بە زیندووی ماوەتەوە. لە ئاوەدانکردنەوەی نیشتیمان و ساڕێژکردنی برینەکان و پاراستنی کولتورە دەوڵەمەندەکەمان، بەردەوام خۆڕاگریمان نیشانداوە. دەتوانین زۆر وانەی بەنرخ لەمێژوومان وەبگرین وەک بەرخودان و بەرگەکردن لە کاتێکدا پێدەنێینە قۆناغێکی نوێ لە جیهان . قۆناغی ئایندەیەکی نادیار و ترسناک کە لە هەموو کات زیاتر پێوسیتی بە بەرخودان و بەرگەکردن هەیە.
جیهانێک لە لێواری داڕمان: وانەکان لە مێژووەوە
پێشینان فەرمویانە (مانگ هەر سەر لە ئێوارە دیارە). دیمەنی جیهانی ئەمڕۆ زۆر لە ئیوارەی پێش هەڵهاتنی جەنگی جیهانی یەکەم و دووهەم دەچێت. زۆر لە ئێوارەی چەندین شەوی سەختی بێ مانگ دەچێت. بارودۆخی ئەمرۆی جیهان لێکچوونێکی ترسناک و نیگەرانکەری هەیە لەگەڵ بارودۆخی ماوەیەک پیێش هەڵگیرساندنی هەردوو جەنگی جیهانی. گرژییە جیۆپۆلیتیکییەکان لە هەموو ناوچەکانی جهیان ڕەنگدانەوەی جیهانێکە کە لە لێواری داڕماندایە. زلهێزەکان وەک هەردەم کێبڕکێ لەسەر باڵادەستی دەکەن. ئەوەی جێگەی سەرنج و تێڕامان و هەڵوەستەیە کە ترس و بێمتمانەیی لە نێوان زلهێزەکان گەشتۆتە ڕادەیەکی مەترسیدار. هاوشێوەی ئەو سەردەمانەی کە جەنگی جهیانی یەکەم و دووهەمی لێکەوتەوە، سیمای دوو بەرەی دژ بە یەک دەرکەوتووە. گەلان لە پێشەکەوتنێکی خێرای خۆ پڕ چەککردن و ئامادەکاری جەنگن، نەک بۆ شەڕانگێزی بەڵکو لە ترسا.
هەمان ئەو لۆژیکە کە جەنگی جیهانی یەکەم و دووەمی لێکەوتەوە، ئەمڕۆ بە ڕوونی لە ووتارەکانی زلهێزەکاندا دیارە. گومانی زۆر لەیکەتری، نەبوونی متمانە و ترس لەوەی ئەگەر لایەک پێشوەختە هێرش نەکات، لەوانەیە ببێتە قوربانی هێرشی لەناوبەری لایەنەکەی تر. زلهێزەکانی جیهانی ئەمڕۆ لە پێشبڕکێیەکدا گیریان خواردووە کە کاتی وەڵامدانەوەی میکانیزمەکانی بەرگری ئۆتۆماتیکی چەکی ئەتۆمی کەمبکەنەوە بۆ کەمتر لە یەک چرکە. پاڵنەر بۆ خێراکردنی وەڵام بەم شێوەیە نیشانەیەکی ڕوونە کە ئەو بێ متمانەی لە نێوان زلهێزەکان لە لوتکەیە و راگرتنی هاوسەنگی ئەستەمە.
بۆ گەلی کورد ئەم گێژاوەی باڵی کێشاوە بەسەر جیهان هەم ئاڵانگاریە و هەم دەرفەت. ئێمەی کورد پێویستە ئامانجەکانمان بگونجێنین لەگەڵ جیهانێکدا کە تەنانەت هەڵبژاردنەکانیش بوونەتە گۆڕەپانی شەڕ لە نێوان ووڵاتان. سەرهەڵدانی شەڕی زانیاری، کە میدیا و پلاتفۆرمە کۆمەڵایەتییەکان وەک چەک بەکاردەهێنرێن بۆ شێواندنی بیروڕای گشتی، پێویستیەکی بەپەلە دەهێنێتە کایەوە بۆ یەکڕیزی و خۆڕاگری لەم پارچەیەی کوردستان کە بنەما و بنچەینەیەکمان دامەزراندووە بۆ جۆرێک لە حوکمڕانی سەرەڕای هەموو کەمووکوڕیەکان وگلەییەکانی خەڵک.
پێکهێنانی حکومەتی هەرێم: تا زوو بکرێت درەنگە
وەک باسکرا جیهان زۆر مەترسیدارترە لەوەی کە ویێنا دەکرێت، رۆژ لە دوای رۆژ پرسەکان بەخێرایی ئالۆزتر و ناجێگیرتر دەبن. گەلانی جیهان هەنگاوی چالاکانە دەنێن بۆ پاراستنی میلەتەکانیان لە مەترسیەکان. بۆ نموونە سوید زۆر نابێت زیاتر لە پێنج ملیۆن پەرتوکی بڵاو کردۆتەوە بە ناوی "ئەگەر قەیران یان شەڕ هات" ، کە ڕێنمایی وورد پێشکەش دەکات بە هاووڵاتیان کە چۆن ئامادەکاری بکەن لە کاتی سەرهەڵدانی ململانێی سەربازی و کارەساتی سروشتی. بە هەمان شێوە ئەڵمانیا ژێرخانی بەرگری شارستانی فراوانتر دەکات و ئامادەکاری دەکەن کە وێستگەی شەمەندەنفەرکانیان بکەن بە حەشارگە لە کاتی سەرهەڵدانی جەنگ، فینلەندا و نەرویج ڕێوشوێنی ئامادەکاریی فریاگوزاری خۆیان نوێ دەکەنەوە، تایوانیش بەرگری شارستانی خۆی بەهێزتر دەکات. ئەم کردارانە هەم نیشانەیەکی گرنگن کە ئەگەری هەڵگیرسانی جەنگی جیهانی گاڵتە نیە. لەهەمان کات دەریدەخەن کە کات هاتووە ئێمەی کوردیش یەکگرتوو ئامادە بین. بەڵام ئایا ئێمە دەتوانین یەکگرتوو و ئامادەین؟
لەبری پلان و ئامادەکاری بۆ ئایندە، ئێمەی کورد تا ڕادەیەک لە ڕابردوودا دەژین، زۆرجار تۆکمەترین پلانی مەودای دوورمان پلانی ئامادەکاریە بۆ سەیرانی سبەینێ. دیمەنی سیاسی لە کوردستاندا نوقمی ململانێی قوڵە لە نێوان پارتە سیاسیەکان. تانە و توانجەکانی پارتەکان لە یەکتری زیاتر دەربارەی بەخیانەتکارناسادنی یەکدی دێت لە ڕابردوو و زۆر کەمتر باس لە داهاتوو دەکرێت. ناکۆکی لەسەر بەشکردنی پۆستەکان ئەگەری هەیە درووستکردنی کابینەی نوێ دوابخات. ئەگەر هەیە ناکۆکیەکان بگاتە ڕادەی دووبارە ئەنجامدانەوەی هەڵبژاردن کە ئەگەر ڕوو بدات ووڵاتمان دەخاتە بەردەم ئایندەیەکی نادیار.دیمەنی ئەمڕۆی ئەم پارچەیەی کوردستان وەک ئەوەیە کۆمەڵێک کەس لە ناو کەشتیەک خەریکی شەڕ و ململانێی بن لەسەر ئەوەی کێ کاپتن بێت لە کاتێکدا کە کەشتیەکە بەرەوڕووی نغرۆبوون ئاراستە دەکات. لەبری ئەوەی پەنجەکان یەکتر بشکێنن پێویستە پەنجەکان سەرەداوی پەتەکان بگرن و ئاراستەی میلەتەکەمان بکەن بەرەو یەک ئامانج . بەرەو ئامادەکاری و خۆپارێزی و مانەوەی میلەتەکەمان لە کاتێکدا جیهان گەشتۆتە سەر لێواری داڕمان.
کابینەی نوێ و ئامادەکاری و خۆڕاگری
پێکهێنانی حکومەتێکی کارا و دڵسۆز گرنگترین و یەکەم هەنگاوی گەیاندنمان بە کەناریێکی ئارام. کاتێک حکومەت دامەزرا، پێویستە دەستبەجێ ڕێوشوێنی پاراستنی کۆمەڵگا جێبەجێ بکات بۆ پاراستنی میلەتەکەمان لە کاتی سەرهەڵدانی کارەساتە جهیانیەکان. بۆ نمونە:
- بەهێزکردنی ئاسایشی خۆراک: گەشەپێدانی توانای کشتوکاڵی کوردستان بۆ کەمکردنەوەی پشتبەستن بە هاوردەکردن و دەستەبەرکردنی دابینکردنی خۆراکە سەرەکیەکان لە کاتی پچڕانی هاوردە بەهۆی جەنگ یان کارەساتە سروشتیەکان.
- ئامادەکاری بۆ فریاگوزاری: پەرەپێدانی سیستەمی بەهێز بۆ وەڵامدانەوەی کارەسات، لەوانەش پەناگە،کۆگای خواردەمەنیە سەرەکیەکان و تیمەکانی وەڵامدانەوەی خێرا، و پەروەردەی کۆمەڵگا و ئاگادارکردنەوەیان کە چی بکەن لەکاتی کارەساتەکان.
- خۆگونجاندن لەگەڵ کەشوهەوا: وەبەرهێنانی ستراتیژ بۆ کەمکردنەوەی کاریگەرییەکانی گۆڕانی کەشوهەوا لەسەر کشتوکاڵ، سەرچاوەکانی ئاو و تەندروستی گشتی و زیادبوونی لافاو و کارەساتە سروشتیەکانی تر.
- بەهێزکردنی متمانەی گشتی: دەستپێکردنی دەستپێشخەری شەفاف و گشتگیر بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی متمانە بە دامەزراوەکانی حکومەت، دەستەبەرکردنی هاوکاری گشتی لە کاتی قەیرانەکاندا.
- هەمئاهەنگی لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ: گفتوگۆکردن و هەمئاهەنگی لەگەڵ دەزگا پەیوەندیدارەکانی حکومەتی فیدراڵ بۆ تێگەیشتن لە ئامادەکاریەکانی ئەوان ( ئەگەر هەبێت) و ڕێکەوتن لە سەر میکانیزمە گونجاوەکانی هاوکاری یەکدی لە کاتی جەنگ و کارەساتە سروشتیەکان بۆ پاراستنی هاونیشتیمانان.
گەر کابینەی نوێ لەدایک بێت و ئەم ئەرکانە بە باشی جێبەجێ بکات، ئەگەری هەیە قەیرانەکان ببنە فرسەت بۆ گەلێکی چەوساوە کاتێک چەوسێنەرەکان لەگەڵ یەک دەجەنگێن و تۆڵەی بەرودوای نەهامەتیەکانی نەتەوەو چەوساوەکان لە یەکتری دەکەنەوە.
ئامادەکاری بۆ جیهانێکی نوێ
لەگەڵ نیشتنەوەی تۆز و خۆڵی جەنگی ڕکابەرە جیۆپۆلەتیکییەکانی ئێستا، ڕەنگە جیهانێکی نوێ سەرهەڵبدات. ڕەنگە سنورەکان بسڕینەوە، بەو سنورانەشەوە کە سایکس و پیکۆ لەسەر دەستەسڕە نالەبارەکە وێنایان کێشا. نەتەوەی ئێمە کە جهیانیان فێری زانست وشارستانی و کشتوکاڵ کرد، دەتوانن جارێکی تر جیهان فێری ئاشتی و میواندۆستی و بیری چال ووتەی چاک و کرداری چاک بکەنەوە.
بێتاقەتم و پەنا بۆ هەرقوژبنێکی بیرەوەرییەکانم دەبەم، زیاتر بێتاقەتم دەکات. بێتاقەتم بۆ رۆشتنی هەتاهەتایی ژمارەیەک لە دۆستانی ژیان و هاوڕێیانی خەباتم، بێ تاقەتی ئەو نووسینانەم بە نیوە ناچڵیی جێمهێشتن و تەواوم نەکردن.
لە دەفتەری بیرەوەرییەکانم لە رۆژی (28)ی مانگی ئابی ساڵی (1994) ئەم چەند دێڕەم نووسیووە، لەو رۆژگارە لە گەرمیان بووم و رۆژی پێشتر لەگەڵ کاک شەوکەتی حاجی موشیر و عەدنانی حەمەی مینە لە ناو شاری هەڵەبجە کەوتینە کەمینێکەوە و خالیدی پورزام و ئاموزایەکی کاک شەوکەت ناوی عەبدولرەحمان کاک سەرباز (ئەکرم کەریم خانەقینی)شەهیدبوون و کاک عەدنانیش بریندار بوو.
شەڕی ناوخۆ، شەڕی برا کوژیی، شەڕی خۆکوژیی، بەداخەوە ئەم بەڵایە لە کۆڵ کورد نەبۆتەوە لە دێر زەمانەوە.
نازانم کورد نەوەی راستەقینەی قابیلە یان هابیلە؟! ناشزانم قابیلمان زۆرە یان هابیل؟! بەڵام ئەوە دەزانم ئەم شەڕە نەگریسە بۆتە مایەی شکست و سەرنەکەوتنی بزووتنەوەی کوردایەتی، دەشزانم ئەم شەڕە سەرکەوتنی تێدا نییە و
لە هەمووی خراپتر، کورد وەکو پێویست ئەزموونی لەم رابردووە تاڵە وەرنەگرتووە.
داخەکەم هەر ئەو رۆژە تەرمی چەند شەهیدێکمان ناشت، لە ناخمدا بورکانی حەسرەت و خەفەت و فرمێسک کڵپەی دەکرد، بەڵام بەڕووکەش و بۆ ورەی دەووروبەر نەمدەتوانی وەکو خۆی دەریبرم، بۆیە هەر بە تەنها بۆ خۆم لەناخی خۆمدا مەلەم لە ناو ئەو بورکانەدا دەکرد و منیش وەکو دایکم چۆن بۆ لەدەستدانی کۆرپەکانی بە کۆڵ دەگریا و بە دڵیش دەسوتا، وام بەسەرهاتبوو، جاروباریش بە ئاگر شتێکم لەسەر دڵم دەنووسیی کە هەتا ئێستایش هەر داگیرساوە.
ساڵی(1993) ئەندامی سەرکردایەتیی یەکێتی و لێپرسراوی مەڵبەندی کەرکوک بووم، کە بارەگای مەڵبەند لە دەربەندیخان بوو، کاک عوسمانی حاجی مەحمود جێگری لێپرسراوی مەڵبەند بوو، سنووری مەڵبەند بەرفراوان بوو بێجگە لە گەرمیان و حەوزی چەمچەماڵ، کۆمیتەی کەرکوک لە رانیە و کۆمیتەی کەرکوک لە هەولێر و کۆمیتەیەکیش هەبوو بەناوی فەیلییەکانەوە لە سلیمانی، هەروەها شانەی رێکخستنە نهێنییەکانی بەغدا و خانەقی و کەرکوک سەر بە مەڵبەندی کەرکوک بوون. ژمارەیەکی باش کادری چاک و چالاک و دیاری ناوچەکە کارگێر و ئەندامی مەڵبەند و لێپرسراوی کۆمیتەکان بوون.
ئەوسا چوار مەڵبەندی رێکخستن هەبوون، مەڵبەندی دهۆک کاک حەسەن کوێستانیی لێپرسراوی بوو، کاک ئەرسەلان بایز لێپرسراوی مەڵبەندی هەولێر بوو، کاک عومەری سەید عەلی لێپرسراوی مەڵبەندی سلیمانی بوو، بەندەش لێپرسراوی مەڵبەندی کەرکوک بووم، کاک عومەر فەتاح لێپرسراوی مەکتەبی رێکخستن بوو.
بە بریاری سەرکردایەتیی، رەوانشاد مام جەلال، بوو بە سەرپەرشتیاری مەڵبەندی کەرکوک و مولازم عومەر
بە سەرپەرشتیاری مەڵبەندی سلیمانی و کاک کۆسرەت بە سەرپەرشتیاری هەولێر و دکتۆر کمال فوئاد بە سەرپەرشتیاری مەڵبەندی دهۆک دیاریکران. ئەوسا نە سەتەلایت و نە مۆبایل، نە ئینتەرنێت هەبوو، پەیوەندییەکانم بە سەرەوە و بە دامودەزگاکانی یەکێتی و کۆمیتەکانەوە لەرێگای جیهازی بێسیمی راکاڵەوە بوو. ئەو کاتانە ژیان و گوزەرانی خەڵک زۆر خراپ بوو، شەڕی نەگریسی ناوخۆ هەبوو، گەمارۆی نێو دەوڵەتیی و عیراقیی و ناوخۆیی هەبوو، کارەبا نەبوو، وشکە ساڵیش بوو، سوتەمەنیش نەبوو. سەرەڕای ئەمانە خەڵکی کوردستان بە ئۆمێد بوون و هەموو غەمیان رزگاریی نشتیمانەکەیان بوو چونکە متمانە بە دەسەڵات و لایەنە سیاسییەکان، ئەوسا لە لوتکەدابوو، جارێ جیاوازیی خەڵک و خاون دەسەڵات دەرنەکەوتبوو.
ئەوسا شانە و پۆل و کەرتی رێکخستن کارا بوون، کۆبونەوەی رێکخستن و ئابوونە هەبوو، ئەوسا رێکخستن هەیبەت و رۆڵی شایستەی لە بڕیاردانی ناو یەکێتیدا هەبوو، ئەوسا مەڵبەند سەرچاوەی بڕیار بوو، لە ناوچەکەی خۆیدا، هەماهەنگیی و سەرپەرشتیی هەموو دامودەزگاکانی سنوورەکەی خۆی دەکرد، ئەوسا رێکخستن سەرچاوەی دەنگوباس و زانیاریی بوو، ئەوسا کادری رێکخستنی چالاک و بەهەیبەت و دیاری ناو جەماوەر بوون.
لەم نووسینەدا ناتوانم باسی یەکە یەکەی ئەو هەڤاڵانە بکەم کە چەند دڵسۆز و ئازا و بە وەفا بوون بۆ کورد و کوردستان و یەکێتی، بەشێکیان ئێستا لە ژیاندا ماون و بەشی زۆریان پلەی باڵایان هەیە، وەکو (م.س) و سەرکردایەتی و بەشەکەی تریان لە ژیاندا نەماون و کۆچی ئەبەدییان کردووە وەکو کاک حەمەنوری و وەسفیەخان و کاک عەلی شامار و کاک سەڵاح کوێخا و مامۆستا ئیکرام و کاک ئیسماعیل مەردان، ئەمان کارگێری مەڵبەند بوون. داخەکەم بۆ لەدەستدانیان، چەند بەنرخ و کامڵ و قارەمان بوون، زۆر سوودم لە هاوڕییەتی ئەم تێکۆشەرانە وەرگردووە، زۆر شت لێیان فیربووم، داخەکەم زوو ئیمەیان بجێهێشت و بێبەش بووین لە نیعمەتی هاوڕێیەتییان.
مەڵبەندی کەرکوک وەکو دەزگایەکی یەکێتی، سەرەڕای جیاوازیی بیروڕا و ریزبەندیی جیاواز، بەڵام لە کاتی بڕیاردان و جێبەجێکردنی ئەرکەکاندا یەک تیم و یەک هەڵوێست بووین لە ناو خۆماندا بۆ جێبەجێکردنی ئەرک و فەرمانەکان بۆ خزمەتی گەل و نشتیماندا .
یادی هەموویان بەخێر، قەت لە بیرناکرێن و بە ئاسانییش شوێنیان پڕناکرێتەوە. ئێستاش شانازیی بەو رۆژانەوە دەکەم کە لەگەڵ ئەو هاوڕێیانەدا کارم کردووە، چەند بە سەلیقە و دڵسۆزییەوە کاریاند دەکرد وەکو یەک خێزان و بەردەوام بەیەکەوە بووین، بە یەکەوە جەولەمان دەکرد و سەردانی خەڵکمان دەکرد و لەسەر یەک سفرە نانمان دەخوارد و بەیەکەوە لە مەڵبەند دەماینەوە، بەردەوام لە خۆشیی و ناخۆشییەکاندا بەیەکەوە بووین.
هاوڕێیەتی لە بواری سیاسەتدا بە دەست خۆت نییە، جار هەیە تووش دەبیت بە هەندێ کەسەوە ئەگەر سیاسەت نەبێت چاوت بە چاوی ناکەوێت، بەڵام بە پێچەوانەوە جاریش هەیە دەبیت بە هاوڕێی هەندێ کەس تا مردن جێی شانازین و وەکو ئەڵماس دەبریسکێنەوە.
هەڤالانی مەڵبەندی کەرکوک بۆ من لەو سەردەمەدا ئەڵماس بوون و جێی وەفا و دڵسۆزین و لەگەڵما دەژین، بوونەتە سەرمایەی راستەقینەی ژیان و خەباتم، پەیوەندیم لەگەڵ ئەو هاوڕێیانەی لە ژیاندا ماون بەردەوامە و جێگەی شانازییمن، بەردەوام ئاگامان لە یەکترە، خوا تەمەنیان درێژ بکات و بێ بەش نەبم لە تیشکی رووناکییان.
بەپێی یاسا و نەریتی دیموکراسی ئاساییە لایەنێک بەتەنیا یان چەند لایەنێک زۆرینەی پەرلەمانی دروست بکەن و کابینە پێکبێنن، بەڵام لە کوردستان بە جۆرێکی ترە، چونکە دوو هێزی سەرەکی هەن، هەر یەکەیان هەژموونی تەواوی بەسەر بەشێکی کوردستاندا هەیە و هەلومەرجەکانیش بۆ پێکهێنانی کابینەیەکی ئاسایی لەبار نین، بۆیە لەم قۆناغەدا تاقە ڕێگا ڕێککەوتنی ئەو دوو لایەنەیە.
ئەوەی زاندراوە یەکێتی ئامادە نییە وەک جاری جاران بەشداری لە حکومەتدا بکات و پارتیش هێشتا هەر فیزی زۆرینە لێدەدات. کەواتە ئەم هەویرە ئاوی زۆری دەوێ. ئەگەر ئەو دوو هێزە عەرەب گووتەنی (عادَتْ حَلیمە إلی عادَتِها القَدیمە)بێ هەر خولانەوەیە لەناو ئەو بازنە خڕەی ٣٢ ساڵە گەمارۆی دەسەڵاتی داوە. ئەگەر بە وردی سەیری حکومەتی هەرێم بکەین دەبینین ئەوەندەی دەسەڵاتێکی شۆڕشگێڕانەی چەکدارییە، نیو ئەوەندە حکومەتێکی دەوڵەتداری و خاوەن ڕەوایەتی یاسایی نییە!
ئایا ئەوە بۆچی؟
چەندین ساڵە لایەنە پێکهێنەرەکانی حکومەت هەر لەناو ئەو بازنەیە دەسوڕێنەوە، کە نەدەرگای تێدایە و نەگەشەش دەکات. ئەگەر وا نەبوایە ئەوا دەبوو پێکهێنانی حکومەت کارێکی سەخت نەبوایە.
یەکێتی داوای گۆڕانکاری لە سیستم و شێوازی بەڕێوەبردنی وڵات دەکات. دەکرێ ئەوە بکرێتە پڕۆژەیەکی نیشتیمانیی، بۆ ئەوەی بتوانین لە کابینەی داهاتوودا هەنگاوی گرنگ بنێین و کۆتایی بە قۆناغی راگوزەر بێنین.
دیارە لەو سۆنگەیەوە پۆستە باڵاکان گرنگن، بەڵام پۆست هەر لە پێناوی پلە و پایە نەبێ، بەڵکو گرنگتر ئەوەیە کە یەکێتی لە بەشدارەوە ببێتە هێزێکی هاوبەش.
ئەگەر ئەمجارە لەسەر بنچینەیەکی نیشتیمانی و بە ئامانجی گۆڕانکاری ریشەیی نەبێ، کابینە زوو پێکبێ یان درەنگ هیچ لە مەسەلەکە ناگۆڕێ. بە پێچەوانەوە ئەگەر کابینەیەکی جیاواز پێکبێت و سەرۆکی هەڕێم و سەرۆکی حکومەت و جێگرەکانیشیان دەسەڵاتداری رەها و لەسەرووی لێپرسینەوەی پەرلەمانی و دادگایی نەبن، واتە ئەوانیش هەر تەنیا بەڕێوەبەر و فەرمانبەری دەوڵەت بن دەتوانین بڵێن شتێکمان بە شتێک کردوە و مەرجەکانی یەکێتیش لەو پێناوەدان.
(٢) هەڵمەتی راگەیاندنی پارتی لەسەر یەکێتی و سلێمانی گەیشتووەتە ئاستی ( شەلم، کوێرم، هیچ نابوێرم) ئەوە لە کاتێکدایە، کە هەمووی چەند رۆژێکی بۆ یەکەم دانیشتنی خولی نوێی پەرلەمان و ماوە دەستیش کراوە بە گفتوگۆی پێکهێنانی حکومەت!
ئایا ئەو بارودۆخە پێویستی بە ئارامی و رەخساندنی کەش و زەمینەی رێککەوتنە لەسەر ئایندەی وڵات یان تێکەڵکردنی دۆ و دۆشاو؟!
ئەو هەڵمەتە لە خۆڕا نییە، بەندە پێم وایە دوو هۆکاری لە پشتەوەن:
یەکەم: ماوەیەکی زۆر بوو پارتی هەرچی دەویست و هەرچی دەیکرد بۆی دەچووە سەر، بەڵام ئێستا هەم یەکێتی و هەمیش هەلومەرجەکان گۆڕاون، بۆیە هێشتا لەگەڵ ئەم دۆخە نوێیەدا رانەهاتووە و ئەنجامیش لەگەڵیدا ناگونجێ.
دووەم: هەرچەندە باسی یەک هەرێمی و یەک حکومەتی و یەک هێزی دەکات، بەڵام ئاشکرایە کە، ئەو هەموو یەکانەی بۆ یەک حزب و یەک کەس دەوێن. دیارە پاراستنی قەوارەی هەرێمیش هەر تەنیا ئەرکی یەکێتی و پارتی نییە، بەڵکو ئەرکی نیشتیمانیی تاک بە تاکی خەڵکی کوردستانە، ئەگەر نیەتێکی شارەوەش لە پشتی ئەو هەموو دووبارەکردنەوەدا نییە، کێ باسی دوو هەرێمی و سێ هەرێمی کردوە تا ئەوەندە پێی لەسەر دابگرێ؟!
نایشارمەوە من هەست بە مەترسی دابەشکردنەوەی هەرێم دەکەم، چونکە ئەو ئاراستە سیاسیە گشتیە و ئەو هەڵمەتە راگەیاندنەی پارتی لەو هەلومەرجە ناسکەدا بە ئاگایی بێ یان بێ ئاگا وڵات بەرەو چارەنووسێکی نەخوازراو دەبەن.
لە ڕۆژی جیهانی بەرەنگاربوونەوەی توندو تیژی دژی ژنان، سڵاو دەنێرم بۆ كچه ئازا و ئازاده‌كانی كوردستان، له پێشمه‌رگه و فیداكاره‌كانیان، دڵنیام کە دەتوانن شان به‌شانی رۆڵه به‌جه‌رگه‌كانی ئه‌م گه‌له، به زیندووێتی و كارایی و هه‌ست و نه‌ستی به‌رزی خۆیان، كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی داهێنه‌ر، پڕ له گه‌شه و، نیشتمانێكیی زیندوو، ئاوه‌دان و ئازاد بۆ هەرێمی کوردستان به‌رهه‌م بێنن،
خۆشبەختانە ساڵ لە دوای ساڵ ئامارەکانی توندوتیژی دژ بە ژنان و خانمان لە هەرێمی کوردستان کەمی کردوە، ئەمەش بە هەوڵە بەردەوامەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و نووسینگەی بەڕێز جێگری سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان و یەکێتی ژنانی کوردستان و ڕێخراوەکانە کە چالاکیە بەردەوامەکانیان بووەتە هۆکارێک بۆ کەم کردنەوەی تووندو تیژی دژ بە خانمان و ژنان.
هەر چەندە لە ئێستادا توند و تیژی دژ بە ژنان لە هەرێمی کوردستان بەردەوامە، بەڵام ڕاستیەکی تاڵە کە توندو تیژی بەرامبەر بە ژنان تەنها لە هەرێمی کوردستان نیە و لە هەموو جیهان بوونی هەیە ئەوەتا ئەم سالیش هاوشانی ساڵانی ڕابردوو لەلایەن دەزگاکانی چاودێری بارودۆخی ژنان لە جیهاندا لیستێکی خەمناک دەبینی
ئەو لیستەی پێمان ئەڵێت رۆژانە ٥٩٩ ملیۆن ژن لە هەندێک وڵاتی جیهاندا توشی ئەشکەنجەو لێدان و سوکایەتی ئەبنەوە کە لەو وڵاتانەدا توندوتیژی دژی ژنان (تاوان) نییە. ٧٠٠ ملیۆن کچ لە جیهاندا پێش تەمەنی شانزە ساڵی بە شوودراون. ١٣٠ ملیۆن کچ لە جیهاندا خەتەنە کراون. لەهەر دە ئافرەتێک لانی کەم یەکێکیان لە جیهاندا روبەڕووی توندوتیژی و دەستدرێژی سێکسی بۆتەوە. ساڵانە زیاتر لە پێنج هەزار ژن بە تاوانی شەرەف ئەکوژرێن.
لە پانزە وڵاتی جیهان ژنان بەبێ ڕەزامەندی باوک یان مێرد بۆیان نییە نە کار بکەن نە سەفەر. لە حەفتاو نۆ وڵاتی جیهان هێشتا ژنان لەڕووی کارو موچەوە لەگەڵ پیاوان هاوتا نین و مافی هەموو کارێکیان نییە. زیاتر لە ٤٥ ملیۆن ئافرەتی لەشفرۆش لە جیهاندا هەن کە زۆربەیان تەمەنیان لەنێوان سیانزە تا بیست و پێنج ساڵدایە.
بەردەوامبوونی تراژیدیای توندوتیژی دژی ژنان، دەستدرێژی بە هەموو جۆرەکانیەوە، ناهاوتایی و پێشێلکردنی مافەکانیان لەسەراپای جیهاندا بەتایبەتی لە جیهانە دواکەوتوەکان و ژێر دەستەی دەسەڵاتی نەریتی و دیکتاتۆری و ئایینی و پیاو سالاریەکاندا ئەوە پشت ڕاست ئەکاتەوە کە هێشتا ئەم نیوەیەی مرۆڤایەتی زۆر دوورە لەوەی هاوتای نیوەکەی دی بژی.
نیوەی کۆمەڵ دایک و پەروەردەکار، نیوەکەی دیش کە تاکە خواست و پرسیاری لە پیاو ئەوەیە کەی ئەمیش ئەبێتە خاوەنی جەستەی خۆی؟ دوای سێ سەدو شەستوچوار ڕۆژ لە ماندوویی پێنەزانراوو لەبیرکراوی نیوەکەی دی، هەرگیز یەکسان نەبوونیان بە پیاو، چیان لە پیاوان خواست و بە چ ئومێدێکەوە چاوەڕوانی ساڵێکی نوێیان لێ ئەکەن؟
ژنان بێ ئومێدن کە پیاوان پاش چەندین سەدەی پێکەوە بنیاتنانی شارستانیەتی مرۆڤ ، لە داوا سادەکانی ناخیان بگەن، کە ببنە هاوڕێی ڕاستەقینەی ژیان و بنیاتنەری هاوبەشی خێزانەکانیان و خەم و ئارەزووەکانیان، ئەو پیاوانەی کە جگە لەو ساتانەی شەو نەبێت کە بەتەنیشت هاوژینەکانیانەوە (ڕاستتر ژنەکانیانەوە) پرخەیان دێت، ساتەکانی دی ژیانیان لە دەرەوەی جیهانی هاوژینەکانیانەوە بەسەرئەبەن، تەنانەت هەندێک پیاو دان بە سێسەدو شەستو چوار ڕۆژی تەنیایی و ناهاوتایی و چەوساندنەوەی ژناندا بنێن.
ژنانێک تاکە ئاواتیان ئەوەیە کە خەون بە خاوەندارێتی بوونی جەستەی خۆیانەوە ببینن و ئەو موڵکایەتیە لە کۆمەڵگەو پیاوان بسەننەوە، چونکە هیچ ئازادییەک لە ئازادبوونی جەستە زیاتر مانایەکی نییە بۆ ئافرەت و ئافرەتان قوربانی یەکەمن و جگە لە کوشتنیان ئەکرێنە بابەتی کۆیلایەتی و فرۆشتن و دەستدرێژی بەردەوامی سێکسی.
داواکارم ڕێکاری تونتربگیرێتەبەر بەرامبەر هەرکەسێک دەبێتە هۆی ئازار و عەزیەت دانی دەروونی کچان و خانمان و ژنان، کچان و ژنان و خانمان هەرچی بکەن و گەورەترین تاوانیش ئەنجام بدەن، مافی ئەوەمان نیە نە دەستیان لێ بەرزبکەینەوە، نە بیان کوژین، نە ئازاریان بدەین،
تاکە مافێک کە خواش لە قورعان بۆ هەردوو ڕەگەزەکەی داناوە لە کاتێ نەگونجان تەنها جیابونەوەیە بێ ئەوەی ئازاریان بدەین و سوکایەتیان پێ بکەین!
سەبارەت بە خۆم ٨ ساڵ پێش ئێستا خوای گەورە شانسی ئەوەی پێ بەخشیم کە بڕۆمە ناو پرۆسەی هاوسەرگیریەوە و ٧ ساڵ لە ژیانی هاوسەرگیریم بە هەموو خۆشی و ناخۆشیەکانەوە بە ڕێزەوە ئەنجام دا و بەڕێزەوەش کۆتایمان پێ هێنا، تەنانەت بۆ فەرەنسیەکان کۆتای پێهێنانی پرۆسەی هاوسەرگیری لە بەرزترین ئاستی ڕێزدا بڕواپێنەکراوبوو ! لە ساڵی ڕابردووش سەرباری ناسینی کەسانی بەڕێز، بەڵام بە چەندین شێوە ئازاردراوین و وەڵامی ئازاردانمان هەندێک جار بەبێ دەنگی و هەندێک جار بە بەرگری داوەتەوە ! چوونکە ڕێگە ڕاستەکە لە ڕێزگرتندایە نەک لە تووندوتیژی بەرنگاربوونەوە !
بەگشتی سەرژمێریی سوودی هەیە بۆ دیاریکردنی شوناسی جوگرافی و دابەشکردنی داهاتە نیشتمانییەکان و دیاریکردنی سنورە کارگێڕییەکان و هەڵسەنگاندنی پێویستییەکانی خەڵک. بەڵام بۆ ئێمە کە لەناوخۆدا کێشە و گرفتاریمان زۆرە، مەترسی هەبوو سەرژمێرییەکەی ئەم ساڵ ئەوەندەی تر کێشەکانمان زیاتربکات.
ئەگەرچی هێشتا دۆسییەی گرنگ لەنێوان هەرێم و بەغدا بەتەواوی چارەسەر نەبووە، ئەگەرچی دۆخی موچە و دارایی زۆر خراپە، بەڵام سەرژمێرییەکە، لەلایەک بۆ هەرێم و لەلایەکی ترەوە بۆ ناوچە جێناکۆکەکان مایەی مەترسی بوو، بە مانایەکی تر وەک چۆن کەمبونەوەی کورد لە کەرکوک مەترسییە بۆ شوناسی کوردستانیانەی شارەکە، بەهەمان شێوەی کەمبونەوەی ئەو ژمارەیەی کە لە هەرێمەوە دەگەڕێنەوە بۆ کەرکوک پەیوەندی هەیە بە کەمبوونەوەی بەشە بودجەی هەرێم و کەمبوونەوەی ژمارەی کورسییەکانی لە پەرلەمانی عیراقدا.
بینیمان ژمارەیەکی زۆر لە هەرێمەوە گەڕانەوە ناوچە رەسەنەکانی خۆیان، ئەم هەڵوێستە مایەی خۆشحاڵی و جێگای سوپاسە، بەتایبەت کە ئێستا پاش راگەیاندنی ئەنجامە سەرەتاییەکانی سەرژمێریی لە هەرێمی کوردستاندا، ژمارەکان تا ڕادەیەکی باش لە بەرژەوەندی خەڵکە و لەسەر بنەمای ئەم سەرژمێرییە دەکرێت بەشەبودجەی هەرێم و تەنانەت نوێنەرایەتی کورد لە پەرلەمانی بەغدا زیادبکات.
لەم ساڵانەی دواییدا، بەشە بودجەی هەرێم کەم کرابووەوە بۆ لەسەدا (12.67) بەڵام بەم ئەنجامانەی ئێستا پێویستە ئەو رێژەیە زیادبکاتەوە لەبەرئەوەی دانیشتوانی هەرێم نزیکەی لەسەدا (14) ی کۆی دانیشتوانی عیراق پێکدەهێنن، ئەمە هیوای زیاتر دەدات بە هەرێم بەتایبەت بۆ چارەسەرکردنی کورتهێنانی موچە. هەروەها چاوەڕوان ناکرێت، رێژەی نوێنەرانی کورد لە پەرلەمانی عیراقدا کەم بکاتەوە و بگرە پێشبنینی دەکرێت زیاترببێت، چونکە نوێنەرایەتی شارەکانی هەرێم بەبێ ناوچە جێناکۆک و شارەکانی تری عیراقی زیاتردەکات و ئەمەش هەلێكی زێڕین دەبێت تا کورد بتوانێت لە هەڵبژاردنی داهاتووی عێراقدا، لە دەرەوەی سنوری کارگێڕیی هەرێمی کوردستان، زۆرترین کورسی بەدەستبهێنێت.
سەرژمێرییەکە، لانی کەم تا ئێستا، رەهەندێکی گشتی وەرگرتووە و وەک ئامرازێک بۆ یەکلاکردنەوەی ناکۆکییە سیاسییەکان بەکارناهێنرێت، بەڵام بۆ کورد بەدەر لە مەسەلە نەتەوایەتییەکە، دەتوانین وەک دەرفەتێک تەماشای بکەین بۆ چارەسەری کێشە داراییەکانی خەڵک و بەهێزکردنەوەی پێگەی هەرێم لە عیراقدا.
پرۆسەی سەرژمێری دانیشتوان یەکێکە لەو ئامرازە سەرەتاییانەی کە وڵاتان بۆ پلاندانان و جێبەجێکردنی سیاسەتە ئابووری و کۆمەڵایەتییەکانیان بەکاریدەهێنن. سەرژمێری دانیشتووان داتای ورد و متمانەپێکراو سەبارەت بە قەبارەی دانیشتووان و پێکهاتە و دابەشبوونی جوگرافی دەدات، ئەمەش یارمەتیدەرە لە بڕیاردانی ئاگادارانە لەسەر بنەمای زانیاری ڕاستەقینە.
سەرژمێری یارمەتیدەرە بۆ دیاریکردنی پێداویستییە ڕاستەقینەکانی دانیشتووان، لەڕووی دابەشکردنی سەرچاوەکان بە شێوەیەکی دادپەروەرانەش، بە زانینی قەبارە و پێکهاتەی دانیشتوانی ناوچە جیاوازەکان، دەتوانرێت سەرچاوە دارایی و مرۆییەکان بە شێوەیەکی دادپەروەرانەتر و کاراتر تەرخان بکرێت.
ئاماری دانیشتووان زانیاری لەسەر تەمەن و دابەشبوونی جوگرافیای دانیشتووان یارمەتیدەرە بۆ پێشبینیکردنی ڕەوتی داهاتوو وەک گۆڕانکاری لەدابەشبوونی جوگرافیای دانیشتووان (وەک کۆچی ناوخۆیی یان دەرەکی).
حکومەتەکان لە کاتی بڕیاردانی سیاسی گرنگدا، وەک دابەشکردنی ناوچەی هەڵبژاردن یان دیاریکردنی دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمان، داتای دانیشتووان بەکاردەهێنن. ئەمانەو چەندین سودی تر .....
ئەگەر لەوڵاتێکی ئاساییدا بژین ئەنجامدانی پرۆسەیەکی وەها سودو کەلکەکانی لەژمار نایەن بۆ دانیشتوانی وڵاتەکە، بەڵام لەعیراقدا تێڕوانینەکان جیاوازن، چونکە نەتەوەو گروپی جیاوز لەو وڵاتە دەژین، کەمی متمانەش وای کردووە گومانیان لە هەر پرۆسەیەک هەبێت کە نزیک ودور پەیوەندی بە نەتەوەکانیانەوە هەبێت. لەهەبوونی گومانێکی وەهادا چاکترە نەتەوەی کورد لەعیراقدا کە خاوەنی کیانێک و دەیان ناوەندی ئەکادیمی و سەدان پسپۆری بەتواناو دەیان کەناڵی ڕاگایاندنی کاریگەرە.... لەهەمووان چاکتر خۆی ئامادە بکات، حکومەت بەئەرکی خۆی هەستێ لەهاندانی کوردانی ناوچە دابڕوەکان و بۆ گەڕانەوە بۆ ناوچەکانیان و کارئاسانی بۆیان لە دابینکردنی شوێنی حەوانەوە تا بەئاسوودەیی بەشداری پرۆسەکە بکەن، ڕاگایەندنیش بەباشی ئەنجام و مەترسیەکانی پرۆسەکە روونبکەنەوە کە ئەگەر هاوڵاتیان نەڕۆن و بەشدار نەبن، ئەمە وا دەکات وەك دانیشتوی ئەو جێگایانە تۆمار نەكرێن، بەمەش ناویان لەهێچ تۆمارێکی ئەو ناوچانە نابێت، ئەمەش دەبێتە مەترسیی بۆسەر پێگەی كورد لەو ناچانە کە هێشتا کێشەیان لەسەرەو لەدواڕۆژدا ئاستەنگی گەورەمان بۆ دروست دەکات.
بۆیە دەبێ ئەوە ڕوون بێت کە بەشداری نەکردن جارێک زیان لەبوونی نەتەوەی کورد لەو ناوچانە لەڕویی ژمارەوە دەدەن، وجارێکیش زیان بەخۆیان و خانەوادەکانیان دەگەیەنن و لەخێروبێری ئەوناچانە بێبەش دەبن کە پشتاو پشت تێدا ژیاون، ڕەنگە لەدواڕۆژیشدا لەشوێنێکی تری ئەم وڵاتە ببنە غەریبە. بۆیە پێویستە حکومەت و هاوڵاتیانی هەرێمی کوردستان بەهەموو چین و توێژەکانیەوە، کەناڵەکانی ڕاگەیاندن بەهەموو ڕەنگەکانیەوە، پسپۆران و ئەوانەی توانای شیکردنەوەی دۆخەکەیان هەیە، هاوکارو پشتیوانی کوردانی ناوچە کوردستانیەکانی دەروەی ئیدارەی هەرێم بن، تا بەئاسانی ئاسوودەیی بڕۆن و قۆچانی کوردبوونی ئەو ناوچانە نوێ بکەنەوە.
بە هۆی گۆرانکاریی بابەتیی و خۆییەکانەوە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست لەبەردەم کۆرانکاریی گەورەدایە، بەتایبەتی ناوچەکەی ئێمە رووبەرووی رووداوی چاوەروان نەکراو دەبێتەوە.
ئێمەی خەڵکی کوردستان لە دووڕیانی هات و نەهاتداین، چارەنوسمان شەتەکدراوە بەو ئاڵوگۆڕانەوە، ئەگەر خۆمان لە ئاستی لێپرسراوێتی مێژووییدا نەبین لەوانەیە توشی کارەساتی گەورە ببینەوە.
پێویستە و ئەرکی هەموو لایەنە سیاسییەکانی کوردستانە، لە ئاست ئەرکی نشتمانیی و نەتەوەیی خۆیاندابن و بە یەک دەنگ و یەک هەڵوێست رووبەرووی هەر پێشهاتێکی ئەرێنی و نەرێنی ببنەوە.
منیش وەکو تاکێکی ئەم کوردستانە، لەم هەلومەرجەی ژیاندا هەم ئەرکم لەسەرە سەبارەت بە نشتمان و گەلەکەم، هەم مافی ئەوەم هەیە هیوا و داخوازییەکانی خۆم بخەمەڕوو، لەوانە:
-کوردستانەکەمان دوور بێت لە پریشکی ئەم بورکانە و دوژمنەکانیشمان بگرێتە باوەش.
-کابینەی ئەمجارە کابینەی ئاشتبوونەوەی خەڵک و چارەسەری کێشەکانی هەرێم بێت.
-هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان ببێتە مایەی خێر و ئاوەدانیی لە کوردستاندا.
-کابینەی نوێ بە جدیی هەوڵی چارەسەرکردنی موچەی خەڵک و بوجەی هەریم بداتم لەگەڵ حکومەتی فیدرالیدا، دوور لە ململانێ و بەرژوەندیی حزبیی.
-مادەی (١٤٠) ی دەستور جێبەجێ بکرێت.
-ئەنجومەنی ئیتحادیی لە عیراقی فیدرالیدا دروستبکرێت.
-هەرێمی کوردستان نەبێتە قۆچی قوربانیی سەرژمێریی ئەم ساڵ.
- یەکێتییەکەمان بە هێزتر و رێبازەکەی مام جەلال پرشنگدارتر بێت.
-هەموو جیهان لە پەتای کوشندە و نەخۆشیی شێرپەنجە دوور بێت.
-ئاشتی و خۆشگوزەرانیی و ئازادیی لە سەرتاسەری جیهان بەرقەرار بێت.
-مرۆڤایەتی دوور بێت لە بەڵای توڕەبوونی سروشت بە هۆی تێکچوونی ژینگەوە.
-ئاخر خێریی بۆ هەمووان دەخوازم و ئاخر شەڕییش بۆ کەس ناخوازم.
-منداڵی دەرۆزەکەری سەر جادەکان نەبینم.
-کوشتنی ژنان بە ناوی شەرەفەوە بنبڕ بکرێت.
ئەمانە و دەیان هیوا و ئاواتی ترم هەن سەبارەت بە نشتمان و یەکێتی و خێزان و خانەوادەکەم.
ساڵی ئایندە بەم هەموو هیوا و ئاواتانەوە دەچمە ناو کەژاوەی حەفتا ساڵییەوە.
نزیکەی حەفتا ساڵ لەمەو پێش لە ژوورێکی تەنگەبەر و لا چەپ و بێ کارەبا و پەنجەرەدا، لەژێر سێبەری دارخۆرماکانی جەلەوە و هاژەی ئەڵوەندا، لە ئێوارە وەختێکی بەهاردا، لە خانووە قوڕەکەی خاڵو فەتحوڵڵادا بە ژان و نارەحەتیی منیان لە بەهەشتی منداڵدانی دایکم گەوهەر، دەربەدەر کرد.
بە بێ ئارەزووی خۆم منیان لە دنیای خاڵیی لە مەینەت و دەردەسەریی و هیوا و ئاواتخوازیی گواستەوە بۆ دنیای پڕ مەینەت و دەردەسەریی و دونیای فانی.
دایکم گەوهەر، بەمشێوەیە یاد و یادەوەرییەکانی دەگێرایەوە، دەیوت: لەدایکبوونی عیماد، لە ئێوارە وەختێکی باراناویدا بوو، ئەڵوەن زیادی کرد و لافاو هەڵسا بوو.
میم تاووس (جدە) بە واتای مامان بوو، هاجەری دایکم و دایکی عەزیز لە ژوورەکە لە گەڵمدابوون، بە زیڕە و گریانێکی زۆرەوە عیماد هاتە دنیاوە. میم تاووس بە دەنگە پڕ لە سۆزەکەی هاواری کرد: هاجەر کوڕتان بوو و لای راستی روومەتی پەڵەیەکی سووری پێوەیە.
دایکی عەزیزیش وتی: ئەم تفڵە زیتەڵەیە، جیاوازە و قەت ئەم کوڕەمان لێ ون نابێت.
بۆ درامای لە دایکبوونم هەر ئەوەندەیان بۆ باسکردووم. منیش لەو ساتە وەختەدا بێ دەسەڵات و بە بەشێک لە کەسایەتییە تایبەتییەکەی خۆم پاوەنکراوبووم.
دەسنیشانی کات و سەعات و رۆژ و مانگ و ساڵەکە بە دەست و ئارەزووی خۆم نەبوو،
ناوەکەش (عیماد ) و هەندێ خەسڵەتی تر لە دەسەڵاتی مندا نەبوون.
دوای ئەم دیمەنانە، درامای ژیانم بە تراجیدیا و کۆمیدیاکانییەوە بەندە، بە جوانیی و ناشرییەکانییەوە و بە خۆشی و ناخۆشییەکانیەوە بە بێ دەسەڵات و بە بێ هیوا هاتمە دنیاوە لە سووچێک لە خانوویەک لە جەلەوەی خانەقی و کوردستان چاوم بە دنیا هەڵهێنا.
ئێستا دوای نزیکەی حەفتا ساڵ، دنیام فراوانتر بووە و دەسەڵات و هیواشم زیاتر بووە. ئەرکی ئەخلاقیم و نشتمانیم، ئەرکی ئینسانیم و نەتەوایەتیم، ئەرکی شەخسیم و خێزانیم بەر فراوان بوون.
هەروەها هیوایەکی زۆرم هەیە، سەبارەت بەخۆم و خێزان و کەسوکار و هاورێ و دۆستان و سەبارەت بە کوردستان و یەکێتی و بە دادپەروەریی و یەکسانیی و ئازادیی لە هەرێمی کوردستاندا.
بەشێکم بە دیهێناوە، ئەگەر عومر باقی بێت، هەوڵی بە دیهێنانی ئەوانیتریش دەدەم.
بەکورتی و کرمانجیی دەتوانم بڵێم: بەبێ هیوا هاتمە دنیاوە بەڵام بە هیواوە دەژیم
بەپێی گریمانەكان, لەم ناونیشانەدا هێزی قورساییەكە زیاتر دەكەوێتە سەر ژانی گەل,بەڵام,لەهەمان كاتدا,دوو قورسایی تریش بەدی دەكرێن,ئەوانیش سلێمانی وشار.سیمیۆڵۆژیای دەربڕینە هونەری وناوەڕۆكییەكان كێشی ئەم سێ هێزە نزیك دەخەنەوە,بەڵكو یەكسانیان دەكات ودواتر بەهەرسێكیان یەكەیەكی گوتاری دەخوڵقێنن.
ئەم گوتارە لەبونیادیكی جوگرافی دیاریكراوەوە پێدەنێتە گوتارێكی گشتگیری بۆ جوگرافیایەكی گەورەتر.هەر لەبەر ئەمەشە سلێمانی خۆی بۆ خۆی پێناسەیە بۆ چەندین زاراوە, بەنموونەی دامەزراندنی قوتابخانەی ئاینی وزانستی وئەدەبی وفیكری وسیاسی وفەرهەنگی وڕۆشنبیری وشۆڕشگێڕی وكاردانەوە وبەگژداچوون وئێش وئازار وخەبات وتێكۆشان وبانگەواز بۆ ئازادی ویەكسانی نەمانی زوڵم وستەم. ئەم فرە زاراوە وپێناسانە سلێمانی یان كردۆتە چەقی مەسەلە وپرسیار وبڕیارەكان.یان بەردەوامی ئازار وخەبات وتێكۆشانەكان. لەو كورتیلە زەمەنییەی دامەزراندنی سلێمانی دا بەئاشكرا هەست بەدامەزراندنی كلتورێك بۆ كورد دەكرێت.
گەر یونانی كۆن لەزەمەنی سۆكرات وئەفڵاتۆن وئەرستۆ وڕۆمانەكان لەزەمەنی هۆراس توانیبێتیان كلتور وشارستانیەتێك بۆ عەقڵ وڵۆژیك وئەدەب وڕەخنە وفیكر وسیاسەت دروست بكەن ئەوا سلێمانی یش لەو كورتیلە مێژووەدا هەوڵی داوە نەخشە ودیزاینێك بۆ كلتور وڕۆشنگەری كوردستان ڕەنگ بكێشێت.ئەم دامەزراندنە لەڕێگەی عەفەوییەت وڕێكەوتەوە دروست نەبووە,بەڵكو كەسە پێشەنگەكان وتاكەكانی بەهێزێكی عەقڵی وفیكرییەوە لەهەوڵێكی بەردەوامی كاركردن وهەوڵداندا بوون.
لەزۆر دۆخ وحاڵەتدا فیداكارییەكی بێ وێنەشیان داوە.ململانێی بابان وتوركی عوسمانی,مەلیك مەحمود وئینگلیز,شۆڕشی نوێ وڕژیمە دڕندە وتۆقێنەرەكانی عێراق. لەهەمووشی كاریگەرتر ململانێ بێ ماناكانی ناوخۆیە.مێژووی ئەم ململانێ كوشندە ناوەكییە, تازە نیە.ململانێی مەولانا خالید ومەلیك مەحمود وگۆران وبرایم ئەحمەد ودەوروبەریان. شاریش تەنها پێكهاتەیەكی ئەندازەیی نیە بەدروستكردن وڕازاندنەوەی شەقام وكۆڵان وقەیسەری وتەلار وخانوو,بەڵكو لەهەمان كاتدا پێكهاتەیەكی مەعریفی وڕۆشنگەرییە ودەتوانێت بەهۆی كارنامە كاریگەری وئایدیۆڵۆژی وپەیوەندییەكانەوە ببێتە مەڵبەندێكی فیكری ومەعریفی وسیاسی بۆ هەمووان بەبێ جیاوازی ڕەنگ وشوناس وجێگە.بۆیە سلێمانی هەر لەزەمەنی دروست بوونیەوە ویستوێتی ,بەڵكو هەوڵی داوە ببێتە شارێكی پیرۆز هاوشێوەی شارە پیرۆزەكەی ئەفڵاتۆن .شارێك توانای دامەزراندنی ڕێكخراوە ئەدەبی وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانی هەبێت.
یان كۆكردنەوەی تاكەكان بەمەبەستی دژایەتیكردنی داگیركەر وگەندەڵی وچەوسانەوە وبێبەشبوون .لێرەدا جێگەی خۆیەتی وزیادەڕۆیی نیە گەر بڵێین سلێمانی سەرچاوەلێگرتنێكی فیكری ومەعریفی گەورە وبەنرخە بۆ دەقە ئەدەبی وشیعرییەكان.وەك نموونە, ژانی گەلەكەی برایم ئەحمەد وكورسی وئێستا كچێك نیشتمانمەكەی شێركۆ تەواو كاریگەرە بەكەسیەتیە كاریزماییەكەی سلێمانی بەتایبەتی لەدۆخە ناجێگیرە فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژییەكاندا,وەك ئەوەی گەر بمانەوێت پێناسەی سلێمانی بكەین ئەوا خوێندنەوەی ئەو نموونانە وزیاتریش سەرجەم زانیارییەكانمان دەدەنێ.
ناوەڕۆك و ڕووداوی ژانی گەل لەم شارەدا سەرچاوەی گرتووە بەمەش شارەكە,نەك هەر بۆ خۆی بەڵكو بۆ دەرەوەی خۆشی, ڕۆڵی شانۆگەرییەكی تراژیدیایەك دەبینێت,ئەویش لەپێناو مەسەلە گەورەكان,كوردبوون وكوردستانی .ڕاستە نووسەری ژانی گەل كارەكەی پێشكەش بەگەلی جەزائیر كردووە ,چونكە گەلی جەزائیر,لەزەمەنی دەقەكەدا, گەلێكی داگیركراو وچەوساوە ولەپێناو ڕزگاربوون وسەربەخۆییدا فیداكاریان بەخشی, سلێمانی یش هاوسەنگیەكی بابەتیە لەجۆری تەواوكاری بۆ ئەم گەلە.كەواتە لەهەمان كاتدا كارەكەی پێشكەش بەگەلی كورد بەگشتی وسلێمانی بەتایبەتی كردووە.گەلی جەزائیر سەربەخۆیی خۆی بەدەستهێنا ,سلێمانی یش هەتا ئەمڕۆكە لەژێر هەڕەشە جۆراو جۆرە دەرەكی وناوخۆییەكاندا گوزەر دەكات.هەتا ڕێژەی ئازارەكانیشی لەزیادبووندا بێت ئەوا لەلایەكەوە هێزی خۆڕاگری گەورەتر دەبێت ولەلایەكی تریشەوە هێزی بەرەنگاربوونەوەشی توونتر دەبێت.هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن قەدەری سلێمانی لەزەمەنی داگیركەری بێگانە ودوای ئەم داگیركردنەش خۆی لەئێش وئازار وژان وبەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی وكلیلی چارەسەرەكاندا دەبینێتەوە.
ئەنجامی ئەمجارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەیەك گۆڕانكاری هاتووە بەسەردا كە لەسەر ئایندەی هەرێم و شێوازی حكومڕانی و چۆنیەتی پێكهێنانی كابینەی نوێ جۆرەها سیناریۆ لە هزری راڤەكاراندا پەنگیان خواردووە و ئاسان نییە بتوانن پشت بە تاكە بژاردە و سیناریۆیەك ببەستن، لەبەرئەوەی هیچ لایەنێك وەكو جاران ناتوانێت بە تەنیا و بە پشت بەستن بە رێژەی (50+1) دیزاینێك بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێ نەخشەڕێژ بكات و فەرموو لە لایەنەكانی دیكە بكات بۆ بەشداریكردن و پەسەندكردنی كابینەكە و كارنامەكەی، بۆیە چاوی چاودێرانی سیاسی و شرۆڤەكارانی رووداوە سیاسییەكان لەسەر جوڵە و هەڵوێستی ئەو لایەنانەیە كە سەركەوتنیان بەدەست هێناوە و هەر یەكێك لەو لایەنانە ئەجێندای تایبەت بە خۆیان هەیە لەسەر ئایندەی هەرێم و پێكهێنانی كابینەی نوێ و شێوازی حكومڕانی.
ئەگەر بە بەرنامە بێت ، یان بە رێكەوت و سودفە، لە دوای هەڵبژاردن و راگەیاندنی ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان، كۆمەڵێ دیدار و كۆنفرانس و بۆنەی جیا لە هەرێمی كوردستان ئەنجام دران، كە بۆ ئەم قۆناغە گرنگ و كاریگەر بوون، چونكە شەقام و رای گشتی، تەنانەت هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان چاوەڕوانی هەڵوێستی نوێی لایەنەكان دەكەن بۆ ئەوەی بزانن كام لایەن جددی بووە لەو پەیام و بەڵێنانەی كە لە بانگەشەی هەڵبژاردن ئاڕاستەی جەماوەر كران و لە دوای هەڵبژاردنیش كامیان سورە لەسەر جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی خۆی و كامە لایەنیش پەیام و بەڵێنەكانی تەنها بۆ راكێشانی سۆزی جەماوەر و كۆكردنەوەی دەنگی دەنگدەر بووە، هەروەك بۆ ئەوەی بزانن دیدگا و سیاسەتیان چییە لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی كابینەی نوێ، بۆیە لایەنە سیاسییەكان لەڕێی مایكی ئەو دیدار و كۆنفرانس و بۆنە جیاوازانەوە، پەیامی دانوستانێكی ناڕاستەوخۆیان بە لایەنی بەرامبەر و جەماوەری كوردستان گەیاند، دانوستانی ناڕاستەوخۆ بەو مانایە دێت كە سەرۆك و سەركردەی لایەنەكان لەڕێی لایەنی سێیەمەوە پەیامی خۆیان بە لایەنی پەیوەندیدار بگەیەنن و زۆرجار بەهۆی دانوستانی ناڕاستەوخۆ زەمینە دەڕەخسێت بۆ ئەنجامدانی دانوستانێكی راستەوخۆیی رووبەروو.
پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو مایكانە توانیویانە ئەو زەمینەیە بۆ سەركردە سیاسییەكانی هەرێم بڕەخسێنن، كە لە ئایندەیەكی نزیكدا دانوستانی راستەوخۆ ئەنجام بدەن، بەتایبەتی لەنێوان ئەو لایەنانەی ناكۆكی توندیان هەیە لەسەر شێوازی حكومڕانی و چۆنیەتی پێكهێنانی كابینەی نوێ و نەهێشتنی چەوتییەكانی حكومڕانی؟.
وەڵامی ئەم پرسیارە بە بەڵێ یان نەخێر نادرێتەوە تاوەكو بەرچاوروونیەكی زیاترمان نەبێت لەسەر ئەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان تا چەند ئەزمونیان وەرگرتووە لە هەڵەكانی رابردوو.
بەرلەوەی بچینە نێو ڕۆمانی ژانی گەل وگرنگییە زەمەنییەكانییەوە، لەڕووی فیكر وستراتیژییەتەوە، باشتر وایە كەمێك بگەڕێینەوە بۆ هۆكارییەكانی ئەرستۆ و ئەو فاكتەرانەی هۆكار دەبن بۆ خوڵقاندنی ئەم بیرۆكەیە. هۆكاری بابەتێكی فەلسەفییە، دەگەڕێت بەدوای پەیوەندی ڕووداو وبەركەوتەكانی، وەك ئەوەی بەركەوتەكانی دەرئەنجامی ڕووداوەكان بن.بەدیوێكی تردا گەر بابەتەكانی ژیان وپێكهاتەكانی بەداخراوی مانەوە وگۆڕانكارییان بەسەردا نەهات ئەوا چەمكی هۆكاریش لەدایك نابێت.
بۆیە گۆڕانكارییەكان هۆكارێكی سەرەكی بیرۆكەی هۆكارییە . هۆكارییەكانیش لەڕێگەی دوو جەمسەری بنەڕەتییەوە خوڵقاون ئەوانیش هەستەكان وئەزموونە لۆژیكییەكانە. بۆ نموونە ڤایرۆسی كورونا (كوڤید ١٩ )هۆكارێك بوو بۆ نەخۆشی و, گەر چارەسەریش نەكرایە ئەوا هۆكارێكیش دەبوو بۆ لەناوچوون ومردن .بەبڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە, هەستێكی ترسناك لەخەڵكی دروست بوو, بەڵكو ئەگەرەكان ئاماژەبوون بەمەترسییەكی كوشندە, لەبەرامبەردا زانستەكان, لەلایەكەوە
دەگەڕان بەدوای هۆكاردا ولەلەلایەكی تریشەوە دۆزینەوەی چارەسەر. ئەمە تەواو لەبۆچوونەكانی گەورە زانای ئەزموونگەرایی , دەیڤد هیوم ( ١٧٦١ - ١٧٧٦ ) جێگەی بۆتەوە .
- ڕۆمانی ژانی گەل , لەنووسینی گەورە نووسەر وشاعیر وبیرمەند ,برایم ئەحمەد ( بلە ), لەساڵی ١٩٥٦ نووسراوە بەڵام بەهۆكاری سیاسییەوە چاپەكەی دەكەوێتە ساڵی ١٩٧٢.لێرەدا ڕووبەری وتارەكە بەپێویستی نازانێت باس لەڕوودا وكەسێتی وپێكهاتە وتوخمەكانی گێڕانەوەكە بكات ,ئەمە بۆ دەرفەتێكی تر, بەڵكو ئەوەی شایانی باسكردنە نەمری وزیندوویی ڕۆمانەكەیە, یان بەردەوامی وكراوەیی بابەتەكەیە. وەك ئاشكرایە لەنێوان زەمەنی نووسین وزەمەنی خوێندنەوە پێنج حكومەت گۆڕاوە ( پاشایی وكۆمارییەكان ), پرسیارە مەراقی وحەزلێكراوەكە ئەوەیە, ئایا ناوەڕۆك ومیتۆدی كاركردن وومیكانیزمەكانی دوای ١٦ ساڵ بەسەر نووسین وبڵاوكردنەوەی وەك خۆیان دەمێننەوە یان بەسەرچوون وكۆتاییان هاتووە؟ چونكە زۆربەی هەرە زۆری بابەت وتەنانەت ڕێبازە ئەدەبی وفیكری وسیاسی وئایدیۆڵۆژییەكان ماوەیەك كار دەكەن ودواتر دەچنە نێو پەڕەكانی مێژووەوە .بۆ زیندوو ڕاگرتنی دەق شتەكان زۆرن , لەوانە كاریگەرییە بەردەوامەكان لەسەر وەرگر وخوێنەر, هەر لەڕووی میتۆدەوە تا دەگاتە شێواز وبابەت وناوەڕۆكەوە .داهێنان وخوڵقاندنی بابەتێكی نەبینراو نەبیستراو ,نووسین لەپێناو مەسەلە گەورەكاندا كەپەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە , هەروەها بابەتێك بێت هەڵگری ناسنامەی بابەتگەرایی وئەزموونگەرایی , ئەمانە وزیاتریش . جگە لەمانە چوار هۆكارییەكەی ئەرستۆش دەرخەرێكی وزەبەخشە بۆ دەستنیشانكردنی دەقێكی نەمر وزیندوو , هۆكارییەكانیش دەرئەنجامی پرسیارە مەراقاوییەكانە بەنموونەی ئەو پرسیارانەی كەپێشتر ئاماژەمان پێدا وەك هیچ شتێك نییە بەبێ پرسیار بەڵكو پرسیارەكان دەبنە كلیلی كردنەوەی وەڵامەكان .هۆكارییەكانی ئەرستۆ بریتین لە :
یەكەم / هۆكارە میتریاڵییەكان, واتە خامەی بابەتەكە لەچی پێكهاتووە .بۆ نموونە پەیكەرێك گەر لەبڕۆنز دروست كرابێت ئەوا تەمەنی ئەم پەیكەرە زۆر زیاتر دەبێت لەپەیكەرێك كەلە (گەچ ) دروست كرابێت. بۆ ڕۆمانی ژانی گەل, مەبەست لەخامە ئەوڕێبازە فەلسەفییەی بابەتەكەی لەسەر بونیاد كراوە, ڕیاڵیزمەكان بەجۆرەكانییەوە: سۆشیاڵیزمی شۆڕشگێڕانە, ڕیاڵیزمی ڕۆمانسیزمانە, ڕیاڵیزمی نوێ.لەڕوانگەی ڕیاڵیزمی ڕۆمانسیزمانە, ڕۆمانی ژانی گەل هاوشێوی ڕۆمانەكانی دوستۆیڤسكی دەرخەری سروشتی مرۆڤ ومرۆڤایەتییە ولەهەمان كاتیشدا جۆرێكە لەبەرەنگاربوونەوە لەنێوان دەسەڵات وچارەنووسی خەڵكیدا, ئازارێكی ڕۆحی وجێگەیی . هەروەها لەسەر هەمان ستراكچەری بەرهەمەكانی ئاین ڕاند (سەرچاوەی كانی ) و فلۆبێر (مەدام بۆڤاری) وهیمنگوای (خواحافیزی لەچەك) كاری كردووە.سەبارەت بە ڕیاڵیزمی نوێشەوە كە ڕیاڵیزمی بونیادگەریشی پێ دەگوتریت, خامەی بابەتەكەی ژانی گەل بەرلەدەركەوتنی ئەم جۆرە لەڕیاڵیزم ,پێش تیۆرەكەی كینس واڵتز( ١٩٢٤ - ٢٠١٣) ی ئەمریكی كەوتووە بەوەی بابەتەكە بەشێوەیەك لەشێوەكان جەخت لەسەر سێ ئاستی سەرەكی دەكات كە واڵتز لەساڵی ١٩٧٩ ئاماژەی پێداوە وكوردیش هەتا ئێستا سوودی لێ نەبینیوە بەڵكو وەك پێویست كاریشی لەسەر نەكردووە,ئەوانیش :
١ - تاكەكان دروستكەری بڕیارەكانن. لەپێناو بەدەستهێنانی مەسەلەكان, تاكەكان لەجەمسەرێكەوە پێویستە هۆشیار بن, لەجەمسەرێكی تریشەوە هەڵگری پەیامە ئایدیاڵیزمەكان , یان پیرۆزكردنی بەها جوانە زاڵەكان.بەمەش هۆكارێك دەبن لەگۆڕینی ئاڕاستەكان .
٢ - بونیادی سیاسی ناوخۆ, ئەم بونیادە گەر بەڕۆحی لێبووردەیی وبرایەتی ویەكگرتن كاری كرد ئەوا دامەزراندن دروست دەبێت, بەپێچەوانەوە مەسەلەكە پێدەنێتە هەڵدێر وداڕمان .
٣ - قواستنەوەی فرسەتەكان .دوای ئەوەی نووسەری ژانی گەل هەستی كرد لەشەڕی بەردەركی سەرادا كورد، بەهۆكاری جیاواز، شكستی هێنا ئەوا شۆرَشی جەزائیر كە نووسەر كارەكەی پێشكەش بەگەلی جەزائیر كردووە فرسەتێكی گونجاوە بۆ ئەوەی كوردیش هەمان سەربەخۆیی وسەركەوتن لەداگیركران بەدەست بهێنێت .لێرەشەوە كورد پێ دەنێتە قۆناغێكی جیاوازی تر.بەڵام هۆَكاری نەقواستنەوە ڕێگر بوو لەم گۆڕانكارییە وبەمەش مەسەلەی دۆزی كوردیش هەتا ئێستا چارەسەر نەكراوە بابەتەكەش گەمەی سەیر دەكات لەنێوان هەڵبەز ودابەزدا وناوەڕۆكی ژانی گەلیش بەكراوەیی وبەردەوامی دەمێنێتەوە.
دوهەم / هۆكارە وێنەییەكان.مەبەست لەم هۆكارە, ئەو شێوەیەی بابەتەكەی لەسەر بونیاد نراوە، بۆنموونە گەر هونەرمەندێكی پەیكەرساز بیەوێت پەیكەری مەلیكی كوردستان (مەلیك مەحمود) دروست بكات ئەوا پێویستە شێوەیەكی كاریگەر هەڵبژێرێت تا وەرگر وخوێنەر بەلای كارە هونەرییەكەیدا ڕابكێشێت .لەڕۆمانی ژانی گەل دا, لەگۆشەیەكەوە چەقی بیرۆكەی ڕۆمانەكە دەبێتە شێوەیەكی كاریگەر, یان مەبەستێتی گوتارەكەی. لەگۆشەیەكی ترەوە هەڵبژاردنی بابەتەكە . بەشێوەیەكی گشتی بابەتە سۆزدارییەكان وفیداكارییەكان زۆرترین كاریگەر لەسەر خوێنەر دروست دەكەن, ئەمەش هۆكارێك دەبێت بۆ نەمری وزیندوڕاگرتنی بابەتەكە. ئەوەتا هەتا ئەمڕۆكە چیرۆكەكانی قەیس ولەیلا ومەجنون ولەیلا وشیرین وخوسرەو وڕۆمیۆ وجولێت بەردەوامیان هەیە بەوپێیەی ناوەڕۆكەكانیان گشتگیرن وپەیوەندییان بەهەمووانەوە هەیە بەجیاوازی زەمەن وجێگە ونەتەوە وكلتورەوە .بەمەش برایم ئەحمەد هاوشێوەی گەورە فەیلەسوفی سۆسیۆڵۆژیای فەڕەنسی, ئێدگار مۆرین ( ١٩٢١ - ) كار دەكات ومرۆڤ دۆستی وپشتگیرییەكانی دەكاتە بەردی بناغەی پێكەوە ژیان. ژانی گەل بەشێك دەبێت لەپڕۆسەی هەستە ئایدیاڵیزمەكان ونووسەر پێشتریش لەكتێبی " كورد وعەرەب - ١٩٣٧ - " ەكەیدا كاری لەسەر ئەم مرۆڤ دۆستی وپێكەوە ژیانەی كردووە .كەواتە هۆكارییە وێنەییەكان هەوڵ دەدات وێنە ڕاستەقینەكان ئاشكرا بكات كەبەلای زۆرینەوە ڕوون وئاشكرا نین وپرسیارەكان دەبنە مۆتیفێك بۆ دۆزینەوەی ئەو ڕاستیانە , دواتر خوێنەر بەدواداچوون بۆ ئەنجامی ئەو ڕاستیانە دەكات . نووسەر، لەڕێگە وبەیارمەتی هێزی مرۆڤ دۆستییەوە ,دەیەوێت پەیكەرێكی ئاسنینی درێژ خایەن وبۆ هەمیشە دامەزرێنێت, زەمەنە یەك لەدوای یەكەكان كاریگەری نەرێنی لەسەری دروست نەكەن, بابەت ومەسەلەكەش بۆ تێكڕای خەڵكی نامۆ نابێت وپیرۆزە وتوانج وگلەیی لەسەر نابێت,بەڵكو پشتگیری تەواویشی لێ دەكەن,ئەویش گەیشتنە بەئازادی وسەرفرازیی كورد . بەمانایەكی تر, نووسەر لەوە تێگەیشتووە مەسەلەی كورد, بەهۆكاری جیاوازی ناوەكی ودەرەكی بەئاسانی ناگاتە مەبەستێتی خۆی، ئەمە وای لێ كردووە بناغەیەكی پتەو دامەزرێنێت تا نەوەكانی دوای خۆی، هاوشێوەی زەمەنی ڕابردوو، كاری لەسەر بكەن .
سێهەم / هۆكارە كاریگەرییەكان . ڕێژەی كاریگەرییەكان هۆكارێك دەبن بۆ گەشەی دەق وفیكر وئایدیا , یان فراوانكردن وكردنەوەی ڕاڤەكان , ئەمانەش هۆكارێك دەبن بۆ بەردەوامی دەقەكان .بە دەربڕینێكی تر, كاریگەریی نموونەكانی ڕابردوو هۆكارێك دەبن بۆ خوڵقاندنی دەقێكی ئێستا وكۆكردنەوەی زەمەنی هەردوو دەق لەبازنەیەكی هەڵوێستەیی وبابەتیێكی هاوشێوە .شەڕی بەردەركی سەرا ( ١٩٣٠ ) وشۆڕشی جەزائیر دوو فاكتەری هەرە گرنگی كاریگەرییەكانە , بەڵكو هۆكارێك بوون بۆ لەدایك بوونی ژانی گەل چونكە هەردوو فاكتەرەكە لەسەر بنەمای زوڵم وستەمی داگیركەران وبانگەواز بۆ سەربەخۆیی وئازادی وبرایەتی دامەزراون .واتە ڕووداوەكانی ئێستا پێویستی بەسەرچاوەلێگرتنەكانی (مرجع ) ئەو دوو فاكتەرە بوو, پێچەوانەكەشی هەر دروستە بەوەی ئەو دوو فاكتەرە هۆكارێك بوون بۆ ورووژاندنی نووسەری ژانی گەل .بەمەش هێزی كاریگەرییەكان ڕۆڵی كەسێتییەكی سەرەكی بۆ ڕۆمانەكە دەبینێت و جگە لەبەشدارییە كارامەییەكانی , هەڵدەستێت بەكۆكردنەوەی جەماوەر لەدەوری بابەت وناوەڕۆكەكە وخۆئامادەكردن بۆ جەنگی ئازادی وسەربەخۆیی .
چوارهەم / هۆكارە ئامانجییەكان.ئامانجگرتن ( تیڵۆڵۆژیا ) تیۆرێكی فەلسەفییە, ئەركەكەی بریتیە لەدەستنیشانكردنی ئامانجی شتەكان بەوپێیەی لەپشت هەر شتێكەوە پێویستە ئامانجێك یان چەند ئامانجێك هەبێت، هەروەك ئامانجی دروستكردنی كورسی دانیشتنە. لەگەڵ ئەمەشدا,زۆربەی جار ئامانجەكان ڕوون نین وشاراوەن وخوێنەری بەئەزموون دەتوانێت ئاشكرایان بكات .لە ژانی گەل دا كۆمەڵێك ئامانج لەپشت ڕۆمانەكەوەیە، بەنموونەی :
- جووڵە بەكردارە سیاسی وشۆڕشگێرییەكان ئەمەش دوای شكستەكانی شۆڕشی شێخ مەحمود وسەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی بەردەركی سەرا . جووڵەكەش دەرئەنجامی جەنگی جیهانی دوهەم ولێكەوتەكانییەوە هاتە كایەوە, بەتایبەتی گۆڕانكاری لەنەخشەی سیاسی وفیكری لەجیهان بەگشتی ودەركەوتنی هێزی نەتەوایەتی لەجیهانی عەرەبی وڕۆژهەڵاتی وبانگەواز بۆ یەكسانی وسەربەخۆیی وئازادی گەلان .
- هاوشێوەی گەلانی چەوساوە وداگیركراو ,هوشیاركردنەوەی تاكی كورد بەرامبەر بەمەسەلە چارەنووس سازەكانیدا .
- دامەزراندنی گوتارێكی فیكری وسیاسی یەكگرتوو , هەمووان بەشدار بن لەپڕۆسەی ئەو گوتارەدا، تا دەبێتە دەستوور ومانیفێستۆیەك بۆ دۆزی كورد وكوردستان .
- كۆڵنەدان لەخەباتی چەكداری وبەردەوامبوون لەبەرەنگاربوونەوە دژ بەداگیركەران .
- دووركەوتنەوە لەچەمكە سۆسیۆڵۆژییەكان وگرنگیدان بەگوتارە فیكری وسیاسییەكان چونكە بازنەی سەربەخۆیی وئازادی پێویستی بەو گۆڕانكارییە بوو .واتە گەرچی، بابەتی ڕووداوی ڕۆمانەكە بەمەسەلەیەكی سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری دەستیپێكرد بەڵام نووسەر هەر زوو ئەم قۆناغەی تێپەڕاند وچووە نێو قۆناغێكی زۆر جیاوازەوە, خۆپیشاندان وپەلاماردان وفیداكاری وگرتن وكوشتن .
هەموو ئەمانە پەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەبووەو هەیە، دوورن لەداواكارییە خۆویستییە تایبەتەكانی نووسەر ,ئەمەش هۆكارێكە بۆ نەمری وبەردەوامی دەقەكە وخاوەنەكەی, وە هەتا مەسەلەی كورد لەچوارچێوەی داگیركاریدا بمێنێتەوە وچارەسەر نەكرێت ئەوا دەقەكەش بەزیندوویی دەمێنێتەوە وكاری لەسەر دەكرێت, بەپێچەوانەوە گەر مەسەلەكە چارەسەر كراو وكورد مافەكانی خۆی وەرگرت ئەوا ئەوسا هێزی دەقەكە تەنیا خۆی لە نێو بابەتێكی مێژووییدا دەبینێتەوە .
تێبینی :
ئەم نووسینە، دەرئەنجامی مێزگرتێكی فیكری وئەدەبییە , بەبۆنەی تێپەڕبوونی زیاتر لەنیو سەدە لەبڵاوبونەوەی شاكاری ڕۆمانی ژانی گەل ی نووسەر وشاعیر وبیرمەند برایم ئەحمە (بلە ) قسەی لەسەر كراوە , بۆردی وێب سایتی گەلاوێژ بەهاوكاری تەلەفزیۆنی گەلی كوردستان مێزگردەكەی لەئەستۆ گرت، بەبەشداری كۆمەڵێك ئەكادیمی نووسەر, ڕۆژی یەك شەممە ٢٥ /٨ / ٢٠٢٤ .
لە گفتووگۆی سەرۆکی یەکێتی بافڵ جەلال تاڵەبانی و نێچیرەڤان بارزانی؛ دەرگای دیالۆگی بێ مەرج بەرووی پرۆسەی سیاسی هەرێم کرایەوە و هەردوولا لەگەڵ کاری پێکەوەیی بوون .
"واقع حکوم دەکات"
بافڵ تاڵەبانی پێچەوانەی رووە سەربازییەکەی مەدەنیانە دەرکەوت و راشکاوانە قسەی دڵی خۆیکرد؛ لە هەولێری پایتەختەوە پەیامەکانی خۆی گەیاندە بەرامبەرەکەی.
بافڵ تاڵەبانی سەرباری ئەوەی مایکەکەی دووبارە فڕێدایەوە بەڵام لەگەڵ قبوڵکردنی رەنگە جیاوازەکان بوو دانی بە بوونی هێزە سیاسییە تازەکان نا؛ لە پرۆسەی بانگەشەدا باسی لە معاناتی هێزە سیاسییەکانی ترکرد لە کاتی بانگەشە لە زۆنی زەرد کە دووچاری ئازاردان ببوونەوە؛ بەروونی گووتی: هەڵە بەهەڵە چارەناکەم؟!
لە درێژەی باسەکەیدا لەگەڵ ئەوەبوو بەدەستە جەمعی کاری پێکەوەی بۆ ئایندەی سیاسی هەرێمی کوردستان بکرێت لە ئاستی ناوخۆو دەرەوەش کاری پێکەوەیی گشتگیر بکرێت.
ووتی: دووساڵە یەکێتی رێرەوەکەی راستکردۆتەوە؛ توانی لەم ماوەکەمەدا هاوسەنگی بگەڕێنێتەوە.
بەروونی ئەوەشی وت: کە خەڵک متمانەیان بەدامەزراوەکان نەماوە.
ئەوەی گرنگ بوو لە گفتووگۆکانیدا دەرگای دیالۆگی سیاسی بە کراوەی جێهێشت و باسی کۆتایی سەردەمی ٥٠+١ کرد.
ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکا، یەکێکە لە پرسە گرنگەکانی جیھان بە گشتیی و رۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتیی، بەو پێیەی ھەر گۆڕانکارییەک لە سیاسەت و سیستمی ئەو ولاتە ڕووبدات راستەخۆ کاریگەریی لەسەر وڵاتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەبێت.
ئەمریکا لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە دەستیکرد بە سەپاندنی ھەژموونی خۆی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، لە کاتی جەنگی جیھانیی دووەمیشدا دەیان بنکەی سەربازیی خۆی لە ناوچەکە دامەزراند بە تایبەت لە وڵاتە ھاوپەیمانەکانییدا.
لە دوای کۆتایھاتنی جەنگی جیھانیی دووەم، ئەمریکا پەیوەندیی دیپلۆماسیی و سەربازیی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە گەشەپێدا بەتایبەتی دوای دروستکردنی ئیسرائیل لە ساڵی (١٩٤٨)، لەو کاتەوە ئەمریکا بەردەوام لە فراوانکردنی ھەژموونی خۆیدایە، فراوانخوازییەکە بە جۆرێکە لە ئێستادا ئەمریکا (٦٠ بۆ ٨٠) ھەزار سەرباز و راوێژکاری بە پلەی جیاواز لە ناوچەکەدا جێگیرکردووە، لەوانەش عێراق، سوریا، کوەیت و قەتەر.
ئەمریکا لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست چەند ئامانجێکی بنەڕەتیی و سەرەکی ھەیە، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکاش بۆ ھێنانەدی ئەم ئامانجانە دادەرێژرێت، کە بریتین لە:
• زامنکردنی ئاسایشی وزە، پاراستنی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی نەوت و گازی سروشتی لە وڵاتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست.
• پاراستنی ئاسایش و ئارامی ئیسرائیل.
• فراوانکردن و بەردەوامیدان بە ھەژموونی خۆی لە ناوچەکە.
ئەم سێ ئامانجە، ئامانجی نەگۆڕن، بە گۆڕانکاریی لە سەرۆک و حکومەتەکان ھیچ گۆرانکارییەک یان سازشێک لەسەر ئەم ئامانجانە ڕوونادات، بەڵکوو تەنھا میکانیزمی کارکردن بۆ ھێنانەدیی ئەم ئامانجانە گۆڕانکاریی بەسەردادێت، لێرەوە جیاوازیی لە نێوان کۆمارییەکان و دیموکراتەکان درووستدەبێت لە شێوازی کارکردن بۆ ھێنانەدی ئەم ئامانجانە، کە ھەردوو حزب لە ئاراستەکردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکادا خاوەنی سیاسەت و ستراتیژی تایبەت بە خۆیانن.
پارتی دیموکرات کۆنترین پارتی سیاسی ئەمریکایە و لە کۆنترین پارتە سیاسییەکانی جیھانە، لە ساڵی ((١٨٢٨ بە فەرمی دامەزرا، لە مێژووی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە کۆی (٤٦) سەرۆک (١٤) سەرۆک لە دیموکراتەکانن، یەکەم سەرۆک لە دیموکراتەکانی ئەمریکا "ئەندرۆ جاکسۆن" بوو لە ساڵی (١٨٢٩)، دواین سەرۆک "جۆ بایدن"ە.
پارتی کۆماریی ئەمریکا لە ساڵی (١٨٥٤) لەلایەن چالاکوانانی دژە کۆیلایەتی دامەزراوە، بە درێژایی مێژووی تەمەنی خۆی لە کۆی (٤٦) سەرۆکی ئەمریکا (١٩) سەرۆک لە کۆمارییەکانن، یەکەم سەرۆک "ئەبراھام لینکۆڵن" بوو لە ساڵی (١٨٦٠)، دوایەمین سەرۆک "دۆناڵد ترەمپ"ە.
ئەم دوو پارتە بەردەروام لە کێبرکێی یەکتریدان، بەدەر لە تێڕوانینیان بۆ سیاسەتی ناوخۆیی، لە ئاستی سیاسەتی دەرەوەش جیاوازییەکی بەرچاویان ھەیە، دیموکراتەکان پشتگیری لە ئیسرائیل دەکەن بەڵام جەخت لەسەر ڕێبازێکی ھاوسەنگ دەکەنەوە بۆ پەیوەندییەکان لە ناوچەکەدا، بە شێوەیەکی ھەستیار مامەڵە دەکەن لە پشتیوانیکردنی ئەو ڕژێمانەی کە تۆماری مافی مرۆڤیان خراپە، وەک سعودیە کە ھەرچەندە ھاوپەیمانی ئەمریکایە بەڵام ڕەنگە بانگەشە بۆ چاکسازی یان پشتیوانی مەرجدار بکات، بەڵام کۆمارییەکان لە پاڵپشتییکردنی ئیسرائیل زیاتر لەگەڵ ھاوکاری سەربازیی راستەوخۆدان، پشتگیری لە ناساندنی "قودس" دەکەن وەک پایتەختی ئیسرائیل، ئەم ھەڵوێستە لەلایەن ئیدارەی ترەمپەوە لە ساڵی ٢٠١٧ زیاتر کاری لەسەر کرا، لەگەڵ ئەوەن توانا بەرگرییەکانی ئیسرائیل لە بەرامبەر ھەڕەشەکانی وڵاتانی دراوسێ و ئەکتەرە نا دەوڵەتییەکان بەھێزتر بکەن.
دیموکراتەکان جەخت لەسەر چارەسەرە دیپلۆماسییەکان دەکەنەوە و ڕەنگە زیاتر وریا بن لە دەستتێوەردانە سەربازییەکان، پێی باشترە فشاری ئابووری و سیاسی بەکاربھێنێت تا ڕادەیەک میانڕەوترە، بەڵام کۆمارییەکان بەوە ناسراون بە بەراورد بە دیموکراتەکان سیاسەتێکی تا ڕادەیەک تووندیان ھەیە، جەختیان لەسەر ئامادەیی سەربازی بەھێز و ھاوپەیمانی ستراتیژی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کردووەتەوە.
پەیوەست بە ئێران، پارتی دیموکرات پشتگیری لە پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ ئێران دەکات، لەوانەش دانوستان بۆ چارەسەرکردنی کێشە ئەتۆمییەکان و ڕەفتاری ناوچەیی. بەڵام کۆمارییەکان ئێران وەک ھەڕەشەیەکی مەترسییداری ناوچەیی لە دژی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا سەیردەکەن، بۆیە ھەڵوێستییان لەبەرامبەر ئێران توندڕەوانەترە تیشک دەخاتە سەر گەمارۆ ئابوورییەکان و فشارە سەربازییەکان.
دیموکراتەکان زیاتر جەخت لەسەر مافەکانی مرۆڤ و گەشەپێدانی دیموکراسی دەکەنەوە وەک بەشێک لە سیاسەتی دەرەوە، پشتیوانی لە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی دەکەن و رەخنە لە سیاسەتی پاوانخوازیی دەگرن، بەڵام کۆمارییەکان لەگەڵ سەقامگیری ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرن بۆ چەسپاندنی مافی مرۆڤ، بە گرنگیدان بە سەقامگیرکردنی ئاسایشی ھاوپەیمانانی ئەمریکا لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست تەنانەت ئەگەر تۆماری مافی مرۆڤیان جێی پرسیار بێت، بە بەراورد بە دیموکراتەکان کەمتر جەخت لە گەشەپێدان و چاکسازییە دیموکراسیەکان دەکەنەوە.
زۆرجار کۆمارییەکان پشتگیری لە دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ دەکەن لەو ململانێیانەی کە وەک ھەڕەشە ھەستیان پێدەکرێت، لەکاتێکدا دیموکراتەکان ڕەنگە ھەوڵە فرە رەھەندەکان و ھاوکارییە مرۆییەکان بکەنە کاری لە پێشینەیان.
لە کۆتاییدا دەکرێت بڵێین سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، با ئاراستەی ھێنانەدی ئامانجە بنەڕەتییەکانی ئەمریکا لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دادەرێژرێت، جا کۆماریی بن یان دیموکرات، وتەکەی سەرۆک "ریچارد نیکسۆن" وەکو بنەمایەکی سەرەکی دادەنرێت لە دارشتنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا کە دەڵێت: "ئەمریکییەکان ناچنە دەرەوەی سنوورەکانی خۆیان بۆ بەرگرییکردن لە دیموکراسی و شەرعیەت و دژایەتیکردنی دیکتاتۆریی، بەڵکو ئێمە بۆیە دەچینە ئەو شوێنانەو، چونکە ناھێڵین بەرژەوەندیییەکانمان بکەوێتە مەترسیییەوە".