عێراق، لە چەقێکی سیاسی ترسناکدا چەقیوە لەگەڵ هەرێمی کوردستان ، ئومێدەکان، لەسەر ئەم دۆخە کە هاتوتە پێش تەنها ڕۆڵی حزبە سیاسەکان زۆر گرنگە لەم تەوقیتەدا  بەتایبەت یەکێتی نیشتیمانی کوردستان “

ئەوەی عیراق دەیکات 
 ریشەیی لە قوڵای هەناوی تائیفەگەریدایە! بە تایبەتی لە عێراقی عەرەبیدا کە هزروو بیرکردنەوەیان  لەگەڵ دیمووکراسێت ناگونجێت لەئەساسدا کەلتورێکیان نیە لەگەڵ دیمووکراسێت ،
، هێزی چەکداری حیزبی-حکومەتی- تایفەگەری، زۆر زاڵن بەسەر سیاسەت و ستراتیژەی حوکومەتی عیراق  “

لە کوردستانیشدا.. لەم هەڵبژاردنەشدا، نەک کێشەکانی هەڵبژاردنی پێشوو، چارەسەر نەکراون، بەڵکو دەیان بەرامبەریش تەشەنەیان سەندووە. بە تایبەتی یەک نەخستنی هێزەکانی چەکدار.. تەشەنەسەندنی گەندەڵی.. فراوانبونی مشەخۆری حیزبایەتی.. بە گشتی لە دۆخی وادا، گۆڕانکاری گەورە بەرەو دیموکراسی و دادپەروەری ڕونەدات. خراپتر نەبێ باشتر نابێ حزبی براوەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی هەرێمی کوردستان نە مووچەی پێدابین دەکرێت نە دەتوانێت لەبیـری تەسکیی حزبی بێتە دەرەوە حوکومەتی هەرێم تەشکیل بکات .

ئێستا بە کورتی و بە کوردی تاکە هێز بووێریی ئەم فۆبیایەی عیراق هەبێت لەگەڵ هەرێمی کوردستان تەنها ڕۆڵ گێڕانی سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی دەبینم “ بۆئەوەی ئەم کێشانەی بەینی عیراق و هەرێم سەرەتا هێورکاتەوە  دواتر ئالیاتێک بۆ کێشەکان بدۆزێتەوە بە تایبەت مووچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستان 
کە بوە بەگرێ کوێرەی تۆپی کێشەکان …

لە مێژووی مۆدێڕنی کوردستاندا، زۆر بەڕێکەوت ئەو ناوانە دەبینین کە بە ڕاستی گۆڕانکاری بنیاتنەریان بەخشیوونەتە جڤاتی کوردی. لە نێو ئەم ناوانەدا، دادە هێرۆ وەک ئەستێرەیەکی ڕووناک دەدروشێتەوە، کە تووانیویەتی ڕێگەیەک بۆ نەوەکانی داهاتوو پێشبخات. ئەو خانمە نمونەیەی کە هیچ کەسێک ناتوانێت کارە بەرجەستە و دەستکەوتە نایابەکانی نادیدە بگرێت، چونکە ناوەکەی لەگەڵ گەشەکردن و پێشکەوتنی ڕۆشنبیری و کەلتووری کوردستاندا هاوڕێکە.

هێرۆ خان، یان هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد، ژنێک بوو کە تووانی سنوورەکانی نەریتی و پێشینە جەماوەریەکان تێپەڕێنێت. لە کاتێکدا کە کۆمەڵگەی کوردی لە دۆخێکی ناوەندی نێوان گۆڕانکاری و مانەوە لەسەر رەوایەتی وەرگرتند لە کۆندا بوو، ئەو تووانی هەنگاوی گرنگ و بەرچاو بنێت. جیاوازی ئەو ژنە لە ئەوەدا بوو کە هەم لە شاخ و هەم لە شاریشدا، تووانی بیرکردنەوەیەکی نوێ و جیاواز بڕسکێنیت.

بە ڕاستی، ئەوەی کە دادە کردویەتی تەنها خزمەتگوزارییەکی ئاسایی نین، بەڵکو جۆرێکن لە خەبات کە ئامانجی ئاسمانی و درێژخایەنی هەبوو. کاروانی خەبات و خزمەتەکانی ئەو بۆ بەشداریردنی شۆڕش و خەباتی پێشمەرگایەتی بەردەوام بوو، ئەوە ئاماژەیە بۆ دیدگەیەکی ستراتیژی و دووربین کە لە دیاریکردنی ئاراستەی کارەکانیدا رەنگیداوەتەوە.

ئەوەی کە هێرۆ خان لە هەموو ئەوانی دیکە جیا دەکاتەوە، کۆمەڵێک خەسڵەتن کە لە تاکێکدا کۆببوونەوە. یەکەم، ئەو خانمێکی پڕ زانیاری بوو، ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە خوێندنەوە و زانیاری بۆی تەنها ئامراز نەبوو، بەڵکو بنچینەی بیرکردنەوەی بووە. 

دووەم، بەهێزی کەسایەتیەکەی کە لەگەڵ راستگۆیی و ڕاشکاویدا تێکەڵ ببوو، جۆرێک لە کاریزمای تایبەتی پێدابوو. ئەم جۆرە کەسایەتیە رێگەی بۆ خۆش دەکردەوە لە مامەڵە کردن لەگەڵ خەڵکانی جیاواز لە کۆمەڵگەدا.

سێیەم، وەفاداری و نیشتمانپەروەری وەک دوو هێزی بنیاتنەر کاریانکردووە لە شێوەدانی ڕەفتار و هەڵوێستەکانیدا. ئەم خەسڵەتانە نەک هەر وایکردبوو کە بۆ  میللەتەکەی دڵسۆز بێت، بەڵکو وایکردبوو کە ببێت بە نمونەیەک بۆ هەموو ئەوانەی دەیانویست بە ڕێچکەی ئەودا بڕۆن.

یەکێک لە گرنگترین توانا و بەهرەکانی هێرۆ خان، لێزانی بوو لە هەڵبژاردنی ئەو کەسانەی کە جێبەجێکردنی کار و بیرۆکەکانی پێدەسپاردن. ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ئەو تەنها خەیاڵکرد نەبوو، بەڵکو ڕێبەرێکی پراکتیکی بووە کە دەیزانی چۆن بیرۆکەکان بگوازێتەوە بۆ کرداری ڕاستەقینە.

هەروەها، ئەوەی کە وەک خاتونێکی پڕ لە ڕێز بۆ هەموو ئەوکەسانەی کە کاری لەگەڵ دەکردن ناسراوە، ئاماژەیە بۆ شێوازی سەرکردایەتی کە لەسەر بنچینەی رێز و شارەزایی دامەزراوە، نەک لەسەر بنچینەی ترس یان زۆرداری.

ئەوەی کە هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەد بە ژنی تاقانە ناودێر دەکات، لە ئاستی مێژوویی گرنگییەکی زۆری هەیە. ئەو ڕێگەی تایبەت بەخۆی دۆزیوەتەوە لە نێو کۆمەڵگەیەکدا کە دیدی نەریتخوازی هەموو رەوایەتیەک بە دەسەڵات و هەژموونی پیاو دەدا. ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی کە ئەو نەک هەر دژ بە ناڕەوایەتیەکان کاریکردووە، بەڵکو ڕێگەیەکی نوێی بۆ بەشداریی ژن دروستکردووە.

تەنانەت لە نێو حیزبەکەی خۆیشدا، بەرەنگاری ئەم جۆرە دیدە سنووردارکەرانەی ببۆوە. بەڵام لە دەرئەنجامدا، تووانی ببێت بەوەی کە وەک جوانترین بەشداریی سیاسیی راستەقینەی ژن ناودێر دەکرێت.

کاریگەری هێرۆ خان لە مێژووی سیاسی و کۆمەڵایەتیی کوردستاندا نەک هەر لە کاتی خۆیدا بەرجەستە بووە، بەڵکو هەتا ئەمڕۆش بەردەوامە. ئەو نمونەیەکی دروستکرد کە نیشانیدا ژن دەتوانێت لە هەموو بوارەکاندا رۆڵی بەرچاو و سەرەکی ببینێت، بەتایبەتی لە بواری سیاسەت و کۆمەڵگەسازی.

ئەم پۆرترێتە ئەوە دەردەخات کە هێرۆ خان نەک هەر تاکێکی دیاریکراو بووە لە مێژووی کوردستاندا، بەڵکو نمونەیەکی مانادار بووە بۆ نەوەکانی داهاتوو. کاروخزمەتەکانی ئەو بە شێوەیەکی ڕۆشن پیشان دەدات کە چۆن ئیرادە و بۆچوونی راست دەتوانێت لە دیاریکردنی ئاراستەی گۆڕانکاریدا رۆڵی بنیاتنەر ببینێت.

دە پاکێجی سزای نوێ لەماوەی گفتوگۆکاندا

دانوستانی نێوان ئێران و ئەمریکا نزیکدەبێتەوە لەدوو مانگ بەلام هێشتا ئاسۆیەک بۆ رێککەوتن نیە و لەوماوەیەدا  بەنێوەندگیری عومان، ئێران و ئەمریکا پێنج خولی دانوستانیان ئەنجامداوە سەرەڕای لێدوانی ئەرێنی ترەمپ بەلام ئەمریکا لەهەمان ماوەدا 10 پاکێجی سزای نوێی بەسەر ئێراندا سەپاندوە هەرچەندە ئێرانیەکان بەتایبەت بەرەی ریفۆرمخواز لەوباوەڕەدابون خول بە خولی گفتوگۆ، ئەمریکا دەستی سزاکانی شل بکات، بەلام توندتری کردوە، بۆ دو وڵات و کیانی سیاسی ئاساییە لەماوەی گفتوگۆ کارت و فشارەکانیان بەرامبەر یەکتر زیادبکەن بەلام ئەمە لای ئێرانیەکان بەتایبەت توندئاژۆکان مایەی نیگەرانی لاوازی پێگەی ئێران دەردەخات،

ئەنجامی خولی پێنجەم

ئەنجامەکانی خولی پێنجەمی گفتوگۆکان ئومێدبەخشنەبوو نزیکبوو لەوەی کۆتای بە دانوستانبێت بەلام پێشنیارێکی عوممانی نێوەندگر کە خستیە سەرمێزی هەردولا کەمێک ئومێدی گەڕاندەوەو هەردولا ئامادییان دەربڕی بۆ هەڵسەنگاندنی هەرزوو ئەمریکا پێشنیاری خۆی بە نوسراو گەیاندەوە مەسقەت تا بگاتەوە تاران و ترەمپ لە لێدوانێکی بۆ میدیاکان وەک پیشەی هەمیشەی داوایکرد زۆر بەزوی ئێران وەڵامی رون و ئاشکرای هەبێت بەلام پێناچێت وەلامەکەی ئێران بەدڵی ئەمریکابێت کاتێک وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران وتی پێشنیاری نوێیان بۆ ئەمریکا هەیە  و نوسراوەکەی واشنتن ناڕونی زۆر تێدایە

ئیلۆن ماسک و زەریف

ئێران سەرقاڵی تاوتوێی نوسراوی ئەمریکابوو سەبارەت بە رێککەوتن لەسەر دۆسیە ئەتۆمیەکەی کە ئیلۆن ماسک لەکابینەکەی ترەمپ دەستی لەکارکێشایەوە ئەمە بۆ ئێرانیەکان مایەی نیگەرانیە بەهۆیی ئەوەی ئەندازیاری گفتوگۆکانیان لەگەل ئەمریکا دەوڵەمەندترین پیاوی جیهانبوو چونکە لەوکاتەوە بیرۆکەی گفتوگۆو دانوستان دروستبوو کاتێک لە دیداری ئیلۆن ماسک و نوێنەری هەمیشەیی ئێران لە نێوەراستی مانگی یانزەی ساڵی رابردوو کەکۆبونەوەیەکی دور لەچاوی کامێراکان ئەنجامیاندا دەستیپێکرد، هەروەک چۆن دەستلەکارکێشانەوەی زەریف لەناوخۆی ئێران کاریگەری نەرێنی لەسەر بەرەی پشتیوانی رێککەوتن لەناوخۆی ئەو وڵاتە دروستیکرد هاوکات دەستلەکارکێشانەوەی ئیلۆن ماسک بەهەمان شێوە بەرەی رێککەوتن لەنێو کابینەکەی ترەمپ لاواز دەکات

بڕیارەکەی تەیف سامی– هێرشێکی یاسایی و مرۆڤایەتییە بەسەر ملیۆنێک مرۆڤ!
پێشێلکاری دەستوور، ڕێکەوتنە فیدراڵییەکان، و مافی مرۆڤ... ئەرکی کورد و جیهانە ڕووبەڕووی ئەم جینۆسایدی دارایییە ببنەوە!

_ دەستبردن بۆ بڕین و یاریکردن بە موچەی زیاتر لەملیۆنێک فەرمانبەری هەرێم، قوتی زیاتر لە ملیۆنێک مرۆڤ بۆ ماوەی هەشت مانگی داهاتوو." جگە لەوەی پێشێلکاریەکی ئاشکرای دەستوور و یاسای بودجەیە. برسیکردنی ملیۆنێک مرۆڤ بە ئامانجی سیاسی و بەکارهێنانی موچە وەک چەک، پێشێلکردنی ئاشکرای مافەکانی مرۆڤە کە کاریگەرییەکانی ئەم بڕیارە لەسەر خێزانەکان و کرێکاران و چین و توێژەکان بەخراپی دەبێت.

بۆیە ئەرکی هەموو مرۆڤێکی بە وویژدانە ڕووبەڕووی ئەم بڕیارە هەڵەیە بوەستێتەوە. بەتایبەت نوێنەران و لایەنە کوردیەکان لەهەرێم و بەغدا.

بەکورتی: پێشلکاریە دەستووریی و مرۆییەکانی ئەم بڕیارە چین و نوێنەران و لایەنە پەیوەندیدارەکان چۆن دەکرێ ڕووبەڕووی ئەم بڕیارە خراپە ببنەوە؟

ئاشکرایە نە ناردنی موچە نەک تەنیا نایاساییە، بەڵکو تاکتیکێکی سیاسییە بۆ فشاری سیاسی – ئەمە نابێت ببێتە هۆی برسیکردن و ئازاردانی خەڵکی بێ تاوان!
ئەوەی ئەو بڕیارەی وەزیری دارایی عێراق لە بواری "نایاسایی، نادەستووری، نادادپەروەری" و پێشێلکاری ڕێکەوتنەکان بەدیار دەخات.. ئەمەی خوارەوەیە..

١. پشتبەستن بە دەستووری عێراق (٢٠٠٥)
دەستووری عێراق مافی هەرێمی کوردستانی بە فەرمی دیاریکردووە و پەیڕەوی سیستمی فیدراڵی دەکات.  
- مادەی ١١٢: دەڵێت"حکومەتی فیدراڵی و هەرێمەکان بە هاوبەشی سەرپەرشتی سەرچاوە نەتەوەیییەکان دەکەن."
ئەمە لەکاتێکدا پێشێلکاری بوو بۆ هەرێم، کاتێک یاسای نەوت و غاز لە پەڕلەمانی عێراق پەسەند بکرێت، لەکاتێکدا حکومەتەکانی عێراق، لەئێستا و ڕابردوو کاری جدییان بۆنەکردووە و بە ئەنقەست دوای دەخەن. ئەمە خۆی گرفتێکی سەرەکی ئەم پرسەیە.تا ئەوکات، نەناردنی بودجەی هەرێم پێشێلکاری ئەم مادەیەیە(١١٢) 
-مادەی ١٢١: دەستوور مافی ئۆتۆنۆمیی، خۆبەڕێوەبەری هەرێمی کوردستانی داناوە لە بواری دارایی و کارگێڕیدا.  
- مادەی ١٢٥: دەڵێت"هەرێمەکان مافیان هەیە بەڕێوەبەرایەتیی کارگێڕی و دارایی خۆیان بکەن."

٢.(دەستووری عێراق) پشتبەستن بە پڕۆتۆکۆڵ و ڕێکەوتنە نێودەوڵەتییەکان.
- مادەی ٤٦: دەڵێت "نابێت مافی مرۆڤی هیچ کەسێک پێشێل بکرێت."
کەواتە: نەدانی موچە پێشێلکاری مافی مرۆڤە (وەک مافی ژیان و کار).  
- مادەی ٢٣: دەڵێت "دەسەڵاتداران نابێت کارێک بکەن کە خەڵک بەهۆی ئایدیۆلۆژی سیاسییەوە سزابدرێن."
لەکاتێکدا نەناردنی موچە بەهۆی ناکۆکی سیاسییەوەیە، ئەوەش پێشێلکاریەکی تری دەستوورە.

٣. پشتبەستن بە دەستوور و ڕێککەوتنەکانی هەرێم و بەغدا
ٲ/. بەگوێرەی دەستووری عێراقی ساڵی٢٠٠٥ (بەشی ٥، مادەی ٧)
- "حکومەتی فیدراڵی بەرپرسیارە لە ناردنی بودجەی هەرێم بە پێی ڕێژەی دانیشتوان."
دەپرسین: حکومەتی اتیحادی ئەمەی جێبەجێ کردووە؟ بێگومان وڵامەکەی نەخێرە.
کەواتە: ئەگەر پێشتر کەموکوڕی بووبێت، لەئێستادا ئەم بڕیارەی تەیف سامی بۆ نەناردنی موچە پێشێلکاریەکی تەواوی ئەم مادە دەستووریەیە.
لەکاتێکدا لە بودجەی ساڵانەی فیدراڵیدا ١٧٪ بۆ هەرێمی کوردستان دیاریکراوە. بۆیه نەناردنی موچە پێشێلکاری یاسای بودجەیە.
ب/ پەیڕەوی نەکردنی یاسای دارایی (یاسای ژمارە ٦ی ٢٠١٩)
- یاسای دارایی دەڵێت "بودجەی هەرێم نابێت ڕەت بکرێتەوە یان دوابخرێت."  

٤. پشتبەستن بە پڕۆتۆکۆڵی نێودەوڵەتیی تابەت بە مافی مرۆڤ
- میثاقی نێودەوڵەتیی مافی ئابووری (ICESCR) 1966):
- مادەی ٧: "هەموو کرێکارێک مافی موچەی یەکسان و بێ دواکەوتنی هەیە." لێرەشدا نەناردنی موچە پێشێلکاریە.
بەوپێیەی فەرمانبەر کرێکارێکی دەوڵەتە، و ناکرێ باجی گرژی نێوان سیاسیەکان بدات و مافەکانی بکرێنە قوربانی ناکۆکیە سیاسیەکان.
بەگوێرەی نەتەوە یەکگرتووەکان:
- نەناردنی موچە"سزای کۆمەڵایەتییە"، لەکاتێکدا نایاساییە.

٥. بەڵگەی دادگای فیدڕاڵی و (پێشینەی یاسایی)
- لەدانیشتنی دادگای باڵای عێراق (٢٠١٨):  
 - تایبەت بەو پرسە بڕیاریدا کە"نەناردنی بودجەی هەرێم نایاساییە و نابێ تێکەڵی ناکۆکییە سیاسیەکان بکرێت." 
- ڕاپۆرتی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق (٢٠٢١):
- پشتڕاستی کردەوە کە "هیچ یاسایەک ڕێگە نادات موچەی فەرمانبەران ڕەت بکرێتەوە."

چۆن ڕووبەڕووی بڕیارەکە بووەستینەوە..؟
بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی بڕیاری برسیکردنی سەدان هەزار کەس..
دەکرێ بەگوێرەی ئەم بەڵگە یاسایانەی خراونەتەڕوو هەرکەسێک بەگوێرەی توانای خۆی کاری لەسەربکات، با تەنها چاوەڕووانی لیژنە و وەفدی حکومەت نەکرێت. ئەمە ئەرکە چ وەک کوردێک، یان لانیکەم وەک مرۆڤێکی خاوەن وویژدان، دەکرێ لەگەڵ ڕێکخراوەکانی مافی مرۆڤ و حکومەتەکان هاوئاهەنگی بکرێ و هەوڵبدرێت کار بۆ ڕاستکردنەوەی ئەم بڕیارە بکرێت. لەوبارەیەوە نامەی فەرمی بۆ پەرلەمان و کۆنسوڵخانەی دەوڵەتەکان بنێرن، ئەم مادانە وەک بەڵگەی یاسایی پێویستن بەکاریان بهێنن.

_ هەرلەوبارەیەوە ڕۆڵی میدیا کاریگەر و گرینگە
پێویستە میدیا و ڕاگەندکاران زیاتر ڕۆڵی خۆیان بگێڕن و لەسەر ئەو پرسە بوەستنەوە تا فشار دروست بکات و پرسەکە لەبەرژەوەندی خەڵکی لاواز و موچەخۆران یەکلایی دەکرێتەوە.. لەکاتێکدا ئەم بڕیارە پێشێلکاری مادەی [١١٢، ١٢١، ١٢٥]ی دەستوورە."
_ هەروەها یاسا ناسان پێویسته ڕۆڵی خۆیان لەوبارەیەوە بەتەواوی بە وویژدانەوە ببینن یاساناسان دەتوانن پێکەوە ڕاپۆرت بنووسن و بیدەنە پەڕلەمانی عێراق و لایەنە ناوەخۆیی و دەرەکییەکان لەسەر نایاسایی بوونی بڕیارەکە.

لەکۆتاییدا دەپرسین: ئایا عێراق بە پێشێل کردن و فەرامۆشکردنی مادەکانی ١١٢، ١٢١، ١٢٥ی دەستوور – دەیەوێ لە فیدراڵییەوە بگەڕێتەوە بۆ دەسەڵاتی ناوەندی؟!

ئەمڕۆ نیو سەدە بەسەر خەباتی یەکێتی تێدەپەڕێت؛ شۆڕشێک هەوێنەکەی  کوردایەتیە کە بەڕابەرایەتی یەکێتیی نیشتمانی کوردستان کە  رەوانشاد سەرۆک مام جەلال سەرۆکایەتی دەکرد. ی.ن.ک توانی کورد لە عێراق بگەیەنێتە لوتکەی دەسەڵات. 

ئەو فیدراڵییەی بۆ کورد بەدیهێنرا بەرهەمی خەباتی نەپساوەی سەرۆک مام جەلال و یەکێتییە. لەخەباتی ئەم یەکێتییەدا ناوێک نازناوێک کەسایەتییەکی بەرهەمدار وەک ئەستێرە دەدرەوشێتەوە، ئەو کەسایەتییە هێرۆ ئیبراهیم ئەحمەدە کە خولقێنەری ئیرادەی بەهێزی ژنی کوردە لە شاخ. 

هێرۆخان و یەکێتی لەیەک جیاناکرێنەوە. 
شان بەشانی سەرۆک مام جەلال نەحەسانەوەی لە پێناو گەلەکەی خۆی هەڵبژارد، لەشاخ هێرۆخان مۆدێلێکی نوێگەری خەباتکارانەی ژن بوو. 

بە ئیلهامی کەسایەتی هێرۆخان ژن هاوبەشی راستەقینەی شۆڕشی نوێ بوو. 
شۆڕشی نوێ لەکەسایەتی ژندا گەورەتربوو خەباتەکەی دەوڵەمەنتربوو. 
لەشاخ هێرۆخان وەک میدیاکارێک دوور لە ژیانی پراکتیکی شاژنی ژیاو بە کامێراکەی دەستی توانی ئەرشیفێک بۆ ئەم گەلە دروستبکات؛ کامێراکەی شانی هێرۆخان گەواهیدەری سەرکەوتن و قارەمانێتی داستانەکانی پێشمەرگەو شاهیدی زوڵم و ستەمی بەعس بوو کە چلۆن بێ گوێدانە یاسا مرۆییەکان گوندو ماڵ و حاڵی هاوڵاتیانی سڤیل دەکردە قەرەبرووت. 

هێرۆخان بۆ ژیانی مەدەنی شاریش ئیلهام بەخشی دیموکراسی و ژیانی مەدەنی بوو. رۆڵی گەورەی لە پاراستنی سەروەرییەکانی یەکێتی هەبووە. لەدوای راپەڕین توانی خزمەتی بەرچاوبکات منداڵ پارێزو کوردسات و خاک و ئەمنە سورەکەو خەڵوەتگەی پیری و نۆژەنکردنەوەی معالیمەکانی سلێمانی و سەنتەری گەنجان و دەیان و سەدان کاری گەورە بەنهێنی بەرهەمی دانایی و ژیری هێرۆخان بووە. 

بۆ یەکێتی هێرۆخان زامنی مانەوەی یەکێتی ناو یەکێتی بوو. بەتایبەت دوای نەخۆشکەوتنی سەرۆک مام جەلال هێرۆخان توانی بەر بە پیلانگێڕی و لاوازکردنی یەکێتی بگرێ بەهەر نرخێک بێت هێرۆخان توانی شانبداتە بەر قۆناغە سەختەکەو سەرکەوتووبوو. 

لەم یادەدا جێگەی خۆیەتی مەزنی هێرۆخان و دادەی کوردایەتی بەبیربهێنینەوە، 
ئێستا رێگەو رێبازی سەرۆک مام جەلال بە رابەرایەتی سەرۆک بافڵ گەش و رووناکە.

ئەفسانەی کۆنی گریکەکان باس لەهەڵسانەوی باڵندەی قەقنەس ( فینیق ) دەکەن کە لەخۆڵەمێشی سووتانییەوە جارێکیتر هەڵدەستێتەوە ئەمەش ئاماژەیەکی فەلسەفییە بۆ نوێبوونەوەو بەردەوامبوونی ژیان . دامەزراندنی یەکێتی نیشتمانی کوردستان دوای نسکۆی شۆڕشی ئەیلول هەمان نوێبوونەوەی ژیانو خەباتی کورد بوو کە بە قۆناغێکی سەختو دژواری بێئومێدیدا تێدەپەڕی لەهەر چوار پارچەکانی کوردستاندا. یەکێتی بەگوڕوتینێکی بەهێزترو شۆڕشگێرانەترو رێکخراوێکی تازەگەری وپێشکەوتنخواز و خاوەن ئیرادە هاتە سەر ساحەی خەبات وئەسپی خۆی تاودا بۆ شۆڕش و گێرانەوەی ئومێد بۆ میللەتێکی بریندار وشۆڕشێکی خنکێندراو بەهۆی پەیمانی جەزائیری خیانەتکارانەی نێوان رژێمی بەعسو شای ئێران.

بەگەڕانەوەمان بۆ ئەو سەردەمە پێویستمان بە تیشکخستنە سەر چەند رووداوێکی مێژوویی هەیە کە بوونە خاڵی وەرچەرخان لەمێژووی میللەتەکەماندا . 

لەگەڵ هەڕەسهێنانی شۆڕشی ئەیلولدا ڕەوانشاد مام جەلال دامەزڕێنەرو ڕابەڕی یەکێتی نیشتمانی کوردستان کەوتە جموجوڵو پەیوەندیکردن بە ژمارەیەک لەسەرکردەکانی شۆڕشی ئەیلول بۆ ئەوەی بەکارێکی شۆڕشگێرانەوە تەسلیمبوونی ئیرادەی میللەتەکەمان بە داگییرکەر رەتبکەنەوەو بۆ دونیای بسەلمێنن کەوا گەلی کورد گەلێکی زیندووەو ئیرادەی ناشکێنرێ . لەو سەردەمە هەستیارەدا چاوی بە نێردەی نافەرمی یەکێتی سوڤییەت یەفگینی بریماکۆفی نوسەرو رۆژنامەنووسی روسی لەدیمەشقی پایتەختی سوریا کەوت ، ئەویش داوای لەمام کرد هێزەکانی پیشمەرگەو سەرکردایەتی پارتی سنووری ئێران بەجێبێڵن و بێنە سەر سنوورەکانی سوریاو لەوێ جاڕی بەردەوامبوونی شۆڕش و رەتکردنەوەی رێکەوتننامەی جەزائیر ڕابگەیەنن . بۆ ئەو مەبەسەتەش مامجەلال نامەیەکی بە دەستی نوێنەرێکی تایبەتی خۆی بۆ سەرکردایەتی پارتی نارد داوای لێکردن بەدەم پێشنیارەکەی بریماکوفەوە بێن. بەڵام بە داخەوە ئەوان رەتیانکردەوە !. لێرەدا مام و بەشێک لەهەڤاڵەکانی بیرۆکەی دامەزراندنی یەکێتی نیشتمانی کوردستانیان لەلا گەڵاڵە بوو ، هەر دوای کەمتر لەسێ مانگ لەهەرەسی شۆڕش یەکێتی نیشتمانی کوردستانیان دامەزراند .

دوای ئەم قۆناغە ، مامجەلال وهەڤاڵەکانی کەوتنە جووڵەو پەیوەندیکردن بە بەشێکی زۆری سەرکردە دیارەکانی کوردستان کە ژمارەیەکیان بۆ شارەکانی خوارووی عیراق نەفیکرابوون و ، بەشێکیشیان ئاوارەی وڵاتانی دەرەوە بوون . شۆڕش دەستیپێکردو پێشمەرگە دەستی بەچالاکی کردو بەرژێمی بەعسیان راگەیاند کە کورد خاوەن ئیرادەیەو رەفزی تەسلیمبوون دەکات وقسەکەی صەدام حوسینیشیان بە درۆ خستەوە کاتێک دەیووت ( دارخورماش بەسەری جەلال تاڵەبانیدا بڕوێ ، ناتوانێ دە کەس بباتە شاخاکانەوە ) !. راگەیاندنی شۆڕشی نوێ وداستانەکانی پێشمەرگەش باشترین وەڵامدانەوە بوون بۆ ئەم قسەیەی صەدام .

هاوتەریب لەگەڵ گەیشتنی پێشمەرگە بە بەرەکانی جەنگی سەروەری دژی رژێمی داگییرکەری بەعس ، مامجەلال و دەستەی دامەزرێنەری یەکێتی نامیلکەیەکیان نووسی لەژێر ناوی ( یەکێتی نیشتمانی بۆچی ؟) کە ئەمە بووە مانیفستێکی فیکری وسیاسی بۆ کاری رێکخستن وپێشمەرگایەتی یەکێتی وشۆڕشەکەی . لەولاشەوە رێکخراوە نهێنییەکانی یەکێتی لەناو شارەکاندا کەوتنە سەر هوشیارکردنەوەی  کۆمەڵانی خەڵک و تازەکردنەوەی ئومێدیان بە شۆڕش و بەرخۆدان ، مەفرەزە سەرەتاییەکانی پێشمەرگەش لەگوندو ناوچەکانی کوردستان ئەوانیش کەوتنە سەر  هوشیارکردنەوەی خەڵکەکانیان و ، لەدەرەوەی وڵاتیش کادیرو ئەندامانی یەکێتی رۆڵی گەورەیان هەبوو لەگەیاندنی هەواڵەکانی شۆرش و هەوڵدان بۆ راکێشانی سەرنجی رایگشتی دەرەوە بۆ کۆمەکی شۆڕشگێرانی ناوەوە .

لەگەڵ بەردەوامبوونی چالاکی پێشمەرگەکانی یەکێتی کە زۆربەی ناوچەکانی کوردستانی تەنییەوە ، یەکێتی نیشتمانی وەکو رێکخراوێکی مۆدێرن و خاوەن دیدگایەکی نوێی سیاسی ، دەستیکرد بە دامەزراندنی ئەنجومەنی گوندەکان ورێکخستنەوەیان. لەتەک بەردەوامی چالاکی پێشمەرگایەتیشدا بیری لەدانوستانو رێگەی سیاسیشی کردەوە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی گەلەکەمان ، بۆیە هەوڵی خویدا لەرێگەی دانوستانیشەوە چارەسەری سیاسی بۆ کێشەی کورد بدۆزێتەوە ، ئەوە بوو هەڤاڵ عەلی عەسکەری سەرکردەی دیاری شۆڕشی نوێی ناردە بەغدا بۆ دانوستان لەگەڵ رژێمی بەعس ، بەڵام هەر وەکو عادەتی بەعس لەخۆ بەزلزانی وغرووری سیاسی ئەم هەوڵەش شکستیهێنا ، بە تایبەتیش تەداخولاتی رژێمی تورکیا کە بە ترسێکی قووڵەوە مامەڵە لەگەڵ دۆزی کورد دەکات ، هەر ئەویش بووە رێگر لەرێکەوتنی سیاسی بۆ چارەسەری کێشەی کورد ، تەنانەت دواتر رژێمی بەعس لەسەرزاری تاریق عەزیزەوە دانی بەو تەداخولاتەی تورکیادا ناو راشکاوانە هۆی رێکنەکەوتنی بەعسی بۆ ئەمە گەڕاندەوە .
لەگەڵ هەڵگیرسانی شەڕی نێوان عیراق و ئێراندا قۆناغێکی نوێ لەشۆڕشی کورد دەستیپێکرد ، سەرقاڵبوونی سوپای عیراق ورژێمی بەعس بەم شەڕە وێرانکارییە ، رێگای خۆشکرد لەبەردەم هێزی پێشمەرگەی یەکێتی کە کۆنتڕۆڵی زۆربەی ناوچەکانی کوردستان بکات وببێتە هێزی یەکەمی کاریگەری سەر ساحەی خەباتی کوردایەتی ، چالاکی پێشمەرگەو داستانەکانیان دونیایان تەنی و دەنگی شۆڕشی نوێی گەلەکەمان گەیشتە ناوەندە سیاسی ودیبلۆماسییەکانی جیهان و یەکێتی نیشتمانی بووە ژمارەیەکی گەورە لەهاوکێشە سیاسییەکانی عیراقو ناوچەکەدا . بۆیە رژێمی بەعس هەوڵی زۆری دا کە یەکێتی نیشتمانی وەکو ھێزێکی سەرەکی شۆڕش وخەباتی چەکداری کورد بە دانوستان ڕازی بکات ، ئەوە بوو لەساڵانی ٨٣و٨٤دا یەکێتی زۆر بەجیددی چووە ناو دانوستان لەگەڵ رژێمی صەدام ، بەڵام دیسان بە هۆی کێشەی کەرکوک و ناوچە دابڕاوەکانی تەعریب وتەهجیر نەگەیشتنە رێکەوتن ، جارێکیتریش تورکیا ڕۆڵی هەبوو لەشکستپێهێنانی دانوستانەکە .

دوای شکستی دانوستان و بۆ رێکخستنەوەی ناوماڵی کوردو یەکخستنی هێزە شۆڕشگێڕەکانی کوردستان ، یەکێتی لەدەستپێشخەرییەکی مێژووییدا پرۆسەی ئاشتبوونەوەی گشتی سەرانسەری لەکوردستان راگەیاندو دەستی ئاشتی وبرایەتی بۆ هەڤاڵەکانی لەحیزبی سۆسیالیست وپاسۆک ودواتریش لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان وحیزبەکانیتر درێژکردو پرۆسیەی ئاشتەوایی گشتی راگەیەنراو قۆناغێکی نوێ لەهاوپەیمانی وهاوئاهەنگی هێزەکانی پێشمەرگە دەستیپێکرد.

کارەساتی کیمیابارانی هەڵەبجەو دەستپێکردنی پرۆسە بەدناوەکەی ئەنفالیش دۆزی کوردی بردە قۆناغێکی نوێوە . ئەم دوو کارەساتی جینوسایدە بوونە باسوخواسی نێودەوڵەتی و بوونە هۆی ڕاکێشانی سۆزی وڵاتانی دونیا بۆ ئەم دۆزەو پشتگییریەکی بێ وێنەی جیهانی بۆ دۆزی کورد دەستەبەر کردو، یەکێتی نیشتمانی لەوەشدا پێشەنگ بوو ، ئەویش لەرێگەی کاری دیبلوماسی لەسەر ئاستی جیهاندا . لەگەڵ ئەوەی پرۆسەی ئەنفال و کیمیابارانی ناوچەکانی کوردستان بوونه هۆی چۆڵبوونی بەشێکی زۆری سەنگەرەکانی پێشمەرگە لەناوچەو ئازادکراوەکانی کوردستان ، بەڵام یەکێتی بۆ مانەوەی بڵێسەی شۆڕش وخەبات چەندین مەفرەزەی بچووکی پارتیزانی لەناوچەکانی کوردستان بەجێهێشت هەر لە کفری وکەلارەوە تا سنووری راپەرین وپشدەر ، کە هیچکات لەزەبری کوشندە لەهێزەکانی رژێمی بەعس سڵیان نەدەکردەوە و ئۆمێدی مانەوەیان بۆ کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان دەگەڕاندەوە . ئەم دوو کارەساتە گەورەیەی ئەنفال وکیمیابارانیش بوونە هاندەرێک بۆ یەکێتی وحزبە کوردستانیەکان بۆ دامەزراندنی بەرەی کوردستانی کە دواتر رابەڕایەتی راپەرێنی سەرتاسەری کوردستانی کرد.

قۆناغێکی تری خەباتی یەکێتی نیشتمانی لەگەڵ داگییرکردنی صەدام بۆ خاکی دەوڵەتی کوێت دەستیپێکرد ، مامجەلال لەسیمینیارێکی لە ( چەتەم هاوس )ی لەندەن لەمانگی ( ئایار) ی ساڵی ١٩٩٠ دا  بە ڕوونی پێشبینی داگییرکردنی کوێت لەلایەن سوپای صەدامەوە کردبوو .. دیارە هەر لەو کاتەوەش حیسابی ئەوەی کردبوو کە ئەمریکاو هاوپەیمانەکانی دێنە ناو پرسەکەو زەبرێکی کوشندە لەرژێمی صەدام دەدەن ، بۆیە یەکێتی نیشتمانی و بەرەی کوردستانی خۆیان ئامادە کردبوو بۆ قۆستنەوەی ئەم پێشهاتە چاوەڕوانکراوەو لەگەڵ هەڤاڵانی خۆی و سەرکردایەتی بەرەی کوردستانی کەوتنە سەر نەخشەداڕێژی بۆ راپەڕێنی جەماوەری و ئازادکردنی هەرێمی کوردستان . پێشبینیی و دووربینییەکەی مام جەلال هاتەدی و شەڕ هەڵگیرساو رژێمی صەدام تووشی شکستێکی گەورە بوو و هێزەکانی لەبەرەکانی جەنگدا رووخان وڕاپەڕێنی خەڵکی عیراق لەخواروو ناوەڕاست دەستیپێکردو راپەرێنی کوردستانیش بەشێک بوو لەم ڕاپەڕێنە سەرتاسەرییە .

لێرەدا دەمەوێ باسی رێکەوتێکی سەیر بکەم لەرووداوەکانی ئەو سەردەمەدا . بڕیار بوو رۆژی ١٨ ی مانگی کانونی یەکەمی ساڵی ١٩٩١ رێکخراوی سۆسیال دیموکراتی نێودەوڵەتی وەکو رێزلێنانێک لەخەباتی مام جەلال و وەکو ئەندامێکی کارای سۆسیال ئەنترناشنال خەڵاتێکی رێزلێنانی پێبەخشیت ، بەڵام لەبەر ئەوەی شەوی ١٧/ ١٨ ئەم مانگە شەڕی هاوپەیمانان دژی صەدام دەستیپێکرد ، مام جەلال نەیتوانی خۆی ئامادەبێت لەمەڕاسیمی وەرگرتنی خەڵاتەکە بۆیە بە نامەیەک لەرێگەی سەفارەتی نەمسا لەدیمەشق تەکلیفی منی کرد بە نوێنەرایەتی خۆی  خەڵاتەکە وەربگرم  منیش خەڵاتەکەی کرایسکی بە نوێنەرایەتی مام جەلال وەرگرت .

دوای ئازادکردنی خاکی باشووری کوردستان بە کەرکوکی قودسی کوردستانیشەوە قۆناغێکیتر لەمێژووی خەباتی کورد دەستیپێکرد ، بەرەی کوردستانی جڵەوی دەسەڵاتی لە هەرێمی کوردستان گرتە دەستو دواتر پەرلەمانی کوردستان وحکومەتی هەرێمیش دامەزرا . یەکێتی وەک لەسەرەتاوە مافی چارەی خۆنووسینی کردبووە دروشمی سەرەکی تێکۆشانی خۆی لەدەستپێشخەرییەکی تردا مافی فیدرالی بەبڕیارێکی پەرلەمانی کوردستان چەسپاند کە ئەمەش هەنگاوێکی گرنگی مێژوویی بوو بۆ جێگییرکردنی مافی ڕەوای گەلەکەمان . ئیدی حوکمی کوردستان کەوتە دەست رۆڵەکانی خۆیەوە ، یەکێتی نیشتمانی و پارتی دیموکراتی کوردستان وەکو دوو هاوپەیمان لەگەڵ حیزبەکانیتر کوردستانیان بەڕێوەبرد.

هەڵبژاردنی ڕەوانشاد مام جەلالیش وەکو سەرۆک کۆماری عیراق لەساڵی ٢٠٠٥ ئەویش خاڵێکی وەرچەرخان بوو لەمێژووی یەکێتی وکوردستانو عیراقیشدا ، چونکە یەکەمجار بوو گەلانی عیراق بەگشتی سەرۆکێکی کورد هەڵبژێرن بۆ کۆمارەکەیان بەمەش عیراق هەنگاوێکی بوێرانەو ژییرانەی هاوێشت بەرەو دیموکراسیزەبوونی وڵاتەکەیان . مام جەلال لەسەردەمی سەرۆکایەتیدا ببووە رەمزێکی پرشنگداری دیموکراسی لەعیراقدا بۆیە سەرجەم هێزە عیراقییەکان بە گشت پێکهاتەکانیانەوە لەژێر چەتری ئەودا کۆ دەبوونەوە هەر ئەوەش وایکرد بە ( صمام أمان)ی عیراق وەسفی بکەن .

یەکێتی بە چەندین قۆناغی سیاسی جیاوازدا تێپەڕێوە ، شکست و هەڵسانەوە ، خۆڕاگری و بەردەوامبوون ، دوای نەخۆشکەوتنو کۆچی دوایی مامجەلال یەکێتی هەر وەکو  پێشەنگی هێزە سیاسییەکانی کوردستانو عیراق بەردەوامی بەخەباتی سیاسی و نەتەوەیی خۆیداو ، دیداری یەکەمی یەکێتی کە لەساڵی ٢٠٢٢ و دیداری دووەمیش لەم ساڵەی ٢٠٢٥دا نیشانەی زیندوویەتی و هەڵسانەوەی یەکێتییە ، ئەم دیدارانەش مەبەستی سەرەکییان ئەبدەیتکردنو تازەکردنەوەو چاکسازی گشتی ناو یەکێتییە .

لەیادی پڕشکۆی پەنجا ساڵەی یەکێتیدا سەری رێزو نەوازش بۆ ڕابەڕی نەتەوەو گەلی کوردستان ویەکتێییەکەمان هەڤاڵی نەمر مام جەلال دادەنەوێنین ، لەگەڵ سەرجەم شەهیدانی یەکێتی و گەلەکەمان .

قەلای ئێمە شورای پشتمان سەنگەرمان هێزی گەلە {ی ن ك} رابەرمان ..

لە ئێستادا دۆخی نێودەوڵەتی بە گۆڕانکاری ئاڵۆز و تێکەڵاوەوە تێده‌په‌ڕێت و جیهان چووەتە قۆناغێکی نوێی گێژاو و گۆڕانکاری. لە وەڵامی پەرەسەندنی ململانێ جیۆپۆلیتیکییەکان و بەردەوامبوونی فراوانبوونی کورتهێنانی ئەمنی، سەرۆکی چین شی جینپینگ دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی پێشنیار کردووە، کە ڕێنماییە بۆ بەرزکردنەوەی کۆدەنگی نێودەوڵەتی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی و چارەسەرکردنی ئاستەنگە ئەمنییەکانی مرۆڤایەتی. دوای سێ ساڵ لە هەوڵدان، ئەم پێشنیارە چینییە کە ڕەگ و ڕیشەی لە بنەماکانی پێکەوەژیانی هاوسەنگدا وەرگرتووە، لەلایەن کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە ستایشی بەرفراوانی بەدەستهێناوە، و پشتیوانی زیاتر لە ١٢٠ وڵات و ناوچە و ڕێکخراوە نێودەوڵەتییەکانی بەدەستهێناوە. لە زیاتر لە ١٢٠ بەڵگەنامەی سیاسی دوولایەنە و فرەلایەنەدا جێگیرکراوە، بۆ ئەوەی وەک دەرکەوتنێکی کۆنکرێتی دیدگای کۆمەڵگەیەک بێت کە داهاتوویەکی هاوبەشی هەبێت بۆ مرۆڤایەتی. 

شکاندنی بنبەست: پشتگیریکردن لە فرەلایەنی و بەهێزکردنی حوکمڕانی جیهانی

لە ململانێی درێژخایەنی ڕووسیا و ئۆکرانیا و ململانێی فەلەستین و ئیسرائیلەوە تا دۆخی ناجێگیری سوریا و پەرەسەندنی گرژییەکانی دەریای سوور، جیهان لەگەڵ بەرەنگاری توندی ئاسایشدا دەجەنگێت، ئەمەش نادڵنیایی جیهانی زیاتر دەکات. لە بەرامبەر ئەم پاشخانەدا، دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی، کە لە فەلسەفەی چینی سەرچاوەی وەرگرتووە کە دەڵێت "دیالۆگ بەسەر ڕووبەڕووبوونەوەدا زاڵ دەبێت، هەماهەنگی ڕکابەری تێدەپەڕێنێت و دەرئەنجامەکانی سوودی هاوبەش جێگەی یارییە کۆی سفرەکان دەگرێتەوە"، دابەشبوونی ئایدیۆلۆژی و کۆمەڵە تایبەتەکان ڕەتدەکاتەوە، دژایەتی ڕووبەڕووبوونەوەی ئایدیۆلۆژی دەکات و ئامانجی نەهێشتنی ڕەگ و ڕیشەی ناسەقامگیری جیهانییە لە بنەڕەتدا، و پێشکەشکردنی بژاردەیەکی بەردەوامی چارەسەر بۆ کۆمەڵگەیەکی نێودەوڵەتی کێشەدار.

چین وەک ئەندامێکی هەمیشەیی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان بە بەردەوامی جەوهەری فرەلایەنی لە ڕێگەی کردەوەی کۆنکرێتییەوە بەرجەستە کردووە. لە مانگی شوباتی ئەمساڵدا، چین وەک سەرۆکی سووڕاوەی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، کۆبوونەوەیەکی ئاست بەرزی لەبارەی "پشتیوانیکردن لە فرەلایەنی و چاکسازی و باشترکردنی حوکمڕانی جیهانی" بەست. لە میانی کۆبوونەوەکەدا، وەزیری دەرەوەی چین وانگ یی بە شێوەیەکی گشتگیر وردەکارییەکانی پێشنیاری چوار خاڵیی چین بۆ بنیاتنانی سیستەمێکی حوکمڕانی جیهانی دادپەروەرانە و یەکسانی خستەڕوو: پشتیوانیکردن لە یەکسانی سەروەری، دەستەبەرکردنی دادپەروەری و یەکسانی، پێشخستنی هاودەنگی و هەماهەنگی و پاراستنی ڕێبازێکی کرداری. لە پاڵپشتیکردنی فەلسەفەی حوکمڕانی جیهانییەوە کە ڕاوێژکاری بەرفراوان و بەشداری هاوبەش و سوودە هاوبەشەکانە تا داکۆکیکردن لە جیهانێکی فرە جەمسەری یەکسان و ڕێک و پێک، پێشنیارەکانی چین سەرنجی بەرفراوان و وەڵامی ئەرێنییان لەلایەن بەشەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان و وڵاتانی ئەندامەوە ڕاکێشاوە، کە وەک نەخشەیەک بۆ داڕشتنەوەی سیستەمی نێودەوڵەتی کاردەکات. 

کەمکردنەوەی قەیران: پێشخستنی ئاشتی بەردەوام لە ڕێگەی گفتوگۆ و ڕاوێژکارییەوە

ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست کە بەهۆی میراتێکی داگیرکاری و دەستێوەردانی بەردەوامی دەرەکییەوە تووشی ئازار بووە، لە مێژە لە "تاڵاوێکی ئاسایش"دا گیری خواردووە، گەلەکەی تووشی وێرانکارییەکانی شەڕ بووە. چین بە ڕێنمایی دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی، بانگەشە بۆ گەشەپێدانی بەردەوام دەکات وەک ئامرازێک بۆ بەدەستهێنانی ئاسایشی بەردەوام، پێشەنگایەتی ڕێڕەوێکی نوێ دەکات کە نموونەکانی حوکمڕانی تەقلیدی تێدەپەڕێنێت. چین پابەندە بە پێشخستنی چارەسەرە سیاسییەکان بۆ پرسە گەرمەکانی ناوچەکە، چالاکانە ئاسانکاری بۆ نێوەندگیری و گفتوگۆ دەکات بۆ پێشخستنی ئاشتییەکی هەمەلایەنە و بەردەوام لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە ساڵانی ڕابردوودا، بە نێوەندگیری چین، سعودیە و ئێران ئاشتەوایییەکی مێژوویییان بەدەستهێنا و شەپۆلێکی کۆکبوون لە سەرانسەری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی لێکەوتەوە. لە میانی کۆبوونەوەکەدا، وانگ یی، وەزیری دەرەوەی چین پێشنیاری دەستپێشخەرییەکی پێنج خاڵیی کرد بۆ چارەسەرکردنی پرسی ئەتۆمی ئێران لە چوارچێوەی نوێدا، بۆ سەقامگیرییەکی زیاتر بە پرۆسەی ئاشتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دووبارە نیشاندانی بەرپرسیارێتی چین وەک زلهێزێکی گەورە.

بەهێزکردنی بناغەکان: قووڵکردنەوەی هەماهەنگی پشتێن و ڕێگا بۆ گەشەپێدانی بەردەوام

ئاسایش مەرجێکی بنەڕەتییە بۆ گەشەپێدان، لەکاتێکدا گەشەپێدان گەرەنتی ئاسایشە. چین وەک زۆربەی وڵاتانی جیهان بەرگەی تاقیکردنەوەکانی هەردوو شەڕی گەرم و ساردی گرتووە، بە قووڵی لە جددیەتی ئاشتی و بەهای گەشەپێدان تێگەیشتووە. تەنها کاتێک مرۆڤەکان لە سەقامگیری و خۆشگوزەرانیدا بژین و گەلان گەشەسەندنی بەردەوام بەدەستبهێنن، دەتوانرێت بناغەیەکی تۆکمە بۆ ئاشتییەکی هەمیشەیی دابنرێت. چین بە پێشخستنی جیهانگیری ئابووری گشتگیر و سودبەخش، هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی جیهاندا دەکات بۆ ئەوەی ڕێگایەکی گەشەسەندنی ئاشتیانە بگرێتەبەر، کە لەلایەن زۆرینەی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە پشتگیری لێدەکرێت. چین بەردەوامە لە بەهێزکردنی هەماهەنگییە کوالیتی بەرزەکان لە چوارچێوەی دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگا کە سوودی بەرجەستە بۆ زیاتر لە ١٥٠ وڵات دەهێنێت. لە پاشخانی بوژانەوەی ئابووری جیهانی سستدا، چین و هاوبەشەکانی لە دەستپێشخەری پشتێن و ڕێگادا دەرفەتی گەشەپێدانیان هاوبەش کردووە، لەگەڵ گەشەسەندنی بازرگانی لە بەرامبەر بای ئابووری جیهانیدا، کە لە ساڵی ٢٠٢٤دا بە ڕێژەی ٦.٤% بەرزبووەتەوە، ئەمەش وایکردووە چین و وڵاتانی هاوبەش بزوێنەری سەرەکی گەشەی ئابووری جیهانی بن. جێگای سەرنجە، هەماهەنگییە ئابووری و بازرگانییەکانی نێوان چین و عێراق بە تایبەتی بەهێز بووە، قەبارەی بازرگانی دوولایەنە بۆ 54.2 ملیار دۆلار بەرزبووەتەوە، ئەمەش بەڕێژەی 9% بەراورد بە ساڵی ڕابردوودا زیادیکردووە، لە کاتێکدا هەرێمی کوردستانی عیراقیش ڕۆڵی بەرچاوی هەیە لە بزوێنەری ئەم پێشکەوتنە.

ئەمساڵ ٨٠ ساڵ  بەسەر سەرکەوتن لە جەنگی جیهانی دژە فاشیست تێدەپەڕێت. لە کاتێکدا جیهان لە دوای کۆتایی هاتنی جەنگی جیهانی دووەمەوە تا ڕادەیەکی زۆر لە سەقامگیری ماوەتەوە، ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەردەوام بووە لە ئەزموونکردنی شەڕ و ململانێ، وەک شوێنێکی گەرمی جیۆسیاسی بەردەوام بووە. ئەم ناوچەیە لە مێژە ڕووبەڕووی گەشەسەندنی خاوی ئابووری و گرژیی جیۆسیاسی و تیرۆر و قەیرانی پەنابەران و گۆڕانی کەشوهەوا بووەتەوە. هەرێمی کوردستانی عیراق کە دەکەوێتە سەر ڕێگایەکی ستراتیژی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، گرنگییەکی جیۆسیاسی ناوازەی هەیە و توانای گەشەسەندنی گەورەی هەیە. لە چوارچێوەی ڕێنمایی ستراتیژی دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی، چین پابەندە بە قووڵکردنەوەی هەماهەنگی کرداری لەگەڵ هەرێمی کوردستانی عیراق لە سەرانسەری بوارە جیاوازەکاندا، و بەشداریکردن لە ئاسایشی هەرێمی و گەشەپێدانی بەردەوام، و پەرەپێدانی ئاشتی و سەقامگیری بەردەوام لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.

لە ڕووبەڕووبوونەوەی دیمەنە نێودەوڵەتییە ئاڵۆز و پەرەسەندووەکان و ئاستەنگە ئەمنییەکان، پێویستە کۆمەڵگەی جیهانی وانە لە مێژوو وەربگرێت و پێکەوە کاربکات بۆ داهاتوویەکی هاوبەش. بە ڕێنمایی دیدگای ئاسایشی هاوبەش و هەمەلایەنە و هەماهەنگ و بەردەوام کە دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی بانگەشەی بۆ دەکات، پێویستە لە کۆت و بەندەکانی سیاسەتی کۆمەڵە و هاوپەیمانییە ڕووبەڕووبوونەوەکان ڕزگارمان بێت و لۆژیکی هەژموونگەرانەی یەکەمایەتیکردنی ئاسایشی خۆمان لەسەر حیسابی ئەوانی دیکە ڕەت بکەینەوە و ناکۆکییەکان لە ڕێگەی گفتوگۆ و ڕاوێژکارییەوە لەسەر بنەمای یەکسانی چارەسەر بکەین. پێویستە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هەوڵبدات ململانێکانی وەک ململانێی فەلەستین و ئیسرائیل بگەڕێنێتەوە ژێر چوارچێوەی ڕاوێژکاری فرەلایەنەی نەتەوە یەکگرتووەکان و ڕێز لە مافی وڵاتانی ناوچەکە بگرێت کە ڕێگاکانی گەشەپێدانی خۆیان هەڵبژێرن و هاوسەنگی لە نێوان نیگەرانییە ئەمنییەکانی ڕەوای هەموو لایەنەکاندا بگرێت. تەنیا بە بەرزڕاگرتنی چەمکی ئاسایشی هاوبەش و تێپەڕین لە سیاسەتی بلۆک و دەستێوەردانی دەرەکی و بنیاتنانی تەلارسازییەکی ئەمنیی گشتگیر کە لەسەر بنەمای دادپەروەری و یەکسانی بێت، دەتوانرێت ڕێڕەوێکی سیاسی نوێ بۆ چارەسەرکردنی کێشە قووڵەکانی وەک ململانێی فەلەستین و ئیسرائیل، لە کۆتاییدا بەدەستهێنانی ئاشتی و سەقامگیری بەردەوام لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دەرەوەی.

دوژمنانی کورد ،وێڕای داگیرکردنی کوردستان و کوشتوبڕی کوردان هەمیشە هەوڵیانداوە مێشکیشمان  داگیر بکەن و مێژووی راستەقینەمان بشێوێنن،.ئەوان  دوژمنن و کەسیش چاوی چاکە لە دوژمن ناکات، بەڵام ئەوەی جێگای داخە، هەندێ جار بە بێ ئاگایی خۆمان دەکەوینە ژێر هەژموونی ئەوان و دێین لاسایی چەواشەکاریەکانیان دەکەینەوە!

ئەو تورک و عارەبانەی ویستویانە سەلاحەدینی ئەیوبی لە کورد داببڕن کەم نین، بەڵام نەیانتوانی و تازەش ناتوانن.

سەلاحەدین ئەیوبی سەرکردەیەکی کورد و موسڵمانی گەورە بوو، مخابن بێگانە لە کورد زیاتر بایەخیان پێداوە.

ئەوەی جێگای سەرنجە هەندێ کەس بە بیرکردنەوە و چاو و حەزی ئەمڕۆیان سەیری سەلاحەدین و  رۆژگارەکەی دەکەن! ئەوەش هەلەیە.پێویستە

کەسایەتی و رووداوە مێژوویەکان بە پێوری مێژوویی رۆژگاری خۆیان هەلبسەنگێندرێن .

ئەو سەرکردە گەورەیە نەک هەر کوردێکی موسڵمان بووە، بگرە دەوڵەتەکەشی کوردی بووە، بەڵام پایتەختەکەی لە کوردستان نەبووە.

مێژوونووسێکی عەرەب  لە ١٢٥٧ دەوڵەتی  ئەیوبی بە دەوڵەتی کوردان داناوە، کەچی تازە بە تازە هەندێ کەس  بێ هۆکارێکی دیار دەیانەوێ حاشا لەو راستییە مێژووییە بکەن!

بەلێ، سەلاحەدین کوردێکی موسلمانی مەزن بووە و جێگای شانازیشمانە.

لە دەورانی خەباتیدا دیارترین سەرکردەی کوردە.

مام جەلال رێبەرایەتی شۆڕشی رزگاری نیشتمانی خەڵکی کوردستانی کرد تا گەیاندنی بە ئازادی و رووخاندنی دیکتاتۆریەت لە عیراق و چەسپاندنی حوکمێکی پەرلەمانی دیموکراسی.

 خاڵی کۆکەرەوەی هێزو لایەنە کوردستانیەکانی بەشەکانی تری کوردستان بوو. 

مام جەلال داهێنەری تێزی پشتیوانی پارچەکانی تری کوردستانیشە. 

لە مێژووی کورددا سەرکردەی زۆر هەڵکەوتوون بەڵام دەورانی رابەرایەتی سەرۆک مام جەلال سەختترین قۆناغی خەباتی چەکداریی و سیاسی بوو، توانی کاروانەکە بگەیەنێتە ئازادی و رزگاری باشوری کوردستان و، لەدەستوری هەمیشەیی عیراقدا  بە دەست و خەتی خۆی بە هەرێمێکی فیدراڵ بناسێنرێت.

لەم بۆنەی یادی بوونی سەرۆک مام جەلال بە یەکەم سەرۆک کۆماری هەڵبژێردراو لە هەموو سەردەمێک زیاتر پێویستمان بە بیرو تێزی ئەو رابەرەی گەلەکەمان هەیە بۆ یەکێتی و یەک گوتاری کورد لەسەر ئاستی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
بوونی سەرۆک مام جەلال بە یەکەم سەرۆک کۆماری عیراق بەهەڵبژاردن.

وەرچەرخانێکی مێژوویی بوو بزوتنەوری نیشتمانی کوردستانی بردە قۆناغێکی نوێ.

زمانی کوردی کردە زمانی فەرمی لە عیراق.

زمانی کوردی بردە ناو نەتەوە یەکگرتوەکان.

ئاڵای کوردستانی وەک ئاڵای فەرمی لە عیراقدا ناساند.

مام جەلال لەیەک کاتدا رابەری خەباتی نیشتمانی گەلەکەمان و لەهەمان کاتدا پارێزەری مافی نەتەوەو پێکهاتەکانی تری کوردستان و عیراقیش بوو.

لەم رۆژەدا  کە وەرچەرخانێکی مێژوویی بوو، رۆژی بوونی رابەرەکەمان بە سەرۆکی وڵات، سڵاوی وەفاو بەردەوامی لەسەر تێزو بیری مام جەلال و تێکڕای شەهیدانی کوردو کوردستان دوپات دەکەینەوە.

یادو یادەوەری توێشوی رێگایەو یادی هەمیشە زیندوە.

ساڵانێکە گروپ و ئێڵی جیا، دەکۆشن نەورۆز  لە خاوەنە ڕەسەنەکەی خۆی زەوت بکەن. بەشێک لەوانە خۆیان لە داگیرکەرانی کوردستاندا بەرجەستە دەکەن، دەستەیەکی تریش جەخار خۆیین و نا ئاگا؛ یان بەمەبەست نەورۆز دەدەنە پاڵ کوفرو ئاگرپەرەستی.

جیا لە سەد ساڵی رابردوو، کە داگیرکەرانی کوردستان ڕقئەستوور بوونە بەم ڕۆژەو، کورد بە هۆی ئەم ناوو بۆنەیەوە قوربانی داوەو جەوری بەرامبەر کراوە.

لە چارەکی یەکەمی ئەم سەدەیەوە کورد ئاخێز لە هەموو گۆشەیەکی کوردستانەوە بەیەک تاو و جۆش ئیقلیم گیر خاوەندارێتی  لە نەورۆز کردەوەو، بە دیلان بەرسڤی هەموو دەنگێکی نەشازی دایەوە.

بە مێزەیەک لە رووداوە خێراکانی ئەو وڵاتانەی خاکی کوردستانی بەسەردا لەت کراوە، ڕوون دەبێتەوە ئەنگێزەی ئەو خرۆشان و هەژانەی کورد لەو ئاستەدا، بۆ کارلێکی ڕووداوەکان لەسەر یەکتر دەگەڕێتەوە. چیتر جوڵەیەک لێرە دابڕاو نییە لەسەر ئەوێ.

چ جوڵەی کورد خۆی بێ یا جوڵەی داگیرکەرانی کوردستان.

نەورۆز لە کۆنەستی ئێمەدا ڕۆژی گۆڕانکارییە. لەهەمان کاتدا گوزارەیە لە هەبوون و مانەوە.

وەک چۆن کۆتایی بەستەڵەک و سەرەتای بەهارە، وەک چۆن نوێ بونەوەیە. ئاواش بۆ کورد پەیامی تیایە، زاڵبون بەسەر سەختی و ستەم و کۆتایی شەڕەنگێزیی و پەیامی دەست لەناو دەست کردن. هەموو نەورۆزێکی ساڵ کورد زیاتر لە هیواکانی نزیکتر دەکاتەوەو داگیرکەران ملکەچی خواستەکانی خۆی دەکات.

ئەم باسە کڵۆم دەدەم بەوەی

ئەگەر بۆ گەلان نەورۆز، وەرزی خۆگۆڕینی سروشت بێ، یا (شین بەڵەک) بوونی زیاتری ئاسمان بێت.

ئەگەر بۆ (ئەوان _ داگیرکەران)یش مایەی توڕەیی و شورەیی و پەستی بێ،

ئەوا بۆ ئێمە، بەشێکە لە ناسنامەی نەتەوەیی و زیاد لەهێمایەکی هەیە. نەورۆزو کورد دوانەیەکی لێک جودا نەبوون. رێز لە جیاوازیی گرتنیش هێزە؛ هونەرە. ئەوانەی رێز لە جەژنی نەتەوەیی کورد و کوردستان ناگرن، گەل ساڵ لەدوای ساڵ لە دووتوێی ئەو جەژنەدا، لە بۆتەی وڵامی داگیرکەرانی کوردستاندا، هیوای گۆڕانکاریی لە ڕوانین دەبەخشێتە ئەو کورد زوبانانەی نائاگا یا بە مەبەست خۆیان لە هیوای گەل نەبان دەکەن.

هەر لایەنێکی سیاسی بە بەشێکی گرنگی ناو پرۆسەی هەڵبژاردن بارودۆخی سیاسی وڵات هەژماردەکرێت، بەشدارینەکردنی لایەنەکان لە پێکهێنانی کابینەی نوێی حکومەت کاریگەری لەسەر کۆی پڕۆسەکە دروست دەکات.

لایەنە سیاسیەکان پێش هەڵبژاردنی خولی شەشەمی کوردستان بەگڕوتینەوە داوای ئەنجامدانی هەڵبژاردنیان دەکرد و بە پڕۆسەیەکی دیموکراسی و پاکوبێگەرد لە قەڵەمیان دەدا، لە کاتی دەستپێکی بانگەشەی هەڵبژاردن و ئەنجامدانی کۆی پڕۆسەکە لایەنەکانی وەکو ( یەکگرتووی ئیسلامی، کۆمەڵی دادگەری، نەوەی نوێ، بەرەی گەل، گۆڕان، ڕەوتی هەڵوێست). جەختیان لە بەشداریکردنێکی کارا لەناو حکومەت و  پەرلەمان دەکردەوە، کاتێکیش ئەنجامەکانی هەڵبژاردن بەفەرمی لەلایەن کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکانی عێراق ئاشکراکرا، ڕاستەوخۆ ئەم لایەنە سیاسیانە ئامانج و پەیڕەوی سەرەکیان گۆڕی لە بەشداریکردنی حکومەت بۆ داواکردنی پۆستی باڵا لە ئاست ڕێژەی کورسیەکانی پەرلەمانیان بەشێکی دیکەشیان بە وتنی بایکۆتی پێکهێنانی حکومەت نیازی خۆیان دەڕبڕی، هاوکات بەشێکی دیکەشیان دیارنیە کە ئاخۆ بەشداری پەرلەمانیش دەکەن و دەمێننەوە لەناو پڕۆسەکە.

بێگوومان، بەشداریکردنی کارایی لایەنە سیاسیەکان لەناو پڕۆسەی هەڵبژاردنی خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان بە خاڵێکی ئەرێنی و پڕۆسەیەکی دیموکراسی و پێکەوەیی هەژمار دەکرێت، بەڵام بەشدارینەکردنی لایەنەکان لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستان بە خاڵێکی نەرێنی دادەندرێت بەهۆی ئەوەی حکومەتێکی کارا پێویستی بە دەنگی دەنگدەری سەرجەم دانیشتوانانی هەرێمی کوردستان، بەشداریکردنی سەرجەم پێکهاتە جیاوازەکانەوە هەیە، هەروەها بۆ کاری پێکەوەیی، ڕووبەڕووبوونەوەی سەرجەم ئاستەنگە دەرەکی و ناوخۆییەکان، لایەکی دیکەوە چارەسەرکردنی کێشە ئابووری و کۆمەڵایەتی، پەروەردەیی و  سیاسیەکان پێویستی بە حکومەتێکی پێکهاتە جیاواز هەیە، ئەوە جیا لەم کاریگەریانە کە لەسەر حکومەتی داهاتوو دروستی دەکات هاوکات دەنگی دەنگدەریش لێردا دەکەوێتە ژێر پرسیارەوە ئاخۆ دەنگدەر دەنگی بە لایەنێکی سیاسی داوە تەنها بۆ بەرزکردنەوەی رێژەی کورسیەکانی یاخود کارکردن و خزمەتکردنی دەنگدەرەکە لێرەدا کاریگەریش دەخاتە سەر نەمانی متمانەی هاوڵاتیان لەسەر ئەو لایەنە سیاسیانە یاخود لێکداوەی دیکەی بۆ دەکرێت، بەشداریکردن و نەکردنی ئەم لایەنانە لەناو کۆی پرۆسەی هەڵبژاردن کاریگەریەکی ئەوتۆ نابێت ئەگەر بێتو بەشداری لە حکومەت و پەرلەماندا نەکات، چونکە ئەوکاتە دەبێتە فریودەری دەنگی دەنگدەر و لەدەستدانی متمانەی هاوڵاتیان.

بەشداریکردنی هەر لایەنێک لە پرۆسەی هەڵبژاردن بەواتای چاکسازی کردن و گۆڕانکاری لەناو سیستمی سیاسی هەر وڵاتێکدا دێت، بەڵام ئەوەی ئیستا لە هەرێمی کوردستان دەگوزەرێت بایکۆتکردنی پێکهێنانی حکومەت یەک مانا لەخۆ دەگرێت ئەویش دوورکەوتنەوە لە ئامانجە سەرەکییەکە ( بەرژەوەندی هاوڵاتیان). کاریگەری بەشدارینەکردنی زۆرینەی لایەنەکان لە پێکهێنانی حکومەتی نوێی هەرێمی کوردستان بەم شێوەیە دەبێتە لێدانی بەرژەوەندی گشتی و بەرزکردنەوەی بەرژەوەندی تایبەتی.

ڕۆژانە لەکەناڵەکانی ڕاگەیاندن و سۆشیال میدیاوە، گوێبیستی ئەم پرسیارەی پەیامنێران دەبین کە لەهاوڵاتی و هاونیشتیمانی ئەم هەرێمە دەکرێن.

لەڕاستیدا خۆئامادەکردنی هاوڵاتی یان خێزانەکان، بۆ ئەم مانگە پیرۆزە دوو لایەنە.

لایەنی دەروونی و ئیمانی، تایبەتە بەخودی تاکەکان و خێزانەکان، بابەتێکی خودییە و لەتاکێکەوە بۆ تاکێکی تر و لەخێزانێکەوە بۆ یەکێکی دیکە، تەنانەت لەکۆمەڵگایەکەوە بۆ کۆمەڵگایەکی تر، جیاوازە، پەیوەندیدارە بەهۆکاری تایبەتەوە، ئەم لایەنەیان ئیشی ئێمە نییەو قسەی لەسەر ناکەین.

لایەنی دووەم، لەخۆئامادەکردن بۆ مانگی پیرۆزی ڕەمەزان، بابەتی ئامادەکاری لەچۆنیەتی دابینکردنی پێداویستییەکانی تاک و خێزانەکان و پڕکردنەوەی خواستی کڕیاری بەڕۆژوو بوو، ڕەهەندێکی دارایی و ئابوری پوختە، دەتوانین لەسەری بدوێن.

یەکێک لەتایبەتمەندییەکانی ئەم مانگە پیرۆزە،  زیادبوونی خواست و داواکاری بەکاربەرانە، جا لەمانگەدا خواستی تاک و خێزانەکان، پێچەوانەی عورف و یاسای خواست(القانون الطلب ) دەبێتەوە. بەپێی یاسای خواست، هەرکاتێک نرخ بەرز ببێتەوە ئەوا بڕی داواکاری لەلایەن بەکاربەرانەوە دادەبەزێت، بەڵام لەبەرئەوەی کە ڕەگەزێکی سەرەکی خواست، بریتی یە لە حەزو ئارەزوو(الرغبة). کڕیاری بەڕۆژووبوو، کەسێکە لەم مانگەدا زیاتر حەزوئارەزوو هانی دەدات بۆ کڕینی خواردن و خواردەمەنی بەبەراورد بە ڕەگەزی دارایی، بەواتایەکی تر، پاڵنەری دەروونی زیاتر زاڵترە، هۆکاری سەرەکی کڕینەکانمانن.

لەمەوە بۆمان دەردەکەوێت، خۆ ئامادەکردن بۆ ڕەمەزان، بابەتێکی داراییە و توانای دارایی تاک یان خێزانەکە، چۆنیەتی و چەندییەتی خۆئامادەکردنەکە دیاری دەکات.

پێمانوایە، ڕێژەیەکی لایەنی دەروونی تاک و خێزانەکان، زیاتر پەیوەستە بە توانای دارایی، ئەگەر زۆر وورد ببینەوە لایەنی دەروونی گرێدراوی توانای دارایی تاک و خێزانەکانە.

گومانی تێدا نییە، بەگیرفانی بەتاڵ و نەبوونی توانای دارایی( پارە) قورس و گران و ئەستەمە، لایەنی دەروونی تاک و خێزانەکان ئامادە ببێت بۆ مانگێک کەتایبەتمەندی جیاوازی هەیە.

هەرێم بەگشتی کۆمەڵگایەکی بەکاربەری بەرخۆرە، زیاتر لە 1 ملێۆن و 500 هەزار کەس، لەڕووی داراییەوە پشت بە مووچەی مانگانە دەبەستێت و بازاڕو سەرجەم چالاکییەئابورییەکان پەیوەست و گرێدراون بە مووچەوە. سەرەڕای ڕێکەوتنی هەولێرو بەغدا و هەموارکردنەوەی یاسای بودجە، دابینکردنی بەشە بودجە بۆ مووچە، هێشتا مووچە لەکاتی خۆیدا دابەشناکرێت و دوادەکەوێت.

هەر دواکەوتنێک ڕاستەوخۆ کاریگەری خراپ (نێگەتیڤ)ی دەبێت لەسەر بارودۆخی ژیان و گوزەرانی تاک و خێزانەکان.

دەرئەنجام، دەتوانین بڵێین، خۆئامادەکردنی خێزانەکان لە لایەنی دەروونی و دابینکردنی پێداویستیەکانی ئەم مانگە پیرۆزەوە، ڕاستەوخۆ پەیوەندی بە توانای دارایی و پارە هەیە.

کاتێک توانای دارایی وپارە هەبێت، دابینکردنی پێداویستیەکان بۆ ڕەمەزان، ئەوا بەدڵنییایەوە لایەنی دەروونی و ئیمانی تاک و خێزانەکان، بەبێ کێشە خۆی ئامادە دەبێت.

ساڵی 1975 ساڵێکی شووم و کارەساتبار بوو، لەلایەک لە بەهاری ئەم ساڵەدا شۆڕشی ئەیلوول هەرەسی هێنا، لەلایەکی تریشەوە لە مانگی ئەیلوولی هەمان ساڵدا، سەرکردایەتیی کۆمەڵە و زۆربەی کادرە سەرەکییەکانی تووشی گرتن و راوەدوونان هاتن، لە کاتێکدا بزووتنەوەی کوردایەتی پێویستی بە فریادڕەسێکی وەک کۆمەڵە بوو، کە سەرکردایەتییەکەی خەریکی چالاکیی سیاسی و رێکخراوەیی بوو، بەڵام بەداخەوە زوو کەوتنە داوی رژێمی بەعسەوە. 

چوونە ژێر بارێکی ناهەموار و مەترسیدار
لەو شەوە تاریک و لەو رۆژگارە دژوارەدا، ئارام (شاسوار جەلال)، لەگەڵ ئازاد هەورامی و سالار عەزیز و مەلا بەختیار، کادری گەنج و خوێنگەرم و ئازا، چوونە ژێر بارێکی ناهەموار و مەترسیداری ئەو سەردەمە و هەوڵیان دا بۆشاییەکە پڕ بکەنەوە. بێگومان کاک ئارام داینەمۆی ئەم کارە و پیاوی رۆژگارە سەختەکان و بڕوای بە خۆی و دۆزی میللەتەکەی هەبوو، پیاوێکی قسەخۆش و بە ئیرادە بوو. کاک ئارام لەگەڵ هاوڕێکانی ئارام و هێمن بوو، بەڵام بەرامبەر دوژمن سەرسەخت و دڵ پۆڵایین بوو. لەبەرئەوە بە ماوەیەکی کەم توانی لە رێگای کومیتەی هەرێمەکانەوە، سەرلەنوێ کۆمەڵە هەڵبسێنێتەوە و بە هەماهەنگی لەگەڵ مام جەلال و هەڤاڵانی دیکە، شۆڕشی نوێ هەڵبگیرسێنێتەوە و بە مەبەستی هۆشیارکردنەوە و جاڕدانی شۆڕشی چەکداری، مەفرەزە سەرەتاییەکانی پێشمەرگە رەوانەی شاخ بکەن.
ئەو کات ئەرکی کومیتەی هەرێمەکان ئاسان نەبوو، لەلایەک سەرقاڵی رزگارکردنی کۆمەڵە لە سەرگەردانی و لە بەریەک هەڵوەشانەوە و لە لایەکی تریشەوە خەریکی زەمینەخۆشکردن بوو بۆ هەڵگیرساندنەوەی شۆڕش. بەندە لەو سەردەمەدا لە هەرێمی پێشڕەو کارم دەکرد، کە یەکێک بوو لە هەرێمە چالاکەکانی کۆمەڵە لە سنووری بەغدا و مەندەلی و خانەقین و گەرمیان. 

یەکەم دیدارم لەگەڵ کاک ئارام
یەکەم دیداری من لەگەڵ کاک ئارام، لە کۆتایی ساڵی 1974دا بوو، ئەو کات  ئەندامی لقی یەکێتیی لاوانی خانەقین بووم، بارەگامان لە دێی مەحمود قەجەری گەرمیان بوو، بۆ خولێکی تایبەت لە سکرتاریەتی یەکێتیی لاوانی کوردستان چووم بۆ چۆمانی باڵەکایەتی، لەوێ بۆ یەکەمجار کاک ئارامم  بینی و هەر ئەوکاتە چووە دڵمەوە.
دیداری جاری دووەمم، زۆر جیاواز بوو؛ وەرزی پاییزی ساڵی 1976، کاتی خۆشاردنەوەی بوو لە شاری سلیمانی، لە ماڵی کاک ئاوات قارەمانی لە سەرشەقام؛ کاک ئازادی مەلا کارئاسانیی کرد تا بە دیداری شاد ببمەوە.

ئەو کات بە راستی جیاوازییەکی زۆرم بینی لە نێوان، ئارامی ئەوسای سکرتاریەتی یەکێتیی لاوانی کوردستان و ئارامی سکرتێری کۆمەڵە، وەک رابەر و سیمبول و فریادڕەسی کۆمەڵە دەهاتە بەرچاوم، لەو کاتەوە ئەو بوو بە شێخ و منیش بووم بە دەروێشی.

پیاوێکی ورد و بەسەلیقە
ئارام پیاوێکی ورد و بەسەلیقە بوو؛ دوای جێهێشتنی شار لە ناوچەی قەراغ دەستیکرد بە چالاکیی سیاسی و عەسکەری و رێکخراوەیی و هەوڵی پەرەپێدان و گەشەکردنی یەکێتی و شۆڕشی دەدا، بوونی ئارام لەو سەردەمەدا هیوابەخش بوو بۆ سەدان و هەزاران گەنجی خوێنگەرمی کوردایەتی.

 کاک ئارام لەبەرئەوە قەراغی هەڵبژارد، چونکە  نزیک بوو لە شاری سلێمانی و بە ئاسانی دەیتوانی سەرپەرشتیی رێکخستنەکان بکات و دەستی بە ئەرکەکان رابگات. 

لەپاڵ کاری سیاسیی و پێشمەرگایەتیدا خەریکی چاپ و بڵاوکردنەوەی رۆژنامەی ئاڵای شۆڕش بوو، کە تەنها فریای دەرکردنی یەک ژمارەی کەوت، مەبەستی بوو شان‌ بە شانی خەباتی پێشمەرگایەتی، برەو بە بواری رۆشنبیری و ئایدۆلۆژیش بدات. 

لەو ماوە کەمەدا کە لە قەراغ بوو، کاک ئارام توانی بە رەفتار و کردار و گوفتاری سەرنجی زۆربەی خەڵک بۆ لای خۆی رابکێشێت و ببێت بەجێی  متمانەیان. هەر لەو ماوەیەدا ویستی نەریتێکی تازە لە کاری شۆڕش و خەبات بهێنێتە کایەوە لە هەماهەنگی و یارمەتیی خەڵک و جووتیاران، کە هێز و پشتیوانی سەرەکیی شۆڕش بوون. لەم چوارچێوەیەدا هەوڵیدا چەند پڕۆژەیەکی سادە و بچووک، بەڵام بۆ ئەو سەردەمە پڕ مەغزا و پڕ جوامێری ئەنجام بدات، وەک دروستکردنی پرد یان چاککردنی هەندێ رێگا و نزیکخستنەوەی کانیی ژنان لە ئاوایی و پاککردنەوە و فراوانکردنی کانیی ئاوی دێیەکان.

پەیوەندیی لەگەڵ خەڵکی لادێ
کاک ئارام هەرچەندە خەڵکی شار بوو، بەڵام سەرکەوتوو بوو لە پەیوەندیی لەگەڵ خەڵکی لادێ و عەشایەری ناوچەکە، زوو کلیلی تەلیسمی پەیوەندیی کۆمەڵایەتیی عەشایەری و گوندنشینیی دۆزیەوە و توانی بە ئاسانی هەڵسوکەوتیان لەگەڵ بکات و حورمەتی داب و نەریتەکانیان بگرێت.

کاک ئارام جیا لە سەرکردەکانی تری یەکێتی، نەچووە ناوچە سنوورییەکانی ئێران و بەتەنیا هەر لە قەرەداغ مایەوە، تا رێکەوتی 31/1/1978 لە دێی تەنگیسەر بەدەستی جاشە خۆفرۆشەکانی رژێمی بەعسی فاشی شەهید کرا و هەر لەوێش بەبێ کەسی لەلایەن جووتیارانی دێیەکەوە بە خاک ئەسپێردرا،  بەڵام کێلی گۆڕەکەی بوو بە نەزرگەی تێکۆشەران و رەش و رووتی ناوچەکە و سەرتاسەری کوردستان.
  
یەکێتی قوتابخانەی تێکۆشان و قوربانیدان
ئاشکرایە یەکێتی خۆی قوتابخانەی تێکۆشان و قوربانیدان بووە و هەزاران پێشمەرگە و سەدان کادر و ژمارەیەکی زۆری سەرکردەی وەک خاڵە شیهاب و جەعفەر و ئەنوەر و ئارام و عەلی عەسکەری و دکتۆر خالید و حسین بابەشێخ و ئازاد هەورامی و حەسەن کوێستانیی کردووە بە قوربانی رێی خەباتی کوردایەتی. راستە ئارام بە جەستە رۆیشت، بەڵام سێبەرەکەی هەمیشە بەسەرمانەوە بووە، بیرەوەری و بیر و بۆچوونەکانی مەشقی کۆمەڵە و یەکێتی بوون. 

لە وەفاداریی خەڵک بۆ شەهید ئارام و بۆ ئەوەی ناوی ئەو سەرکردە هەڵکەوتووە هەمیشە درەوشاوە بمێنێت و بەردەوام وێردی سەر زوبان بێت، هەزاران کوڕی کورد لە کوردستان ناونران ئارام، بێجگە لە هەزارانی تریش لە گەنج و پیاوانی هاوبیر لەگەڵ ئەم رێبەرە شەهیدە ناوی خۆیان گۆڕی بۆ ئارام.

هەزار سڵاوی وەفا و دروودی ئەمەکداریی نەبڕاوەش بۆ رۆحی پاکی شەهید ئارام. هیواخوازین رۆژی 31ی یەکەم مانگی ئەم ساڵ، ببێت بە رۆژی شەهید ئارامی سەرکردە و بشبێت بە رۆژی زاخاوی خەبات و تێکۆشانی رەنجدەرانی بیر و بازوو، لە پێناوی  بەدیهێنانی مافی چارەی خۆنووسینی گەلی کوردستان  و خزمەتی زیاتری گەل و وڵاتەکەمان، لەسەر بنچینەی یەکڕیزی و یەک‌هەڵوێستیی گەل و بەهێزترکردنی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان و پەرەپێدان بە رێبازەکەی مام جەلال و هەموو شەهیدانی رێگای رزگاریی کوردستان.

لە ساڵی 2003 لەگەڵ ئان کلوید پەرلەمانتاری پێشووی بەریتانیا لەسەر گۆڕێکی بە کۆمەڵ لە نزیك بەغداد وەستابووم، ئەو شوێنەی کە هەزاران کەس لەلایەن رژێمی سەدام حسێنەوە کوژرابوون، لە نێو ئەو تاوانەدا یەك وێنە بۆ هەمیشە لە یادمدا مابووەوە ئەویش قژی منداڵێك بوو کە بە قردێلەیەکی سور بەسترابوو و بە قوڕ داپۆشرابوو، ئەو گۆڕە بە کۆمەڵە نزیکی ئەلمەحاویل بوو کە بەیەکێك لە گەورەترین گۆڕی بە کۆمەڵ دادەنرێت لە دوای روخانی رژێمی سەدام حسێنەوە کە زیاتر لە 15 هەزار کەس لەو گۆڕە بە کۆمەڵە دۆزرانەوە. 

هەڵدانەوەی ئەو گۆڕە بە کۆمەڵە بیرهێنانەوەیەک بوو بۆ ئەو تاوانە وەحشیگەرییە کە لە عیراق رویداوە لەگەڵ خەم و پەژارەی کەسوکاری ئەفالکراوان کە بە دوای وەڵامی ئەنفالکراوانیاندا دەگەڕان.

دوای دوو دەیە، جارێکی تر لە بیابانی تەلشێخە لە قەزای سەماوەی پارێزگای موسەنا لەسەر گۆڕێکی بەکۆمەڵ خۆم بینییەوە کە روفاتی 100 ژن و منداڵی کوردی تێدابوو کە قوربانی پرۆسەی ئەنفال بوون، لە ماوەی چەند مەترێکدا سێ گۆڕی بە کۆمەڵی تر دۆزرانەوە و دەستنیشان کراون کە پێدەچێت قوربانی ئەنفال بن و ئەمەش دەبێتە یەكێك لە گەورەترین شوێن کە گۆڕی بە کۆمەڵی تێدا بێت، ئەم دۆزینەوەیە بەڵگەیەکە لەسەر دڕندەیی شاڵاوە قڕکەرەکانی سەدام حسێن و بانگەوازێکە بۆ رێزگرتن لە کەسوکاری قوربانیان. 

پشکنینە سەرەتاییەکانی پزیشکی دادوەری لە گۆڕە بەکۆمەڵەکان وێنەی ترسناكی ساتەکانی کۆتای قوربانیان ئاشکرا دەکەن. بەڵگەکان ئەوە دەخەنەڕوو کە قوربانیەکان لە دوولاوە تەقەیان لێکراوە و لە سەرەوە جارێکی تریش تەقەیان لێکراوەتەوە، روفاتەکان پیشانمان دەدەن کە گەورەکان بە جەستەیان هەوڵێکی بێهیوایان داوە بۆ پاراستنی منداڵەکان لە گوللـە.

پرۆسەی جینۆسایدی ئەنفال یەکێکە لە تاریکترین بەشەکانی مێژووی مۆدێرنە، بەپێی سەرچاوەکان 182 هەزار کورد و ئاشوری و شەبەك و تورکمان و ئێزدی لەناوبران و 4500 گوندیش رووخێنراوە، لە ماوەی چەند مانگێکی کەمدا لە ساڵی 1988 رژێمی بەعس هەڵمەتێکی قڕکردنی دژی کوردەکانی عیراق دەستپێکرد بە بیانوی دامرکاندنەوەی شۆڕشەکەیان، کە بووە هۆی ئاوارەکردن و کوژرانیان، ئەمڕۆ دەنگی قوربانیەکان هاواری یەکسانی و دادپەروەری دەکات، بەڵام رێگای دادپەروەری خێرا و ئاسان نییە، لە ساڵی 2019ەوە تەنیا دوو گۆڕی بەکۆمەڵی گەورە دۆزراونەتەوە وهەڵدراونەتەوە و ژمارەیەکی بێشوماری تری قوربانیان لە ژێرخاکدا حەشاردراون. پرۆسەی کنەو پشكنین و ناسینەوە و هاوتاکردنی پشکنینی دی ئێن ئەی ورد و ئاڵۆز و پێویستی بە کاری شارەزایی ورد و هەوڵی بێوچان هەیە.

بۆ یەکەمین جار پرۆسەی ناسینەوەی ئەنفالکراوەکان بەشێوەیەکی رەسمی بە هاوبەشی لەگەڵ پزیشکانی وەزارەتی داد و لیژنەی نێودەوڵەتی ونبوان و دەزگای شەهیدان و پزیشکی داد و چەند شارەزایەك بەڕێوەدەچێت و نوسینگەکەمان سەرپەرشتی پرۆسەکە دەکات. 

تا ئێستا 1200 نمونەی خوێن لە کەسوکاری ئەنفالکراوان لە کەلار و چەمچەماڵ و کۆیە وەرگیراوە لە کۆری 1600 خێزان کە خۆیان بۆ پرۆسەکە تۆمارکردووە.

سەرەڕای ئەم ئاڵنگاریانە کاری لە پێشینەمان گەڕاندنەوەی روفاتەکانە بۆ کەسوکاریان و بەشێوەیەکی شەرەفمەندانە بە خاکبسپێردرێن و دڵنەوایی بکرێن و ئەوەش بزانرێت کە قوربانیدانیان بۆ ئازادی لەبیرنەکراوە. 

عیراق تەنیا نییە لەو بابەتە ترسناکەدا، بەم دواییانە گۆڕێکی بەکۆمەڵ لە نزیك دیمەشق لە سوریا دۆزرایەوە کە روفاتی هەزاران قوربانی رژێمی بەشار ئەسەدی تێدابووە. ئێستاش سوریا بە هەمان شێوەی عیراق دووچاری ئازارێك بووەتەوە بۆ ناسینەوەی قوربانیەکان و پاراستنی بەڵگەکان و بەدیهێنانی دادپەروەری بۆ کەسوکاری قوربانیەکان.

ئەو ئەرکە بێ بەربەست نییە، بەربەستی سیاسی بووەتە رێگر لە پێشکەوتنی عیراق، بەڵام وەک چۆن بەڵێنم بە کەسوکاری قوربانیان داوە کە کەمتەرخەم نابین لە هەوڵەکانمان، ئەو کارە لە کۆتاییەوە نزیك نییە و پێویستە ئەو شوێنانە وەکو شایەتحاڵ بپارێزرێن و ببێتە یادگارێک بۆ نەوەی داهاتوو، سەبارەت بە دەرەنجامی ستەمکاری. 

وانەکانی جینۆسایدی ئەنفال لە دەرەوەی عیراق دەنگدەداتەوە، ئەو گۆڕە بەکۆمەڵانە دەرخەری ئازاری گەلانێكن کە ترسێنراون بە توندوتیژی و ستەمکاری کە رژێمەکان خاکەکانیان لێکردونەتە گۆڕستانێکی بێدەنگ. لێپرسراوێتی بە کۆمەڵمان ئەوەیە کە پارێزگاری لە مێژوو بکەین و کاربکەین بۆ دوبارە نەبوونەوەی ئەو کارەساتە دڕندانەیە.

کاتێك لە بیابانی تەلشێخە وەستابووم هەستم بە ئازاری قوربانیەکان کرد، کەسوکاریان شایەنی زیاتری سۆزی ئێمەن، ئەم کارە تەنیا دەربارەی رابردوو نییە، بەڵکو بۆ داهاتووە. 

هەر کەسێك بوەتە قوربانی لەو گۆڕە بەکۆمەڵانە بەڵگەی باجی بێدەنگی و بێکردارییە، پێویستە چیرۆکەکانیان بگێردرێنەوە و قوربانیەکانیان بۆ هەمیشە لە ویژدانی مرۆڤایەتیدا بچەسپێنرێت، پێکەوە پارێزگاری لەو یادەوەریە دەکەین و دادپەروەری بەدیدەهێنین و داهاتوو بنیات دەنێین بەشێوەیەك کە منداڵان لە ترسا خۆیان بە دایکیانەوە نەلکێنن.

سەرچاوە/ گۆڤاری نیوزویك 

ژینگەی ئەمڕۆی جیھان ئەو پرسە گەورەیەیە کە وڵاتان جێی بایەخیانەو مەترسی پیسبوونی رۆژ بەڕۆژ روو لەزیادبوونە، ھەربۆیە ساڵانە کۆنگرەی جیھانی بۆ چارەسەرکردنی ئەم پرسەو کەمکردنەوەی زیانەکانی لەسەر مرۆڤایەتی دەبەسترێت.

ھەرێمی کوردستانیش بەدەرنیە لەم پیسبوونە بەردەوامەی ژینگە، بەپێی دوائامارەکانیش شاری (ھەولێر) بەپیسترین ژینگە لەعێراق ئەژمارکراوە، ھۆکاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ زۆری ئەو کارگەو پاڵاوگە یاسایی و نایاساییانەی کە لەدەوروبەری ھەولێر بوونیان ھەیەو مەرجی ژینگەییان تێدانیە، ئەمە جگە لەچەند ھۆکارێکی تری وەک مادە پلاستیکییەکان و زۆری ژمارەی ئۆتۆمبێل و ئەو سوتەمەنییانەی کە بەکاردەھێنرێن.

پیسبوونی ژینگەی ھەولێر بۆتە مەترسییەکی گەورە لەسەر دانیشتووانی شارەکە بەجۆرێک بەپێی دوا ئامارەکانی تووشبووانی شێرپەنجە رێژەی (٥٠٪)ی توشبووان لەشاری ھەولێرن، چونکە شارەکە ستانداردی ھێڵی سووری پیسبوونی ژینگەیی جیھانی تێپەڕاندووە.

پزیشکان ئاماژە بەوەش دەکەن جگە لەشێرپەنجە چەندین نەخۆشی تری وەک هەناسە تەنگیی و هەستیاریی پێست و قوڕگ و لوت و چاو، ھۆکاری پیسبوونی ژینگەی شارەکەن.

لەلایەکی دیکەوە پیسبوونی ژینگەی ھەولێر کاریگەریی لە سەر کشتوکاڵ و ئاژەڵانیش هەیە، بە تایبەت ئەو زەوییە کشتوکاڵییانەی نزیک پاڵاوگە و کارگەکانن، بەشێک لە رووەکەکان وشک دەبن یاخود ئەو درەختانەی داری بەردارن بەرهەمێکی زۆر کەم بەرهەمدێنن، گەڵای درەخت و رووەکەکان و بەگشتی سەوزاییەکانی ئەم ناوچانە شێواون، هەروەها ئاژەڵانی ئەم ناوچانە تووشی چەندین نەخۆشی بوون.

ئەرکی حکومەتی ھەرێمی کوردستان و حکومەتی خۆجێی ھەولێرە ژیانی ھاووڵاتیانی ھەولێر بپارێزن و رێگای توند بگرنەبەر بەرامبەر کارگەو پاڵاوگە یاسایی و نایاساییەکان و مەرجەکانی ژینگەپارێزییان لەسەر جێبەجێ بکەن و ئەوانەشی کەپێویست دەکات دابخرێن و دووربخرێنەوە، تا ئەم کارەساتە گەورەیەی رووی لەھەولێر کردووە چارەسەر بکرێت، چونکە بۆتە مۆتەکەی سەر ژیانی دانیشتووانی ھەولێرو ھێور ھێور گیانیان دەکێشێت.