رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
ئاستی ئاڵۆزی نێوان ئێران و ئیسرائیل ئەمڕۆ دووشەممە گەیشتە ئاستێکی نوێ، کاتێک هەردوو لا هۆشداری دەرچوونیان بە دانیشتووانی شارە سەرەکیەکانی یەکتری دا.
سوپای پاسدارانی ئێران لە راگەیێندراوێکی فەرمیدا هۆشداری دایە دانیشتووانی شاری تەل ئەبیب و داوای لێکردن کە ماڵەکانیان چۆڵ بکەن و بچنە دەرەوەی شارەکە.
لە دەقی راگەیێندراوەکەی پاسداراندا هاتووە: "ئێمە بە تەواوی ئامادەین بۆ جەنگێکی دوورودرێژ."
لە هەمان کاتدا، سوپای ئیسرائیلیش راگەیێندراوێکی هاوشێوەی بڵاوکردەوە و داوای لە دانیشتووانی ناوچەی سێی شاری تارانی پایتەختی ئێران کرد کە ناوچەکە بەجێبهێڵن.
ئەم هەنگاوانە وەک هۆشداری دوولایەنە لێکدەدرێنەوە کە نیشاندەری ئەوەیە ئاڵۆزی نێوان هەردوو وڵاتەکە دەچێتە ئاستێکی نوێی خەتەرناکەوە.
بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم رایگەیاند، زیان بە چوار باڵەخانە لە ئەسفەهان گەیشتووە، کە تاقیگەی کیمیایی و کارگەیەکی گۆڕینی یۆرانیۆمی تێدایە.
رافێل گرۆسی بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم ئاماژەی بەوەکردووە، لەگەڵ لایەنی ئێرانی لە پەیوەندیدان و بەردەوام زانیارییەکان ئاڵوگۆڕ دەکەن.
باسی لەوەشکردووە، پەیوەندییان لەگەڵ پشکنەرەکان بەردەوامە و سەلامەتی ئەوان لەپێشینەی کارەکانیانە.
راشیگەیاندووە، پەرەسەندنی گرژییەکان زیان بە دانوستانەکان لەبارەی سیستمە ئەتۆمییەکەی ئێران دەگەیەنێت و چارەسەرە دیبلۆماسییەکان بۆ بەدەستنەهێنانی چەکی ئەتۆمیی لەلایەن ئێرانەوە دوا دەخات.
گرۆسی وتووشیەتی، هیچ زیانێک بە وێستگەی پیتاندنی سووتەمەنی فۆردۆ نەگەیشتووە.
یان لە ڕیاکتۆرێک کە لە قۆناغی دروستکردندایە لە خونداب دەستنیشان نەکراوە.
وتەبیژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، باسکردنی دانوستان لەم کاتەدا بێمانایە. دەشڵێت، پەرلەمان سەرقاڵی ئامادەکردنی پرۆژەیاسایەکە بۆ کشانەوە لە رێککەوتننامەی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی.
ئیسماعیل بەقائی وتەبیژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاندووە، هەماهەنگی تەواویان لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە هەیە، داواش لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و ئەنجومەنی ئاسایش دەکەن ئیدانەی بۆردومانەکانی ئیسرائیل بکات.
ئاماژەی بەوەشکرد، بۆ ئەم ساتە باسکردنی دانوستان بێ مانایە.
وتیشی، پەرلەمانی ئێران سەرقاڵی ئامادەکردنی پرۆژەیاسایەکە بۆ کشانەوە لە رێککەوتننامەی قەدەغەکردنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی.
پەیمانی نەھێشتنی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی NPT؛ پەیماننامەیەکی نێودەوڵەتییە بە ئامانجی رێگریکردن لە بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆمی و تەکنەلۆژیای چەکی ئەتۆمی، هەروەها پێشخستنی ھاوکارییە لە بەکارھێنانی ئاشتیانەی وزەی ئەتۆمی، و پێشخستنی ئامانجی گەیشتن بە داماڵینی چەکی ئەتۆمی و داماڵینی گشتی و تەواوەتیی.
باڵیۆزی ئەمریکا لە ئیسرائیل رایگەیاند، موشەکێکی ئێرانی لە نزیک باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەو وڵاتە کەوتووەتە خوارەوە، بەڵام هیچ زیانێکی گیانی لێنەکەوتووەتەوە.
مایک هاکابی باڵیۆزی ئەمریکا لە ئیسرائیل رایگەیاند، موشەکێکی ئێرانی لە نزیک باڵیۆزخانەی ئەمریکا لەو وڵاتە کەوتووەتە خوارەوە، کاری لە پێشێنەی ئەوانیش پاراستی کارمەندەکانیانە، بەو هۆیەوە بۆ ئەمڕۆ باڵیۆزخانەکەیان لە ئیسرائیل دادەخەن و هیچ کاروبارێک بەڕێ ناکەن.
وتیشی، بە هەماهەنگی لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئیسرائیل چاودێری دۆخەکە دەکەن و لە ئێستادا ناتوانن کارمەندەکانیان لە ئیسرائیل ببەنە دەرەوە، بەهۆی ئەوەی سەرجەم گەشتە ئاسمانییەکانی ئەو وڵاتە راگیراون.
ئەوەش لە کاتێکدایە، ماوەی سێ رۆژە هێرشی ئیسرائیل و ئێران بۆسەر یەکتر بەردەوامە و دوایین هێرشی ئەمشەوی ئێران بۆسەر ئیسرائیل بووەتە هۆی پێنج گیانلەدەستدان و 92 بریندار.
حەیفا سێیەم شاری گەورەی ئیسرائیلە و رۆڵێکی بەرچاوی هەیە لە ژیانی ئابووری و کولتووری ئیسرائیل، لێدان لە حەیفا وەک لێدانە لە ناوەندە ژیانی و گرنگەکانی سوتەمەنی و ناوەندە زانستییەکان لەو شارە.
*گرنگی ئابووری:
- بەندەرێکی گەورە و سەرەکییە لە دەریای سپی ناوەڕاست
- ناوەندێکی پیشەسازی گرنگە، بەتایبەتی بۆ تەکنەلۆژیا و کیمیاوی
- کارخانەکانی نەوت و گازی سروشتی تێدایە
*گرنگی جوگرافی:
- کەوتووەتە باکووری ئیسرائیلەوە
- شوێنێکی ستراتیژییە پێوەند بە شارەکانی ترەوە
- زانکۆی تەکنیۆن - یەکێک لە باشترین زانکۆکانی تەکنەلۆژیایە لە جیهان دا و دەکەوێتە حەیفاوە
- ناوەندێکی توێژینەوە و گەشەپێدانی زانستیە
سەرۆک وەزیرانی عیراق پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لەگەڵ سەرۆک کۆماری ئێران ئەنجامدا و پشتگیری عیراقی بۆ هاوکاریی ئێران دەربڕی.
محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عیراق پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لەگەڵ مەسعود پزیشکیان سەرۆک کۆماری ئێران ئەنجامدا و تیایدا باسیان لە دوایین پێشهاتەکان و رێگەنەدان بە بەکارهێنانی ئاسمانی عیراق لەلایەن ئیسرائیلەوە کرد.
نوێ دەکرێتەوە..
حزبوڵا داوای داخستنی باڵیۆزخانەی ئەمریکا و دەرکردنی هێزەکانیان لە عیراق دەکات.
وەزیری بەرگریی ئیسرائیل رایگەیاندووە، خامنەیی تاران وەک بەیروت لێدەکات و دانیشتووانەکەشی دەکات بە بارمتە، دەشڵێت، ئێران توشی زیانێکی زۆر بووە.
یسرائیل کاتس وەزیری بەرگریی ئیسرائیل لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ کەناڵی سکای نیوزی عەرەبی رایگەیاندووە، "هێرشەکانمان بۆسەر ئێران بەهێزن، 80 پێگەی سەر بە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێرانمان کردووەتە ئامانج".
وتووشییەتی، ئێران و هاوپەیمانەکانی توشی زیانێکی زۆر بوون.
ئاماژەی بەوەشکردووە، "ئەوەی پلانمان بۆ دانابوو وەک خۆی جێبەجێکرا، بگرە زیاتریش".
ئەوەش لەکاتێکدایە، هەر پێشنیوەڕۆی ئەمڕۆ وەزیری بەرگریی ئیسرائیل هۆشداری دایە هاووڵاتیانی ئێران و داوای لە سەرجەم دانیشتووانی نزیک لە بنکە ئەتۆمییەکان کرد، بەپەلە ناوچەکانیان چۆڵ بکەن و تاوەکو کاتێکی نادیار نەگەڕێنەوە.
سوپای پاسدارانی ئێران گیانلەدەستدانی حەوت فەرماندەی دیکەی سەربازیی سەر بە هێزی ئاسمانیی وڵاتەکەی لە هێرشەکانی ئیسرائیلدا راگەیاند.
سوپای پاسدارانی ئێران گیانلەدەستدانی حەوت فەرماندەی سەربازیی دیکەی وڵاتەکەی لە هێرشەکانی شەوی هەینی ئیسرائیلدا پشتڕاستکردەوە و بە رەسمی رایگەیاند، کە ئەو فەرماندە باڵایانە لەگەڵ ئەمیر حاجی زادەی فەرماندەیی هێزی ئاسمانیی ئێراندا بوون.
لە راگەیەنراوەکەدا ناوی چەند فەرماندەیەکی پلەباڵا هاتووە کە بۆ یەکەمجارە ئێران بە رەسمی پشتڕاستی کوژرانیان دەکاتەوە.
بەپێی راگەیەنراوەکە، هەریەک لە محەمەد باقر تاهرپور، مەسنور سەفەرپور، مەسعود تەیب، جەواد جەرسارا، خەسرەو حوسنی، مەحمود باقری و داود شێخیان لە هێرشێکی سوپای ئیسرائیلدا گیانیان لەدەستداوە.
لە راگەیەنراوەکەدا، بۆ یەکەمجارە ئێران بە رەسمی گیانلەدەستدانی خەسرۆ حوسنیی جێگری فەرماندەی دەزگای هەواڵگریی ئێران پشتڕاست بکاتەوە.
لەو بارەیەشەوە ئیسرائیل پێشتر رایگەیاندبوو، لەکاتی هێرشەکەدا چەند فەرماندەیەکی پلەباڵای سەربازی لەگەڵ ئەمیر حاجی زادەدا لە حەشارگەیەکی ژێرزەویدا بوون.
ئیسرائیل هۆشداری دەداتە هاووڵاتیانی نیشتەجێی نزیک بنکە ئەتۆمییەکان، بەپەلە چۆڵی بکەن.
لە راگەیەنراوێکدا ئەفیخای ئەدرەعی وتەبێژی سوپای ئیسرائیل هۆشداری داوەتە ئەو هاووڵاتییانەی نیشتەجێی نزیک ناوەندە ئەتۆمییەکانن، بۆ پاراستنی سەلامەتی خۆیان و خێزانەکانیان بەپەلە ئەو ناوچانە چۆڵ بکەن.
داواش لەو هاووڵاتیانە دەکات، تاوەکو کاتێکی نادیار نەگەڕێنەوە شوێنەکانی خۆیان.
پێشییان دەڵێت، مانەوەتان لەو شوێنانەی بنکەی ئەتۆمین یان پەیوەندییان بە بنکەکانەوە هەیە، ژیانتان دەخاتە مەترسییەوە.
لە بەرەبەیانی رۆژی 13ی ئەم مانگەدا، ئیسرائیل بە 200 فڕۆکەی جەنگیی هێرشیکردە سەر 100 ئامانج لە ناو ئێراندا و بەهۆیەوە 78 کەس گیانیان لەدەستدا و نزیکەی 400 کەسی دیکەش بریندار بوون، کە شەش زانای ئەتۆمی و فەرماندەی گشتیی سپای پاسداران و سەرۆکی ئەرکانی ئێران و وتەبێژی خامنەیی و چەندین فەرماندەی سەربازی و پلەباڵای دیکەی تێدابوو، لەدوای ئەوەشەوە ئێرانیش دەستی بە هێرشکردنە سەر ئیسرائیل کرد و هێرشەکانی هەردوو وڵات تاوەکو ئێستا بەشێوەیەکی چڕ بەردەوامن، کە بەهۆیەوە ژمارەی کوژران و گیانلەدەستدانەکانیش بەرزبوونەوە.
وەزیری دەرەوەی ئێران لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەنووسیدا رایگەیاند، جەنگ نابەنە خاکی وڵاتانی دراوسێ و دەشڵێت: ناچار نەکێین مەودای شەڕ فراوان ناکەین.
عەباس عراقچی وەزیری دەرەوەی ئێران رایگەیاند، ئیسرائیل بە هێرشکردنە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکان سەرجەم هێڵە سورەکانی بەزاندووە و ئەوانیش لە هێرشەکانیان بەردەوام دەبن.
ئاماژەی بەوەشکردووە، رێگە نادەن جەنگەکە بخەنە خاکی وڵاتانی دراوسێیان. دەشڵێت، ئەگەر ناچار نەکرێین نامانەوێت مەودای شەڕ فراوان بکەین.
ئەوەشی خستووەتە روو، وەڵامدانەوەی ئیسرائیل بە مافی خۆیان دەبینن و چاوەڕوانیشن ئەمریکا نیازپاکی خۆی نیشان بدات. وەک وەزیری دەرەوەی ئێران دەڵێت، پێیان وایە هێرشی ئیسرائیل بەبێ پشتیوانی و گڵۆپی سەوزی ئەمریکا روونادات.
باسی لەوەشکردووە، بەڵگەیان لایە لەسەر پشتگیری هێزە ئەمریکییەکانی ناوچەکە بۆ ئیسرائیل.
روونیشیکردووەتەوە، ئامادە نین رێککەوتنێک بکەن کە لە مافە ئەتۆمییەکانیان بێبەشیان بکات، ئەگەر ئیسرائیل هێرشەکانی رابگرێت ئەوانیش هێرشیان ناکەنە سەر.
سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند، پەیوەندییان بە هێرشەکانی شەوی رابردووی ئیسرائیل بۆسەر ئێرانەوە نییە و دەشڵێت، دەتوانن کۆتایی بەم شەڕە خوێناوییە بهێنن.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند، ئەمریکا هیچ پەیوەندییەکی بە هێرشەکانی شەوی رابردووی ئیسرائیل بۆسەر ئێرانەوە نییە.
هۆشداریشی داوەتە ئێران و دەڵێت: ئەگەر بە هەرجۆرێک ئێمە بکرێینە ئامانج، لەلایەن ئێرانەوە یان ئەو گروپانەی نزیکن لێی، ئەوا هێزەکانمان کارێکی واتان پێدەکەن هەرگیز نەتانبینیوە.
لە کۆتاییشدا ترەمپ ئاماژەی بەوەکردووە، دەتوانن بە ئاسانی رێککەوتن لەنێوان ئێران و ئیسرائیلدا بکەن و کۆتایی بەم شەڕە خوێناوییە بهێنن.
ئەوەش دوای ئەوە دێت، لە دوو رۆژی رابردوودا ئێران هەڕەشەی هێرشکردنە سەر بنکەکانی ئەمریکای کرد لە ناوچەکەدا.
حوسییەکانی یەمەن رایانگەیاند، بە هەماهەنگی لەگەڵ تاراندا چەندین هێرشیان بۆسەر ئیسرائیل ئەنجامداوە.
ئەوەش لەکاتێکدایە، شەوی رابردوو ماڵپەڕی ئەکسیسۆس لەزاری بەرپرسێکی باڵای ئیسرائیلەوە رایگەیاند، محەمەد ئەلغەماری سەرۆک ئەرکان و کەسایەتی دووەمی حوسییەکانیان لە بۆردومانێکدا کردووەتە ئامانج.
پێشتریش لە رۆژی 12ی ئەم مانگەدا، گۆڤاری نیوز ویكی ئەمریكی لە زاری سەرچاوەیەكی ناو بزوتنەوەی ئەنسارولئیسلامی سەر بە حوسییەكان بڵاویكردەوە، لە ئەگەری هێرشكردنە سەر ئێران ئەوان جەنگ دژی ئەمریكا و ئیسرائیل رادەگەیەنن.
ئەکسیۆس بڵاویکردەوە، کە ئیسرائیل هەوڵی تیرۆرکردنی سەرکردەیەکی دیاری گرووپی حوسییەکانی یەمەنی داوە.
ماڵپەڕەکە لە زاری بەرپرسێکی باڵای ئیسرائیلەوە بڵاویکردووەتەوە، "ئیسرائیل هەوڵی تیرۆرکردنی سەرۆکی ئەرکانی حوسییەکانی داوە لە هێرشێکدا لە یەمەن".
هەروەها دەسەڵاتی پەخشی ئیسرائیل لە زاری بەرپرسێکی ئەمنی ئیسرائیلەوە رایگەیاندووە کە ئیسرائیل "هەوڵێکی تیرۆرکردنی لە یەمەن ئەنجامداوە و ئەگەر هێرشەکە سەرکەوتوو بێت، روداوێکی ناوازە دەبێت".
جارێکیتر ئێران گەروی هورمزی وەک کارتی فشار دژ بە وڵاتانی دراوسێ و جیهان بەکار دەهێنێتەوە و لەپای هاوکارییەکانی فەرەنساو بەریتانیا و ئەمریکا بۆ هێرشەکانی ئیسرائیل کە بووە هۆی کوژرانی فەرماندە باڵاکانی، دەڵێت کارتی داخستنی گەروی هورمز بەروی جیهاندا کارتێکە لەسەر مێزەکەمان و دەکرێت بەکاری بهێنین.
گەروی هورمز کوێیە؟
گەروی هورمز بە فارسی (تنگە هرمز) و بە عەرەبیش (مضیق هرمز) ەیەكێكە لە گرنگترین ڕێڕەوە ئاوییەكانی جیهان كە زیاتر تایبەتە بە جوڵەی كەشتییەكان, ئەكەوێتە كەنداوی عەرەبی لە نێوان ئاوی كەنداوی عەرەبی لە لایەك وە ئاوی عومان و دەریای عەرەب و ئۆقیانوسی هیندی لەلایەكی تر. یەكەم دەروازەی دەرییاییە بۆ عیڕاق و كوەیت و بەحرەین, لەلایەكییەوە باكوری ئێران (پارێزگای بەندەر عەباس) و لە باشوری عومان (پارێزگای مسندم) سەپەرشتی كەشتییە دەریاییەكان دەكەن.
*گرنگی ئابووری گەروی هورمز:
ئەم گەروە یەکێکە لە گرنگترین رێگاکانی گواستنەوەی نەوت لە جیهاندا. نزیکەی %20 لە نەوتی جیهان و %25 لە گازی سروشتی جیهان لە رێگای ئەم گەروەوە تێدەپەڕێت.
*وڵاتانی دەوروبەری هورمز:
- ئێران لە باکوور
- عومان لە باشور
- دوورترین خاڵ لەگەڵ دەوڵەتەکانی عەرەبی خەلیجی فارس
*گرنگی ستراتیژی:
بەهۆی تێپەڕینی ئەو بڕە زۆرەی نەوت و گاز تیایدا، ئەم ناوچەیە زۆر گرنگە بۆ ئاسایشی وزەی جیهان. هەبوونی هەر ململانێ و ناکۆکیەک لەم ناوچەیەدا کاریگەری گەورەی لەسەر بازاڕی وزەی جیهان دەبێت.
گەروی هورمز گرنگییەکی زۆر تایبەتی بۆ ئێران هەیە لە چەندین ڕووەوە:
*گرنگی ئابووری:
- ئێران نزیکەی%80 ـی نەوتەکەی لە رێگای ئەم گەروەوە دەنێرێتە دەرەوە.
- سەرچاوەی سەرەکی دراوی بیانیە بۆ ئێران
- بەشێکی زۆری بودجەی حکومەت لە فرۆشتنی نەوت لەم رێگایەوە دابین دەکرێت.
*گرنگی جیۆپۆلتیکی ئەم ناوچەیە:
- ئامرازێکی بەهێزە بۆ فشار خستنە سەر وڵاتانی دیکە
- توانای کۆنترۆڵکردنی بەشێکی گەورە لە گواستنەوەی وزەی جیهان
- دەتوانێت وەک “کارتی فشار” بەکاری بهێنێت لە کاتی قەیراندا
*گرنگی ئاسایشی:
- سنووری دەریایی ئێران لەگەڵ دەریای ئازاد
- رێگەی سەرەکی بۆ هاتووچۆی کەشتیەکانی ئێران
- پاراستنی ئەم ناوچەیە لە ستراتیژی بەرگریی نیشتیمانی ئێراندا زۆر گرنگە
*گرنگی سیاسی:
- ئامرازێک بۆ دانوستان لەگەڵ وڵاتانی دیکە
- هەڕەشە بە داخستنی گەروەکە وەک سیاسەتی فشار بەکاردەهێنێت
- بەشێک لە بەرگری لە بەرژەوەندییە ناوچەییەکانی
بۆیە ئەم گەروە بۆ ئێران تەنها ڕێگایەکی ئاسایی گواستنەوە نییە، بەڵکو بەشێکی گرنگی ئاسایشی نیشتیمانی و ستراتیژی سیاسەتەکەیەتی.
لە ئێستادا داخستنەوەی ئەم گەروە وەک کارتی فشار بەکار دێت دژ بە فەرەنسا
رێبەری باڵای کۆماری ئیسلامی ئێران عەلی خامنەیی، رۆژی شەممە رەزامەندی خۆی لەسەر لێبووردن و کەمکردنەوەی سزای هەزار و 705 زیندانی دا.
بەپێی هەواڵی ئاژانسی تەسنیم، ئەم بڕیارە بەبۆنەی جەژنی قوربان و جەژنی غەدیر، وەڵامی داخوازی غولام حوسێن موحسنی ئەژەیی سەرۆکی دەسەڵاتی دادوەری بووە.
خامنەیی بەپێی بەندی 11ـی ماددەی 110ـی دەستووری ئێران، رەزامەندی خۆی لەسەر لێبووردن، کەمکردنەوە و گۆڕینی سزای ئەم زیندانیانە دا کە لە دادگاکانی شۆڕش، دادگای سەربازی و دادگای دەستەی گەشەپێدانی حکوومەتی تاوانبار کراون.
ئەم هەنگاوە یەکێکە لە بڕیارە دووبارەبووەکانی رێبەری ئێران بۆ لێبووردنی زیندانیکراوان لە بۆنە ئایینییەکاندا.