رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
ئیسرائیل بەیاسایەك قەتەر دەخاتە ریزی وڵاتانی دوژمن و دانوستانەكانی دەوحەش بۆ ئازادكردنی بارمتە ئیسرائیلییەكان بەردەوامە.
كەناڵی 12ی ئیسرائیل بڵاویكردەوە، رەشنوسی یاسای بە دوژمن لەقەڵەمدانی قەتەر لەلایەن دەستەی یاسایی پەرلەمانی ئیسرائیلەوە پەسندكراوە.
بە پێی رەشنووسی ئەو یاسایەی كە پەسند كراوە، ئیسرائیل نابێت هیچ جۆرە مامەڵەیەكی سیاسی و سەربازیی و ئاڵوگۆڕێكی بازرگانیی لەگەڵ قەتەر بكات و ئەوەش نیگەرانیی لێكەوتوەتەوە، چونكە تا ئێستا قەتەر رۆڵی سەرەكیی دەبینێت لە دانوستانەكانی تایبەت بە ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس.
لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا قەتەر بە بەردەوامی رۆڵی سەرەكیی بینیوە بۆ ئازادكردنی بارمتەكانی ئیسرائیل و دانوستانەكانی تایبەت بە ئاگربەستیش لە غەززە، بەڵام بە پێی یاسا نوێیەكەی ئیسرائیل نابێت چیتر قەتەر نێوەندگیریی حەماس و ئیسرائیل بكات.
دۆزینەوەیەکی نوێ دەریدەخات، کە لەسەر خاکی سوریا 4500 ساڵ پێش ئێستا کەلوپەلی یاری منداڵان بەرهەمهێنراوە و فرۆشگە هەبووە بۆ فرۆشتنی ئەو کەلوپەلانە.
شەقشەقە و بوکەشووشەی یاریکردنی منداڵان، ئەو دوو کەلوپەلی یارییەن کە بەرکارهێنانێکی بەربڵاویان هەیە لە جیهاندا و ئێستاش تەمەنی نزیک پێنجهەزار ساڵەی چەند شەقشەقە و بوکەشووشەیەک، توێژەرە جیهانییەکانی بەخۆوە سەرقاڵ کردووە.
لێکۆڵەرانی دانیمارکی لە توێژینەوەیەکدا دۆزینەوەی 19 شەقشەقەی منداڵان و چەند پارچەیەکی بوکەشووشەی منداڵانیان لە شاری حەمای سوریا راگەیاندووە، مێژووەکەی بۆ سەردەمی چاخی برۆنز دەگەڕێتەوە.
چاخی برۆنز ئەو چاخە بوو کە تیایدا بۆ یەکەم جار مرۆڤ دەستی بە کارکردن بە کانزا کرد، چەک و ئامراز و ئامێری کانزایی جێگەی بەردینی گرتەوە، ئەگەرچی لە 3000 ساڵ بەر لە زایین یۆنان و چین چوونەتە ئەو قۆناغە، بەڵام لە ئەنادۆڵ و لای سۆمەرییەکان، لە 6000 ساڵ بەر لە زایینەوە چوونەتە ئەو چاخەوە.
گۆڤاری "childhood In the past" توێژینەوەیەکی بڵاوکردووەتەوە کە چەندین لێکۆڵەر تێیدا بەشدارییان کردووە، لە توێژینەوەکەدا 19 شەقشەقەی منداڵانیان لە شاری حەمای سوریا دۆزیوەتەوە، کە بۆیان دەرکەوتووە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چوار هەزار و 500 ساڵ بەر لە ئێستا.
4500 ساڵ پێش ئێستا دایکان و باوکان لە بازاڕ یارییان بۆ منداڵەکانیان کڕیوە
ماری هاڵد لێکۆڵەری بەشدار لە توێژینەوەکەدا باسی لەوەکردووە، ئەگەر لەو سەردەمەدا دایک ویستبێتی منداڵەکەی بۆماوەیەک سەرقاڵ بکات، کەوچکێکی دارین یان ئاسنینی داوەتە دەستی، بەڵام لەسەر خاکی سوریا، تەنانەت لەو سەردەمەدا، دایک و باوکەکان هەڵبژاردنێکی دیکەیان هەبووە، کە ئەوە بووە توانیویانە بچن بۆ بازاڕ و یارییەک بۆ منداڵەکەیان بکڕن.
توێژەران لەم توێژینەوەیەوە گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی، کە نزیکەی پێنج هەزار ساڵ بەر لە ئێستا لەسەر خاکی سوریا کەلوپەلی یاری منداڵان بەرهەمهێنراوە و لە بازاڕدا فرۆشراوە، بەوپێیەی مێژووی ئەو شەقشەقانەی دۆزراونەتەوە دەگەڕێنەوە بۆ چاخی برۆنز، کە ئەمە گەورەترین دۆزینەوەیەی لەو شێوەیەیە.
خاکی سوریا یەکێکە لەو خاکانەی بەهۆی نزیکییەکەی لە ئەنادۆڵ و خاکی کوردستانەوە، مێژوویەکی دێرینی هەیە و یەکێکیشە لەو خاکانەی لەپاڵ کوردستاندا کە کۆنترین پاشماوەی مرۆڤی تێدا دۆزراوەتەوە. سوریا یەکێک بوو لە ناوەندە سەرەتاییەکانی چاخی بەردینی نوێ '12 هەزار ساڵ' لەمەوبەر.
خاکی سوریای ئێستا چەندین فەرمانڕەوایی بەخۆوە دیوە و لەناو فەرمانڕەوایەتییە کوردییەکانیشدا بەشێکی زۆریان لەو خاکەدا باڵادەست بوون و شارستانییەتیان فراوان بووە، لەناویشیاندا سۆمەری و ئاشوری و ئارامی و سەلجوقی و هوری و بێزەنتی و ئاموری، ئێستاش لەدوای گۆڕانی سەردەمەکان و ناساندنی سوریا وەک وڵاتێکی عەرەبی، بەڵام مۆرکی کوردیبوونی لەدەستنەداوە و تەنانەت زۆرینەی ناوی شار و شوێنەکان زمانی کوردین.
ئەگەرچی گڵینن بەڵام لەناونەچوون
بەپێی توێژینەوەکە، شەقشەقەکان لە قوڕ دروست کراون و پێکهاتەکەیان بە جۆرێکە، کە دوای نزیکەی پێنج هەزار ساڵ هێشتا لەناونەچوون.
توێژەران ئەوەیان بۆ دەرکەوتووە، گڵەکان بە جۆرێک کاریان لەسەر کراوە، وەک ئەوەی کەسانی شارەزا و پیشەگەر کاریان لەسەر کردبن، بەڵام شێوەی دروستکردنەکەیان بەهێندەی پێکهاتەکەیان جیاواز نییە.
بوکەشووشەیمنداڵانیش بەرهەمهێنراون
توێژەران داواش دەکەن، رێگە بە پسپۆڕانی ئەو بوارە بدرێت کە لە نزیکەوە کار لەسەر دۆزینەوەکانی دیکە و پارچە گڵەکان بکەن، چونکە پێدەچێت بەشێکیان کەلوپەلی دیکەی یاریکردن بن وەک بوکەشووشەی قوڕین.
توێژەرەکان ئەوەشیان خستووەتە روو، ئەگەرچی ئەو پارچە گڵانەی دیکە وەک پەیکەری پەرستگەکان دەردەکەون، بەڵام پێناچێت پەیکەر بن، بەڵکو زیاتر لە بوکەشووشە دەچن چونکە شێوەکانیان تاڕادەیەک وادەردەکەون بیانەوێت منداڵان بخەنە پێکەنین.
بەپێی توێژینەوەی گۆڤارەکە، بەشێکی زۆری یارییەکانی دیکە بەشێوەی پارچە پارچە دۆزراونەتەوە و دەبێت پارچەکان پێکەوە بنرێنەوە، بۆیە ئەوە دیاریکردنی سروشتی یارییەکانی سەختتر کردووە، بەشیکیشیان هێشتا سەرجەم پارچەکانیان نەدۆزراوەتەوە.
حكومەتی راگوزەری سوریا 10 ڕۆژ مۆڵەت دەداتە گروپە چەكدارەكانی وڵاتەكەی بۆ ئەوی بچنە ناو سوپای ئەو وڵاتە.
مەرحاف ئەبو قەسرە وەزیری بەرگری سوریا، لە چەند ئێكسێكدا یەكگرتنەوەی سەرجەم هێزە سەربازییەكانی وڵاتەكەی لە ژێر چەتری وەزارەتی بەرگری سوریا راگەیاند، راشیگەیاند، تەنها 10 رۆژ مۆڵەت دەدرێتە ئەو گروپە چەكدارە بچوكانەی كە ماون و سەر بە رژێمی پێشوون بۆ ئەوەی خۆیان رادەست بكەن و ببن بە بەشێك لە سوپای سوریا.
جەختیی لەوەشكردەوە كە هەر دواكەوتنێك لەو وادەی كە دیاریكراوە، پێویستی بەوە دەبێت كە بەپێی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.
ئاماژەی بەوەشكردووە، لەدوای روخانی رژێمی پێشوو، دەستكەوتی گەورەی سەربازی بەدیهاتووە، بەڵام ئەو دەستكەوتە بەبێ هەوڵی هاوبەشی هەمووان نەبوایە سەركەوتوو نەدەبوو.
ئیسپانیا و ئیتاڵیا و چەند وڵاتێكی تر پشتیوانی پێشنیازەكەی سەرۆك كۆماری عیراق دەكەن بۆ رەتكردنەوەی ئاوارەكردنی خەڵكی غەززە و راگرتنی دەستبەجێی هێرشەكان.
دوای ئەوەی د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە وتارەكەیدا لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد راگواستنی خەڵكی غەززەی رەتكردەوە، پێدرۆ سانچێز سەرۆك وەزیرانی ئیسپانیاش كە لە لوتكەكە بەشداربوو رایگەیاند، لە غەززە یاسا نێودەوڵەتییەكان پێشێل دەكرێن و ژمارەی كوژراوان تا دێت هەڵدەكشێت، وڵاتەكەشی بەنیازە رەشنووسی بڕیارنامەیەك پێشكەشی نەتەوە یەكگرتووەكان بكات بۆ كۆتاییهێنان بە گەمارۆی مرۆیی لەسەر غەززە.
ئەنتۆنیۆ تاجانی وەزیری دەرەوەی ئیتاڵیاش هۆشداریدایە ئیسرائیل و رایگەیاند، پێویستە دەستبەجێ هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە رابگرێت و دەستبەرداری بەئامانجگرتنی هاووڵاتیانی فەلەستینی بێت و بارمتەكانیش ئازاد بكرێن.
ژمارەیەكی تریش لە وڵاتانی بیانی بەشداربووی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد پشتیوانی وتارەكەی سەرۆك كۆماری عیراقیان لە بارەی رەوشی كەرتی غەززە كرد.
ئەمڕۆ شەممە، تەمیم بن حەمەد ئال سانی ئەمیری قەتەر، پایتەختی عیراقی بەجێهێشت بەبێ ئەوەی وتارەکەی لە 34هەمین لوتکەی عەرەبیدا پێشکەش بکات.
بەگوێرەی راپۆرتی ئاژانسی هەواڵی قەتەر، ئەمیری قەتەر دوای ئەوەی سەرۆکایەتی وەفدی وڵاتەکەی دەکرد، لە دانیشتنی 34هەمینی ئاسایی ئەنجومەنی کۆمکاری عەرەبی لەسەر ئاستی لوتکە، بەغدادی بەجێهێشت، بەڵام ئاژانسەکە هیچ هۆکارێکی بۆ ڕۆیشتنی تەمیم بن حەمەد ئال سانی نەخستەڕو.
سەرچاوەکان ئاشکرایان کرد کە ئەمیری قەتەر تەنها کۆبوونەوەیەکی دوو قۆڵی لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عیراق ئەنجامداوە. بەپێی راگەیەندراوی نووسینگەی سەرۆک وەزیرانی عیراق، کۆبوونەوەکە نیوەڕۆی ئەمڕۆ ئەنجام دراوە.
شایەنی باسە کە 34هەمین لوتکەی عەرەبی ئەمڕۆ لە بەغدا دەستی بە کارەکانی کرد بە ئامادەبوونی شەش سەرۆک و بەرپرسی عەرەبی لەگەڵ ژمارەیەک سەرۆک وەزیران و جێگرەکانیان و وەزیری دەرەوەی وڵاتانی بەشداربوو.
هێشتا ڕوون نییە بۆچی ئەمیری قەتەر بەشداری لە پێشکەشکردنی وتارەکەی نەکردووە.
ڤلادمیر پوتن سەرۆکی روسیا ئەمڕۆ شەممە بانگهێشتنامەی فەرمی بۆ سەرکردە عەرەبییەکان و ئەمینداری گشتی کۆمکاری عەرەبی ناردووە بۆ بەشداریکردن لە یەکەم کۆبونەوەی لوتکەی روسیا-عەرەبی کە بڕیارە رۆژی 15ـی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت.
ماڵپەڕی کرێملین بڵاویکردووەتەوە، پوتن رایگەیاندووە: "سەرۆکی وڵات و حکومەتە بەڕێزەکان، بە بۆنەی کردنەوەی 34ەمین لوتکەی کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی بە گەرمی سڵاوتان لێدەکەم. ئێمە بڕیارمانداوە بەردەوام بین لە پەرەپێدانی دیالۆگی بنیاتنەر لەگەڵ کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی و پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ سەرجەم ئەندامەکانی."
سەرۆکی روسیا لە درێژەی پەیامەکەیدا وتویەتی: "لەم بارەیەوە دەمەوێت بانگهێشتی سەرجەم سەرکردەکانی وڵاتانی ئەندامی کۆمەڵەکەتان بکەم، هەروەها سکرتێری گشتی کۆمەڵەکە، بۆ بەشداریکردن لە یەکەمین لوتکەی روسیا-عەرەبی، کە پلانمان هەیە لە 15ـی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ ئەنجامی بدەین."
بەگوێرەی میدیاکانی روسیا، مۆسکۆ لە رێگەی ئەم لوتکەیەوە هەوڵدەدات هاوبەشی خۆی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بەهێزتر بکات و ئاسۆی هاوکاری سیاسی و ئابوری لە ژێر رۆشنایی خێراترکردنی گۆڕانکارییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بکاتەوە.
شایەنی باسە ئەم لوتکەیە کە یەکەمین لوتکەیە لە جۆری خۆیدا، لە چوارچێوەی هەوڵەکانی روسیا دێت بۆ قوڵکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ جیهانی عەرەبی لەسەر هەردوو ئاستی دولایەنە و بەکۆمەڵ، ئەمەش لە کاتێکدایە کە ئامادەیی روسیا لە کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پەرەدەسێنێت.
لە پێشهاتێکی سیاسی گرنگدا میدیاکانی ئیسرائیل ئاشکرایان کرد، کە سوریا و ئیسرائیل بە نیوەندگیری ئیمارات و بە ئامادەبوونی تورکیا، کۆبوونەوەیەکی نهێنییان ئەنجام داوە.
کەناڵی 12ـی ئیسرائیلی بڵاویکردەوە، کە لە چەند رۆژی رابردودا، کۆبونەوەیەکی نهێنی لە نێوان سوریا و ئیسرائیل لە وڵاتی ئازەربایجان بەڕێوەچووە، کە بە نیوەندگیری ئیمارات و بە بەشداری نوێنەرانی تورکیا ئەنجام دراوە.
بەپێی زانیارییە میدیاییەکان، تەوەری سەرەکی ئەم کۆبوونەوەیە تاوتوێکردنی ئەگەری ئەندامبوونی سوریا لە رێککەوتننامەی ئیبراهیمی بووە، کە پێشتر چەندین وڵاتی عەرەبی وەکو ئیمارات، بەحرەین، سودان و مەغریب واژۆیان کردووە.
کەناڵی سی ئێن ئێنیش لە سەرچاوەیەکی باڵای ئیسرائیلییەوە رایگەیاندوە کە ئیسرائیل و ئیدارەی نوێی سوریا لەم دواییەدا گفتوگۆی راستەوخۆیان ئەنجام داوە، کە بە وتەی سەرچاوەکە "پێشهاتێکی دەگمەنە" و ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری بنەڕەتی لە پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو وڵاتە.
شایانی باسە، ئەحمەد شەرع، سەرۆکی نوێی سوریا، هەفتەی رابردو لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی فەرمی سوری ئاشکرای کردبوو کە حکومەتەکەی گفتوگۆی ناڕاستەوخۆی لەگەڵ ئیسرائیل ئەنجام داوە سەبارەت بە وەستاندنی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر خاکی سوریا.
ئەم پەیوەندییانە دوای سەردانی سەرۆکی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپ بۆ ناوچەکە چڕتر بونەتەوە، بەتایبەت دوای کۆبونەوەی سەرۆکی ئەمریکا لەگەڵ ئەحمەد شەرع لە سعودیە لە ڕۆژی چوارشەممە.
لە دوا پەرەسەندنەکانی شەڕی بەرفراوانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل هەڕەشەی کوشتنی سەرۆکی حوسییەکانی یەمەنی کرد و رایگەیاند کە بە "هێزێکی گەورەتر" هێرش دەکاتە سەر ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ئەو گروپە چەکدارە.
ئێوارەی ئەمڕۆ هەینی، سووپای ئیسرائیل لە راگەیەندراوێکدا بڵاوی کردەوە کە چەندین هێرشی ئاسمانی ئەنجام داوە لە دژی ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی حوسییەکان لە یەمەن و هەردوو بەندەری ستراتیژی حودەیدە و سەلیفی بۆردوومان کردون.
بنیامین نەتەنیاهو، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل دوای ئەم هێرشانە لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: "فڕۆکەوانەکانمان بە سەرکەوتوویی هێرشیان کردە سەر هەردوو بەندەری تیرۆری سەر بە حوسییەکان. ئەمە درێژەی کارەکەمانە و هێشتاش بەڕێوەیە، بە هێزێکی گەورەتر لە حووسییەکان دەدەین و سەرکردەکانیان دەکەینە ئامانج".
هاوکات، یسرائیل کاتس، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل هەڕەشەیەکی راشکاوانەی ئاراستەی عەبدولمەلیک حوسی، سەرۆکی باڵای حوسییەکان کرد و وتی: "چارەنووسی وەک یەحیا سنوار و حەسەن نەسروڵڵا دەبێت"، لە ئاماژەیەکی راستەوخۆ بۆ کوشتنی سەرۆکی پێشووی مەکتەبی سیاسیی حەماس و ئەمینداری پێشووی حیزبوڵڵای لوبنان.
ئەم هێرش و هەڕەشانەی ئیسرائیل دوای ئەوە هاتن کە حوسیەکان لە شەشی ئەم مانگە بە مووشەک دەوروبەری فڕۆکەخانەی بن گۆریۆنیان پێکا و دوێنێش پێنجشەممە هەوڵێکی نوێیان دا بۆ ئامانجگرتنی هەمان فڕۆکەخانە لە نزیک تەلئەبیب، بەڵام سوپای ئیسرائیل موشەکەکەی لە ئاسمان تێکشکاند.
بەگوێرەی راپۆرتێکی ئەمڕۆی ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز، وڵاتانی سعودیە و قەتەر هاوکاری داراییان پێشکەش کردووە بۆ دانەوەی قەرزە کەڵەکەبووەکانی سوریا.
کۆمەڵەی بانکی نێودەوڵيتی جیهانی، راگەیەندراوێکی بڵاوکردۆتەوە کە تێیدا دەڵێت لە 12ـی ئایارەوە، سوریا هیچ قەرزێکی لەسەر نەماوە لە کۆمەڵەی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (IDA)، کە بەشێکە لە سندوقی بانکی نێودەوڵەتی و تایبەتە بە پێدانی قەرز و هاوکاری بۆ وڵاتانی هەژار.
بڕی ئەو قەرزەی بۆ سوریا دراوەتەوە 15.5 ملیۆن دۆلار بووە، کە لەلایەن سعودیە و قەتەرەوە دراوەتەوە. ئەمەش دەرفەتێکی گرنگ دەدات بە سوریا بۆ داواکردنی قەرزی نوێ بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخانی وڵاتەکە کە بەهۆی سالانی شەڕەوە زیانی گەورەی بەرکەوتووە.
لە ئاستی سیاسیشدا، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا لە سەردانی دواییدا بۆ سعودیە رایگەیاند کە ویلایەتە یەکگرتووەکان هەموو سزاکانی سەر سوریا هەڵدەگرێت. هەروەها ترەمپ ستایشی ئەحمەد شەرع، سەرۆکی سوریای کرد و بە "پیاوێکی بەهێز" ناوی برد.
چەند زانیارییەک لەسەر کۆمەڵەی بانکی جیهانی (World Bank Group):
کۆمەڵەی بانکی نێودەوڵەتی جیهانی، دامەزراوەیەکی داراییە کە لە پێنج رێکخراوی نێودەوڵەتی پێکهاتووە و لە ساڵی 1944ـەوە دامەزراوە. ئامانجی سەرەکی ئەم دامەزراوەیە کەمکردنەوەی هەژاری و پشتگیری گەشەی ئابوری بەردەوامە لە وڵاتانی گەشەسەندوو.
بەشەکانی کۆمەڵەی بانکی جیهانی:
١. بانکی نێودەوڵەتی بۆ بنیاتنانەوە و گەشەپێدان (IBRD) - قەرز دەدات بە وڵاتانی مامناوەند
٢. کۆمەڵەی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (IDA) - هاوکاری و قەرزی بێسوود یان کەم سوود دەدات بە هەژارترین وڵاتان
٣. دامەزراوەی دارایی نێودەوڵەتی (IFC) - وەبەرهێنان و راوێژکاری پێشکەش بە کەرتی تایبەت دەکات
٤. ئاژانسی گەرەنتی وەبەرهێنانی فرەلایەن (MIGA) - بیمەی مەترسی سیاسی دابین دەکات بۆ وەبەرهێنەران
٥. ناوەندی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان (ICSID) - دابینکردنی چارەسەری نێودەوڵەتی بۆ ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان
کۆمەڵەی بانکی جیهانی ساڵانە نزیکەی 60 ملیار دۆلار پێشکەش دەکات بە شێوەی قەرز، بەخشین و هاوکاری تەکنیکی بۆ زیاتر لە 100 وڵات. ئەم رێکخراوە رۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بنیاتنانەوەی وڵاتانی دوای قەیران و شەڕ، هەروەک ئەو هەنگاوانەی ئێستا بۆ سوریا دەینێت.
سەرۆكی ئەمریكا کۆتایی بە گەشتەکەی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێنا و لە کۆتایی گەشتەکەیدا رایگەیاند، سعودیە و ئیمارات و قەتەر و بۆ واشنتن زۆر گرنگن، هەروەها لەگەڵ پوتن كۆدەبێتەوە و چارەسەرێك بۆ رەوشی غەززە دەدۆزێتەوە.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە دوای كۆتاییهاتنی سەردانەكەی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رایگەیاند، چەند هەفتەیەكی تر رەوشی جیهان باشتر دەبێت بەراورد بە ئێستا. وتیشی، بیر لە دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو بۆ رەوشی غەززە دەكاتەوە.
لەبارەی شەڕی نێوان ئۆكراین و روسیاش ترەمپ وتی، دەبێت شەڕی نێوان ئەو دوو وڵاتە رابگیرێت كە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر كوژراو و برینداری لێدەكەوێتەوە.
ئاشكراشیكرد، لەگەڵ ڤلادیمێر پوتن سەرۆكی روسیا كۆدەبێتە بۆئەوەی رێگە چارەیەكی گونجاو بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕ بدۆزێتەوە.
لە چەند رۆژی رابردوودا ترەمپ سەردانی سعودیە و ئیمارات و قەتەری كرد و ژمارەیەك رێككەوتنیشی لەگەڵ ئەو وڵاتانە ئیمزاكرد كە سەرجەمیان بە نزیكەی چوار تریلۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت.
سبەینێ لوتکەی وڵاتانی عەرەبی و لوتکەی گەشەپێدان لە بەغداد بەڕێوەدەچن
سبەینێ شەممە، بەغدادی پایتەختی عیراق لوتکەی وڵاتانی عەرەبی و لوتکەی گەشەپێدان بەڕێوەدەبات و چاوەڕوان دەکرێت سەرکردەی زۆرینەی وڵاتانی عەرەبی تیایدا بەشدار بن.
سبەینێ شەممە، بەغداد بە دروشمی "پایتەختی شارستانیەت پێشوازی لە براکانی دەکات" خولی 34ی لوتکەی وڵاتانی عەرەبی و خولی 5ی لوتکەی گەشەپێدان بەڕێوەدەبات.
لوتکەی وڵاتانی عەرەبی ئەو کۆنفرانسەیە کە سەرۆک و سەرکردە باڵاکانی وڵاتانی عەرەبی و چەندین رێکخراوی گەورەی تێدا بەشدارن و گفتوگۆ لەبارەی پرسی سیاسی و ئەمنی و سەرجەم پرسە گەرمەکانی ناوچەکە دەکەن و چەندین بڕیاری تێدا دەدرێت.
لوتکەکە تەمەنی 79 ساڵە، کە بۆ یەکەمجار لە ساڵی 1946 یەکەم لوتکەی وڵاتانی عەرەبی ئەنجامدرا و لە ساڵی 2000یشەوە بەشێوەیەکی ساڵانە هەر جارە و لە وڵاتێک ئەنجام دەدرێت.
بەغداد بە درێژایی ئەو 79 ساڵە تاوەکو ئێستا سێ جار میوانداری لوتکەکەی کردووە لە ساڵەکانی 1978، 1990 و 2012، کە دووەم لوتکەی عەرەبی لە بەغداد ئەنجام دراوە.
لوتکەی سبەینێی وڵاتانی عەرەبی لەژێر ناوی "دیالۆگ و هەماهەنگی و گەشەپێدان" دەبێت و بڕیارە هەریەک لە پرس و ئاڵەنگارییە سیاسی و ئابورییەکانی ناوچەکە و پرسی ئاسایش لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر مێزی گفتوگۆ بن.
ئیسرائیل و سوریا لە چەند رۆژی رابردوودا گفتوگۆی نهێنییان ئەنجامداوە و باسیان لە بەشداریكردنی دیمەشق كردووە لە رێككەوتنی ئیبراهیمی.
كەناڵ 12ی ئیسرائیل رایگەیاند، لە چەند رۆژی رابردوودا بە نهێنی و دور لە چاوی میدیاكان لێپرسراوانی ئیسرائیل و سوریا كۆبوونەتەوە و گفتوگۆكانیش لە ئازربایجان و بە نێوەندگیری ئیمارات بەڕێوەچووە و سەرپەرشتی كردووە.
ئاماژە بەوەشكراوە، نوێنەری توركیاش بەشداربووە لە كۆبوونەوەكە و باس لە بەشداریكردنی دیمەشق كراوە لە رێككەوتنی ئیبراهیمی.
ماركۆ رۆبیۆ وەزیری دەرەوەی ئەمریكاش رایگەیاند، سوریا ئاشتی دەوێت و ئەوانیش یارمەتیدەر دەبن بۆ ئەوەی لەگەڵ ئیسرائیل بگەنە رێككەوتن.
ئەوەش لە كاتێكدایە، رۆژی چوارشەممە دۆناڵد ترەمپ داوای لە ئەحمەد شەرع كرد بەشداری لە رێككەوتنی ئیبراهیمی بكات و شەرعیش پاڵپشتی هەنگاوێكی لەو شێوەیە دەكات.
مۆرگان ئۆرتاگۆس، جێگری نێردەی تایبەتی ئەمریکا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، رایگەیاند کە حزبوڵا بەرپرسیارە لە تێوەگلانی لوبنان لە شەڕە دووبارەکاندا. ئەو جەختی کردەوە: "لوبنان دەبێت سەروەری خۆی بپارێزێت و رێگری لە گروپەکان بکات بۆئەوەی جارێکی دیکە روبەروی شەڕ نەبێتەوە".
لە لێدوانێکدا، ئۆرتاگۆس رایگەیاند کە ئیدارەی ئەمریکا بەردەوام دەبێت لە راوەدوونانی بریکارە تیرۆریستییەکان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، هەروەها هەماهەنگییەکی نزیک لە نێوان وەزارەتی دەرەوە و گەنجینەی ئەمریکا هەیە بۆ بە ئامانجگرتنی لایەنە داراییەکانی حزبوڵا.
ئۆرتاگۆس ئاماژەی بەوەشکرد: "حزبوڵا بەرپرسیارێتی تێوەگلانی لوبنان لە شەڕە دووبارەبوەکاندا لە ئەستۆدایە. لە ماوەی 20 ساڵدا حزبوڵا دوو جار لوبنانی بەرەو شەڕ لەگەڵ ئیسرائیل بردووە و هەر جارێکیش باشور بووەتە قوربانی".
جێگری نێردەی تایبەتی ئەمریکا ئەوەشی خستۆتەڕوو: "حزبوڵا، لوبنانییەکان دەکێشێتە ناو ئەو شەڕانەی کە نایانەوێت بیکەن و دەیانخاتە بەردەم مەترسی و چاوپۆشی لە بۆچوون و هەڵبژاردنەکانیان دەکات".
ئۆرتاگۆس ئاشکراشیکرد کە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەتایبەتی ئەمریکا و سعودیە و ئیمارات و قەتەر هاوڕان لەسەر ئەوەی لوبنان لە شەڕ دوور ناخرێتەوە تا حزبوڵا بە تەواوی چەک دانەنێت.
بەگوێرەی "فرانس پرێس" سوپای ئیسرائیل موشەکێکی لە یەمەنەوە هاویژراوی تێکشکاندووە، کە بووەتە هۆی چالاک کردنی زەنگی مەترسی لە قودس و ناوەڕاستی ئیسرائیل.
لە راگەیەندراوێکدا سوپای ئیسرائیل وتی: "موشەکێک لە یەمەنەوە ئاڕاستەی تەلئەبیب کراو لە پاش لێدانی زەنگی مەترسی لە رێی سیستمی بەرگرییەوە موشەکەکە خرایە خوارەوە".
ئەمە هاوکاتە لەگەڵ ئەوەی کە سوپای ئیسرائیل لە چەند رۆژی رابردودا، دوای ئەوەی مووشەکێک کە حوسییەکان هاویشتیان نزیک فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بن گۆریۆن لە دەرەوەی تەل ئەبیب کەوتە خوارەوە هێرشێکی گەورەی کردە سەر فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی سەنعا و پێش ئەو هێرشە ئاسمانییەش، فەرمانی چۆڵکردنی ناوچەکانی دەوروبەری فڕۆکەخانەی سەنعای دەرکرد.
لە دوای هەڵگیرسانی شەڕی غەززە لە ئۆکتۆبەری 2023ەوە، حوسییەکان لە یەمەن، بۆ پشتگیری کردن لە بزوتنەوەی حەماس، چەندین هێرشی دووبارەیان بە موشەک و فڕۆکەی بێفڕۆکەوانەوە ئەنجام داوە بۆ سەر ئیسرائیل.
هاوکات دۆناڵد ترامپ، سەرۆکی ئەمریکا، هەفتەی رابردو راگرتنی هێرشەکانی ئەمریکای بۆ سەر ئامانجەکانی حوسییەکان راگەیاند و دواتر سەڵتەنەی عومان رایگەیاند کە ناوبژیوانی لە رێککەوتنێکی ئاگربەستدا کردووە.
سەرۆکی دەوڵەتی ئیمارات لە دیدارێکدا لەگەڵ سەرۆکی ئەمریکا لە ئەبوزەبی، جەختی لەسەر گرنگیدانی وڵاتەکەی بە بەردەوامی هاوکاری و دۆستایەتی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا کردەوە.
بەپێی راپۆرتی "میدڵ ئیست نیوز"، محەمەد بن زاید، سەرۆکی دەوڵەتی ئیمارات، ئەمڕۆ پێنجشەممە لە کاتی پێشوازیکردنی لە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا، رایگەیاند: "هاوبەشی نێوان ئیمارات و ئەمریکا بەهێزە".
لە راپۆرتێکی "ئەلخەلیج ئۆنلاین"دا هاتووە، بن زاید ئاشکرای کردووە کە لە 10 ساڵی داهاتوودا بە بڕی یەک ترلیۆن و 400 ملیۆن دۆلار وەبەرهێنان لەگەڵ ئەمریکا دەکەین.
سەرۆکی ئیمارات جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە وڵاتەکەی بایەخێکی زۆر بە بەردەوامی و بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی دۆستایەتی لەگەڵ ئەمریکا دەدات.
هەروەها بن زاید راشکاوانە رایگەیاند کە وڵاتەکەی بایەخێکی تایبەت بە بەردەوامبوونی پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەمریکا دەدات بۆ بەدیهێنانی سەقامگیری لە هەر شوێنێکی جیهاندا.
جێی باسە، ئەم دیدارە لە چوارچێوەی گەشتەکەی دۆناڵد ترەمپ بۆ ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دێت کە تیایدا کۆمەڵێک وڵاتانی کەنداوی عەرەبی بەسەر دەکاتەوە و باس لە چەندین دۆسیەی گرنگی ناوچەکە و هاوبەشیی ئابووری و ستراتیژی دەکرێت.
عەباس عراقچی، وەزیری دەرەوەی ئێران، لە پەراوێزی سەردانیدا بۆ پێشانگای کتێبی تاران، لە لێدوانێکیدا سەبارەت بە دانوستانە بەردەوامەکانی وڵاتەکەی لەگەڵ ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دا رایگەیاند؛ کە وڵاتەکەی رونکردنەوە دەدات لەسەر بەرنامە ئەتۆمیەکەی، بەڵام پاشگەز نابێتەوە لە بەرهەم هێنانی.
عراقچی لە لێدوانەکەیدا رایگەیاند: "ئەوەی لایەنەکانی دانوستان دەیڵێن، مەرج نییە هەمان ئەو شتە بێت کە لەسەر مێزی دانوستان دەیڵێن". ناوبراو ئاماژەی بەوەش کرد کە "لە تەنیشت دانوستانەکان، جەنگێکی راگەیاندنیش بوونی هەیە و هەر لایەنێک هەوڵدەدات ئەم جەنگە بە قازانجی خۆی بباتە پێشەوە".
وەزیری دەرەوەی ئێران سەبارەت بە هەڵوێستی ئەمریکا وتی: "لەبارەی دانوستانەکانەوە، ئێمە لە ئەمریکاوە زۆر هەڵوێستی دژبەیەک دەبیستین". لەم بارەیەوە وتی: "ئایا ئەمە لە ئەنجامی نەبوونی سەرنجی واشنتۆنە، یان ئەمە شێوازی دانوستانی ئەوانە؟ من لەم بارەیەوە شیکردنەوەم هەیە، بەڵام نامەوێت لێرە باسی بکەم".
عراقچی جەختی لەوە کردەوە کە "شێوازی دانوستانەکانی ئێمە بریتییە لە پابەندبوون بە بنەماکان و هەڵوێستە بنەڕەتییەکانی خۆمان کە هەم لە راگەیاندنەکان و هەم لەسەر مێزی دانوستان رامانگەیاندووە".
وەزیری دەرەوەی ئێران وتیشی: "پارێزگاریکردن لە مافەکانی گەلی ئێران لە بواری وزەی ئەتۆمیدا، بە پیتاندنیشەوە، بەشێکە لە بنەماکان و هەڵوێستەکانی ئێمە و لەم مافە پاشگەز نابینەوە". ناوبراو بەوە کۆتایی بەقسەکانی هێنا: "سەبارەت بە دۆسێی ئەتۆمی، ئێمە متمانەسازی و ڕوونکردنەوە دەدەین، بەڵام دەستبەرداری پیتاندن نابین".
جێی باسە، ئەم لێدوانانەی وەزیری دەرەوەی ئێران لە کاتێکدا دێن کە دانوستانەکانی نێوان ئێران و ئەمریکا لە قۆناغێکی هەستیاردان و راپۆرتەکان باس لەوە دەکەن کە ئیدارەی ترەمپ پێشنیازێکی نووسراوی نوێی سەبارەت بە رێککەوتنی ئەتۆمی پێشکەشی ئێران کردووە.