رۆژهەڵاتی ناوەڕاست
بزوتنەوەی حەماس لە راگەیەندراوێکی نوێدا ئەمڕۆ سێشەممە ئیدانەی وەفدی ئیسرائیل دەکات لە قەتەر و وەک هەنگاوێک بۆ بەلارێدابردنی رەئی گشتی نێودەوڵەتی ناوی دەبات.
بەپێی راگەیەندراوەکە، بزوتنەوەی حەماس جەختی لەوە کردۆتەوە کە وەفدەکەی نەتەنیاهۆ لە دەوحە "هیچ دەسەڵآتێکیان نییە تا بگەنە رێککەوتن و تەنها هەوڵێکی ئاشکرایە بۆ بەلاڕێدابردنی بیروڕای گشتیی نێودەوڵەتی و بە درۆ نیشاندانی بەشداری لە پرۆسەی دانوستانەکاندا".
حەماس ئاماژە بەوەش دەکات کە نەتەنیاهۆ "بەردەوامە لە درێژکردنەوەی مانەوەی وەفدەکەی رۆژ لە دوای رۆژ بەبێ ئەوەی بچێتە ناو هیچ دانوستانێکی جیدییەوە، بەو پێیەی لە رۆژی شەممەی رابردووەوە هیچ دانوستانێکی راستەقینە رووی نەداوە".
سەبارەت بە هاوکاریە مرۆییەکان، راگەیەندراوەکە باس لەوە دەکات کە هەموو لێدوانەکانی نەتەنیاهۆ "هەوڵێکن بۆ فریودانی کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی" و راشیگەیاندووە کە "تا ئێستا یەک بارهەڵگریش نەچووەتە ناو کەرتی غەززە، لەوانە ئەو چەند بارهەڵگرانەی کە گەیشتوونەتە دەروازەی کەرم شالۆم و لەلایەن هیچ دەزگایەکی نێودەوڵەتییەوە وەرنەگیراون".
بزوتنەوەکە جەخت لەوەش دەکاتەوە کە "پەرەسەندنی هێرشەکان، بۆردومانی بە ئەنقەست بۆ سەر ژێرخانی مەدەنی و ئەنجامدانی کۆمەڵکوژی دڕندانە دژی منداڵان و ژنان، نیازی نەتەنیاهۆ بۆ رەتکردنەوەی هەر جۆرە یەکلاییکردنەوەیەک ئاشکرا دەکات و پابەندبوونی بە بژاردەی شەڕ و تێکدان دەسەلمێنێت".
بزوتنەوەکە هەروەها ئاماژەی بەوەشکردووە کە "فراوانبوونی هەڵوێستە نێودەوڵەتییەکان کە هێرش و گەمارۆکان بۆسەر غەززە رەتدەکەنەوە، مانای رەوایەتی دۆزی فەلەستینە".
ئەم راگەیەندراوەی حەماس، یەکڕۆژ دوای ئەوە دێت کە سوپای ئیسرائیل رایگەیاند؛ رێگەیان بە بارهەڵگەری خواردەمەنی داوە بگەنە غەززە.
سكرتێری گشتی ناتۆ بڕیاری پەكەكە بۆ كۆتاییهێنان بە خەباتی چەكداری بە پێشهاتێكی گرنگ دەزانێت و دەڵێت لەگەڵ ئەردۆغان لەوبارەوە هاوڕا بوون.
مارك روتە سكرتێری گشتی رێكخراوی ناتۆ پێش كۆبوونەوەی وەزیرانی دەرەوەی یەكێتی ئەوروپا لە كۆنفڕانسێكی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بەوەكرد، راگەیاندنی بڕیاری كۆتاییهێنان بە خەباتی چەكداری لەلایەن پارتی كرێكارانی كوردستان-پەكەكەوە پێشهاتێكی گرنگە، وتیشی، پێشتر لەگەڵ رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا سەبارەت بەو پرسە قسەیان كردووە و هەردولا هاوڕابوون.
راشیگەیاند، بڕیارەكە دەرفەتێكی گونجاوە و لە نزیكەوە چاودێریی دەستپێكردنی گفتوگۆكان دەكەن لەگەڵ هەموو لایەنەكان.
ئەوەش لەكاتێكدایە، لە 12ی ئایار پەكەكە ئاشكرایكرد دوانزەیەمین كۆنگرەی خۆی لەنێوان رۆژانی 5 بۆ 7ی مانگ ئەنجامداوە و تێیدا بڕیاری دراوە كۆتایی بە چالاكیە سەربازیەكان و خەباتی چەكداری بهێنرێت.
ئاژانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ فریاگوزاری و کاروباری ئاوارەکانی فەڵەستین رایگەیاندووە، 92٪ی خانووەکانی غەززە رووخاون، کە یان بە تەواوی خانووەکان لەگەڵ زەویدا تەخت بوون یان بەشێکی خانووەکان رووخاون و زیانیان پێگەیشتووە.
ئاژانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ فریاگوزاری و کاروباری ئاوارەکانی فەڵەستین 'ئۆنۆروا' رایگەیاندووە، خێزانەکانی غەززە رووبەڕووی تێکشکانێک بوونەتەوە کە وێنا ناکرێت، بە جۆرێک زۆرینەیان بێ ماڵن.
ئەوەش هاتووە، خەڵکێکی زۆر چەندین جار ئاوارە بوون، تەنانەت ئێستا شوێنی حەوانەوەشیان دەست ناکەوێت نەوەک ماڵەکانی خۆیان.
ئاژانسەکە جەختی لەسەر ئەوە کردووەتەوە، کە دەبێت چی زووە گەمارۆدان لەسەر ئەو کەرتە کۆتایی پێبهێنرێت و هاوکارییە مرۆییەکان بگەیەنرێتە غەززە.
لە دوای 14 ساڵ، بۆ یەكەمجار هاووڵاتیانی سوریا لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی دیمەشقەوە گەیشتنە سعودیە بۆ بەجێهێنانی فەریزەی حەج.
محەمەد ئەبو خێر شوكری وەزیری ئەوقافی سوریا رایگەیاند، یەكەم كاروانی هاوڵاتیان كە 247 كەس بوون لەسەرجەم پارێزگاكانی سوریا، گەیشتوونەتە سعودیە بە مەبەستی بەجێهێنانی فەریزەی حەج.
وتیشی، هاووڵاتیانی سوریا بە چەند كاورانێك لە فڕۆكەخانەی نێودەوڵەتی دیمەشقەوە بەرەو سعودیە گەشت دەكەن كە تا دووی حوەزیران بەردەوام دەبێت، دەشڵێت، هاووڵاتیان لە گەشتەكەیاندا هەموو ئاسانكارییەكیان بۆ دەكرێت.
لە ماوەی 14 ساڵی رابردوودا، ئەو سورییانەی لە پارێزگاكانی دەرەوەی كۆنترۆڵی رژێمی ئەسەد دەژیان، نەیانتوانیوە لە فڕۆكەخانەی دیمەشقەوە بۆ بەجێهێنانی فەریزەی حەج روو لە سعودیە بكەن، بەڵكو لە وڵاتانی دراوسێی سوریاوە رۆیشتوونەتە سعودیە و فەریزەی حەجیان بەجێهێناوە.
بەهۆی تەقینەوەی ئۆتۆمبێلێكی بۆمبڕێژكراو لە سوریا لانیكەم سێ پۆلیس گیانیان لەدەستدا و دووانی دیكەش بریندار بوون.
ئاژانسی هەواڵی سانای سوری لە زاری خەلیل عەبدول بەڕێوەبەری ناحیەی مەیادین بڵاویكردەوە، ئۆتۆمبێلێكی بۆمبڕێژكراو لە نزیك بنكەیەكی پۆلیسی شاری مەیادین لە رۆژهەڵاتی دێرەزوور تەقیوەتەوە و بەهۆیەوە سێ پۆلیس كوژران و دوو كەسی دیكەش بریندار بوون.
روانگەی سوریاش بۆ مافەكانی مرۆڤ رایگەیاند، ژمارەی كوژراوانی تەقیینەوەكە گەیشتووەتە پێنج كەس، لەنێویاندا چوار ئەفسەری پۆلیس هەیە، جگە لەوەی دوو هاووڵاتی مەدەنیش بریندار بوون، كە یەكێكیان منداڵە و لە شوێنی تەقیینەوەكەوە نزیكبووە.
بەپێی زانیارییەكانی روانگەی سوری، ئەو تەقیینەوەیە هاوكات بووە لەگەڵ دەستپێكردنی هەڵمەتێكی ئەمنی لەلایەن هێزە ئەمنییەكانی ئەو شارەوە.
حەماس ئامادەیە حەوت تا نۆ بارمتەی ئیسرائیلی ئازاد بكات بەو مەرجەی ئاگربەستێك بۆ ماوەی 60 رۆژ رابگەیەنرێت و 300 بەندكراوی فەلەستینیش ئازاد بكرێن.
لێپرسراوێكی بزوتنەوەی حەماس بە تۆڕی سی ئین ئێنی راگەیاندووە، حەماس رەزامەندی دەربڕیوە لەسەر ئازادكردنی حەوت تا نۆ بارمتەی ئیسرائیلی لە بەرانبەر ئاگربەستێك بۆ ماوەی 60 رۆژ و ئازادكردنی 300 دەستگیركراوی فەلەستینی.
وتیشی، ئازادكردنی بارمتەكان بە مەرجی كشانەوەی سوپای ئیسرائیل بۆ سنوری رۆژهەڵاتی سەلاحەدینە كە رێگایەكی سەرەكییە و باكور و باشووری غەززە بەیەكەوە دەبەستێتەوە.
ئەوەش لە كاتێكدایە دانوستانەكانی نێوان ئیسرائیل و حەماس لە دەوحەی پایتەختی قەتەر بەردەوامن، گفتوگۆكانیش لەبارەی ئازادكردنی 10 بارمتەیە لە بەرانبەر ئاگربەستێكی كاتی كە لەلایەن ئەمریكاوە پێشنیازكراوە.
ئیسرائیل بەیاسایەك قەتەر دەخاتە ریزی وڵاتانی دوژمن و دانوستانەكانی دەوحەش بۆ ئازادكردنی بارمتە ئیسرائیلییەكان بەردەوامە.
كەناڵی 12ی ئیسرائیل بڵاویكردەوە، رەشنوسی یاسای بە دوژمن لەقەڵەمدانی قەتەر لەلایەن دەستەی یاسایی پەرلەمانی ئیسرائیلەوە پەسندكراوە.
بە پێی رەشنووسی ئەو یاسایەی كە پەسند كراوە، ئیسرائیل نابێت هیچ جۆرە مامەڵەیەكی سیاسی و سەربازیی و ئاڵوگۆڕێكی بازرگانیی لەگەڵ قەتەر بكات و ئەوەش نیگەرانیی لێكەوتوەتەوە، چونكە تا ئێستا قەتەر رۆڵی سەرەكیی دەبینێت لە دانوستانەكانی تایبەت بە ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و بزوتنەوەی حەماس.
لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا قەتەر بە بەردەوامی رۆڵی سەرەكیی بینیوە بۆ ئازادكردنی بارمتەكانی ئیسرائیل و دانوستانەكانی تایبەت بە ئاگربەستیش لە غەززە، بەڵام بە پێی یاسا نوێیەكەی ئیسرائیل نابێت چیتر قەتەر نێوەندگیریی حەماس و ئیسرائیل بكات.
دۆزینەوەیەکی نوێ دەریدەخات، کە لەسەر خاکی سوریا 4500 ساڵ پێش ئێستا کەلوپەلی یاری منداڵان بەرهەمهێنراوە و فرۆشگە هەبووە بۆ فرۆشتنی ئەو کەلوپەلانە.
شەقشەقە و بوکەشووشەی یاریکردنی منداڵان، ئەو دوو کەلوپەلی یارییەن کە بەرکارهێنانێکی بەربڵاویان هەیە لە جیهاندا و ئێستاش تەمەنی نزیک پێنجهەزار ساڵەی چەند شەقشەقە و بوکەشووشەیەک، توێژەرە جیهانییەکانی بەخۆوە سەرقاڵ کردووە.
لێکۆڵەرانی دانیمارکی لە توێژینەوەیەکدا دۆزینەوەی 19 شەقشەقەی منداڵان و چەند پارچەیەکی بوکەشووشەی منداڵانیان لە شاری حەمای سوریا راگەیاندووە، مێژووەکەی بۆ سەردەمی چاخی برۆنز دەگەڕێتەوە.
چاخی برۆنز ئەو چاخە بوو کە تیایدا بۆ یەکەم جار مرۆڤ دەستی بە کارکردن بە کانزا کرد، چەک و ئامراز و ئامێری کانزایی جێگەی بەردینی گرتەوە، ئەگەرچی لە 3000 ساڵ بەر لە زایین یۆنان و چین چوونەتە ئەو قۆناغە، بەڵام لە ئەنادۆڵ و لای سۆمەرییەکان، لە 6000 ساڵ بەر لە زایینەوە چوونەتە ئەو چاخەوە.
گۆڤاری "childhood In the past" توێژینەوەیەکی بڵاوکردووەتەوە کە چەندین لێکۆڵەر تێیدا بەشدارییان کردووە، لە توێژینەوەکەدا 19 شەقشەقەی منداڵانیان لە شاری حەمای سوریا دۆزیوەتەوە، کە بۆیان دەرکەوتووە، مێژووەکەی دەگەڕێتەوە بۆ چوار هەزار و 500 ساڵ بەر لە ئێستا.
4500 ساڵ پێش ئێستا دایکان و باوکان لە بازاڕ یارییان بۆ منداڵەکانیان کڕیوە
ماری هاڵد لێکۆڵەری بەشدار لە توێژینەوەکەدا باسی لەوەکردووە، ئەگەر لەو سەردەمەدا دایک ویستبێتی منداڵەکەی بۆماوەیەک سەرقاڵ بکات، کەوچکێکی دارین یان ئاسنینی داوەتە دەستی، بەڵام لەسەر خاکی سوریا، تەنانەت لەو سەردەمەدا، دایک و باوکەکان هەڵبژاردنێکی دیکەیان هەبووە، کە ئەوە بووە توانیویانە بچن بۆ بازاڕ و یارییەک بۆ منداڵەکەیان بکڕن.
توێژەران لەم توێژینەوەیەوە گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی، کە نزیکەی پێنج هەزار ساڵ بەر لە ئێستا لەسەر خاکی سوریا کەلوپەلی یاری منداڵان بەرهەمهێنراوە و لە بازاڕدا فرۆشراوە، بەوپێیەی مێژووی ئەو شەقشەقانەی دۆزراونەتەوە دەگەڕێنەوە بۆ چاخی برۆنز، کە ئەمە گەورەترین دۆزینەوەیەی لەو شێوەیەیە.
خاکی سوریا یەکێکە لەو خاکانەی بەهۆی نزیکییەکەی لە ئەنادۆڵ و خاکی کوردستانەوە، مێژوویەکی دێرینی هەیە و یەکێکیشە لەو خاکانەی لەپاڵ کوردستاندا کە کۆنترین پاشماوەی مرۆڤی تێدا دۆزراوەتەوە. سوریا یەکێک بوو لە ناوەندە سەرەتاییەکانی چاخی بەردینی نوێ '12 هەزار ساڵ' لەمەوبەر.
خاکی سوریای ئێستا چەندین فەرمانڕەوایی بەخۆوە دیوە و لەناو فەرمانڕەوایەتییە کوردییەکانیشدا بەشێکی زۆریان لەو خاکەدا باڵادەست بوون و شارستانییەتیان فراوان بووە، لەناویشیاندا سۆمەری و ئاشوری و ئارامی و سەلجوقی و هوری و بێزەنتی و ئاموری، ئێستاش لەدوای گۆڕانی سەردەمەکان و ناساندنی سوریا وەک وڵاتێکی عەرەبی، بەڵام مۆرکی کوردیبوونی لەدەستنەداوە و تەنانەت زۆرینەی ناوی شار و شوێنەکان زمانی کوردین.
ئەگەرچی گڵینن بەڵام لەناونەچوون
بەپێی توێژینەوەکە، شەقشەقەکان لە قوڕ دروست کراون و پێکهاتەکەیان بە جۆرێکە، کە دوای نزیکەی پێنج هەزار ساڵ هێشتا لەناونەچوون.
توێژەران ئەوەیان بۆ دەرکەوتووە، گڵەکان بە جۆرێک کاریان لەسەر کراوە، وەک ئەوەی کەسانی شارەزا و پیشەگەر کاریان لەسەر کردبن، بەڵام شێوەی دروستکردنەکەیان بەهێندەی پێکهاتەکەیان جیاواز نییە.
بوکەشووشەیمنداڵانیش بەرهەمهێنراون
توێژەران داواش دەکەن، رێگە بە پسپۆڕانی ئەو بوارە بدرێت کە لە نزیکەوە کار لەسەر دۆزینەوەکانی دیکە و پارچە گڵەکان بکەن، چونکە پێدەچێت بەشێکیان کەلوپەلی دیکەی یاریکردن بن وەک بوکەشووشەی قوڕین.
توێژەرەکان ئەوەشیان خستووەتە روو، ئەگەرچی ئەو پارچە گڵانەی دیکە وەک پەیکەری پەرستگەکان دەردەکەون، بەڵام پێناچێت پەیکەر بن، بەڵکو زیاتر لە بوکەشووشە دەچن چونکە شێوەکانیان تاڕادەیەک وادەردەکەون بیانەوێت منداڵان بخەنە پێکەنین.
بەپێی توێژینەوەی گۆڤارەکە، بەشێکی زۆری یارییەکانی دیکە بەشێوەی پارچە پارچە دۆزراونەتەوە و دەبێت پارچەکان پێکەوە بنرێنەوە، بۆیە ئەوە دیاریکردنی سروشتی یارییەکانی سەختتر کردووە، بەشیکیشیان هێشتا سەرجەم پارچەکانیان نەدۆزراوەتەوە.
حكومەتی راگوزەری سوریا 10 ڕۆژ مۆڵەت دەداتە گروپە چەكدارەكانی وڵاتەكەی بۆ ئەوی بچنە ناو سوپای ئەو وڵاتە.
مەرحاف ئەبو قەسرە وەزیری بەرگری سوریا، لە چەند ئێكسێكدا یەكگرتنەوەی سەرجەم هێزە سەربازییەكانی وڵاتەكەی لە ژێر چەتری وەزارەتی بەرگری سوریا راگەیاند، راشیگەیاند، تەنها 10 رۆژ مۆڵەت دەدرێتە ئەو گروپە چەكدارە بچوكانەی كە ماون و سەر بە رژێمی پێشوون بۆ ئەوەی خۆیان رادەست بكەن و ببن بە بەشێك لە سوپای سوریا.
جەختیی لەوەشكردەوە كە هەر دواكەوتنێك لەو وادەی كە دیاریكراوە، پێویستی بەوە دەبێت كە بەپێی یاسا مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت.
ئاماژەی بەوەشكردووە، لەدوای روخانی رژێمی پێشوو، دەستكەوتی گەورەی سەربازی بەدیهاتووە، بەڵام ئەو دەستكەوتە بەبێ هەوڵی هاوبەشی هەمووان نەبوایە سەركەوتوو نەدەبوو.
ئیسپانیا و ئیتاڵیا و چەند وڵاتێكی تر پشتیوانی پێشنیازەكەی سەرۆك كۆماری عیراق دەكەن بۆ رەتكردنەوەی ئاوارەكردنی خەڵكی غەززە و راگرتنی دەستبەجێی هێرشەكان.
دوای ئەوەی د.لەتیف رەشید سەرۆك كۆماری عیراق لە وتارەكەیدا لە لوتكەی عەرەبی لە بەغداد راگواستنی خەڵكی غەززەی رەتكردەوە، پێدرۆ سانچێز سەرۆك وەزیرانی ئیسپانیاش كە لە لوتكەكە بەشداربوو رایگەیاند، لە غەززە یاسا نێودەوڵەتییەكان پێشێل دەكرێن و ژمارەی كوژراوان تا دێت هەڵدەكشێت، وڵاتەكەشی بەنیازە رەشنووسی بڕیارنامەیەك پێشكەشی نەتەوە یەكگرتووەكان بكات بۆ كۆتاییهێنان بە گەمارۆی مرۆیی لەسەر غەززە.
ئەنتۆنیۆ تاجانی وەزیری دەرەوەی ئیتاڵیاش هۆشداریدایە ئیسرائیل و رایگەیاند، پێویستە دەستبەجێ هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر غەززە رابگرێت و دەستبەرداری بەئامانجگرتنی هاووڵاتیانی فەلەستینی بێت و بارمتەكانیش ئازاد بكرێن.
ژمارەیەكی تریش لە وڵاتانی بیانی بەشداربووی لوتكەی عەرەبی لە بەغداد پشتیوانی وتارەكەی سەرۆك كۆماری عیراقیان لە بارەی رەوشی كەرتی غەززە كرد.
ئەمڕۆ شەممە، تەمیم بن حەمەد ئال سانی ئەمیری قەتەر، پایتەختی عیراقی بەجێهێشت بەبێ ئەوەی وتارەکەی لە 34هەمین لوتکەی عەرەبیدا پێشکەش بکات.
بەگوێرەی راپۆرتی ئاژانسی هەواڵی قەتەر، ئەمیری قەتەر دوای ئەوەی سەرۆکایەتی وەفدی وڵاتەکەی دەکرد، لە دانیشتنی 34هەمینی ئاسایی ئەنجومەنی کۆمکاری عەرەبی لەسەر ئاستی لوتکە، بەغدادی بەجێهێشت، بەڵام ئاژانسەکە هیچ هۆکارێکی بۆ ڕۆیشتنی تەمیم بن حەمەد ئال سانی نەخستەڕو.
سەرچاوەکان ئاشکرایان کرد کە ئەمیری قەتەر تەنها کۆبوونەوەیەکی دوو قۆڵی لەگەڵ محەمەد شیاع سودانی، سەرۆک وەزیرانی عیراق ئەنجامداوە. بەپێی راگەیەندراوی نووسینگەی سەرۆک وەزیرانی عیراق، کۆبوونەوەکە نیوەڕۆی ئەمڕۆ ئەنجام دراوە.
شایەنی باسە کە 34هەمین لوتکەی عەرەبی ئەمڕۆ لە بەغدا دەستی بە کارەکانی کرد بە ئامادەبوونی شەش سەرۆک و بەرپرسی عەرەبی لەگەڵ ژمارەیەک سەرۆک وەزیران و جێگرەکانیان و وەزیری دەرەوەی وڵاتانی بەشداربوو.
هێشتا ڕوون نییە بۆچی ئەمیری قەتەر بەشداری لە پێشکەشکردنی وتارەکەی نەکردووە.
ڤلادمیر پوتن سەرۆکی روسیا ئەمڕۆ شەممە بانگهێشتنامەی فەرمی بۆ سەرکردە عەرەبییەکان و ئەمینداری گشتی کۆمکاری عەرەبی ناردووە بۆ بەشداریکردن لە یەکەم کۆبونەوەی لوتکەی روسیا-عەرەبی کە بڕیارە رۆژی 15ـی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ بەڕێوەبچێت.
ماڵپەڕی کرێملین بڵاویکردووەتەوە، پوتن رایگەیاندووە: "سەرۆکی وڵات و حکومەتە بەڕێزەکان، بە بۆنەی کردنەوەی 34ەمین لوتکەی کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی بە گەرمی سڵاوتان لێدەکەم. ئێمە بڕیارمانداوە بەردەوام بین لە پەرەپێدانی دیالۆگی بنیاتنەر لەگەڵ کۆمکاری دەوڵەتانی عەرەبی و پەیوەندی دۆستانە لەگەڵ سەرجەم ئەندامەکانی."
سەرۆکی روسیا لە درێژەی پەیامەکەیدا وتویەتی: "لەم بارەیەوە دەمەوێت بانگهێشتی سەرجەم سەرکردەکانی وڵاتانی ئەندامی کۆمەڵەکەتان بکەم، هەروەها سکرتێری گشتی کۆمەڵەکە، بۆ بەشداریکردن لە یەکەمین لوتکەی روسیا-عەرەبی، کە پلانمان هەیە لە 15ـی تشرینی یەکەمی ئەمساڵ ئەنجامی بدەین."
بەگوێرەی میدیاکانی روسیا، مۆسکۆ لە رێگەی ئەم لوتکەیەوە هەوڵدەدات هاوبەشی خۆی لەگەڵ وڵاتانی عەرەبی بەهێزتر بکات و ئاسۆی هاوکاری سیاسی و ئابوری لە ژێر رۆشنایی خێراترکردنی گۆڕانکارییە ناوچەیی و نێودەوڵەتییەکان بکاتەوە.
شایەنی باسە ئەم لوتکەیە کە یەکەمین لوتکەیە لە جۆری خۆیدا، لە چوارچێوەی هەوڵەکانی روسیا دێت بۆ قوڵکردنەوەی پەیوەندییەکانی لەگەڵ جیهانی عەرەبی لەسەر هەردوو ئاستی دولایەنە و بەکۆمەڵ، ئەمەش لە کاتێکدایە کە ئامادەیی روسیا لە کاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پەرەدەسێنێت.
لە پێشهاتێکی سیاسی گرنگدا میدیاکانی ئیسرائیل ئاشکرایان کرد، کە سوریا و ئیسرائیل بە نیوەندگیری ئیمارات و بە ئامادەبوونی تورکیا، کۆبوونەوەیەکی نهێنییان ئەنجام داوە.
کەناڵی 12ـی ئیسرائیلی بڵاویکردەوە، کە لە چەند رۆژی رابردودا، کۆبونەوەیەکی نهێنی لە نێوان سوریا و ئیسرائیل لە وڵاتی ئازەربایجان بەڕێوەچووە، کە بە نیوەندگیری ئیمارات و بە بەشداری نوێنەرانی تورکیا ئەنجام دراوە.
بەپێی زانیارییە میدیاییەکان، تەوەری سەرەکی ئەم کۆبوونەوەیە تاوتوێکردنی ئەگەری ئەندامبوونی سوریا لە رێککەوتننامەی ئیبراهیمی بووە، کە پێشتر چەندین وڵاتی عەرەبی وەکو ئیمارات، بەحرەین، سودان و مەغریب واژۆیان کردووە.
کەناڵی سی ئێن ئێنیش لە سەرچاوەیەکی باڵای ئیسرائیلییەوە رایگەیاندوە کە ئیسرائیل و ئیدارەی نوێی سوریا لەم دواییەدا گفتوگۆی راستەوخۆیان ئەنجام داوە، کە بە وتەی سەرچاوەکە "پێشهاتێکی دەگمەنە" و ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری بنەڕەتی لە پەیوەندییەکانی نێوان ئەم دوو وڵاتە.
شایانی باسە، ئەحمەد شەرع، سەرۆکی نوێی سوریا، هەفتەی رابردو لە چاوپێکەوتنێکدا لەگەڵ تەلەفزیۆنی فەرمی سوری ئاشکرای کردبوو کە حکومەتەکەی گفتوگۆی ناڕاستەوخۆی لەگەڵ ئیسرائیل ئەنجام داوە سەبارەت بە وەستاندنی هێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر خاکی سوریا.
ئەم پەیوەندییانە دوای سەردانی سەرۆکی ئەمریکا دۆناڵد ترەمپ بۆ ناوچەکە چڕتر بونەتەوە، بەتایبەت دوای کۆبونەوەی سەرۆکی ئەمریکا لەگەڵ ئەحمەد شەرع لە سعودیە لە ڕۆژی چوارشەممە.
لە دوا پەرەسەندنەکانی شەڕی بەرفراوانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئیسرائیل هەڕەشەی کوشتنی سەرۆکی حوسییەکانی یەمەنی کرد و رایگەیاند کە بە "هێزێکی گەورەتر" هێرش دەکاتە سەر ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ئەو گروپە چەکدارە.
ئێوارەی ئەمڕۆ هەینی، سووپای ئیسرائیل لە راگەیەندراوێکدا بڵاوی کردەوە کە چەندین هێرشی ئاسمانی ئەنجام داوە لە دژی ناوچەکانی ژێر کۆنترۆڵی حوسییەکان لە یەمەن و هەردوو بەندەری ستراتیژی حودەیدە و سەلیفی بۆردوومان کردون.
بنیامین نەتەنیاهو، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل دوای ئەم هێرشانە لە کۆنگرەیەکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند: "فڕۆکەوانەکانمان بە سەرکەوتوویی هێرشیان کردە سەر هەردوو بەندەری تیرۆری سەر بە حوسییەکان. ئەمە درێژەی کارەکەمانە و هێشتاش بەڕێوەیە، بە هێزێکی گەورەتر لە حووسییەکان دەدەین و سەرکردەکانیان دەکەینە ئامانج".
هاوکات، یسرائیل کاتس، وەزیری بەرگریی ئیسرائیل هەڕەشەیەکی راشکاوانەی ئاراستەی عەبدولمەلیک حوسی، سەرۆکی باڵای حوسییەکان کرد و وتی: "چارەنووسی وەک یەحیا سنوار و حەسەن نەسروڵڵا دەبێت"، لە ئاماژەیەکی راستەوخۆ بۆ کوشتنی سەرۆکی پێشووی مەکتەبی سیاسیی حەماس و ئەمینداری پێشووی حیزبوڵڵای لوبنان.
ئەم هێرش و هەڕەشانەی ئیسرائیل دوای ئەوە هاتن کە حوسیەکان لە شەشی ئەم مانگە بە مووشەک دەوروبەری فڕۆکەخانەی بن گۆریۆنیان پێکا و دوێنێش پێنجشەممە هەوڵێکی نوێیان دا بۆ ئامانجگرتنی هەمان فڕۆکەخانە لە نزیک تەلئەبیب، بەڵام سوپای ئیسرائیل موشەکەکەی لە ئاسمان تێکشکاند.
بەگوێرەی راپۆرتێکی ئەمڕۆی ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز، وڵاتانی سعودیە و قەتەر هاوکاری داراییان پێشکەش کردووە بۆ دانەوەی قەرزە کەڵەکەبووەکانی سوریا.
کۆمەڵەی بانکی نێودەوڵيتی جیهانی، راگەیەندراوێکی بڵاوکردۆتەوە کە تێیدا دەڵێت لە 12ـی ئایارەوە، سوریا هیچ قەرزێکی لەسەر نەماوە لە کۆمەڵەی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (IDA)، کە بەشێکە لە سندوقی بانکی نێودەوڵەتی و تایبەتە بە پێدانی قەرز و هاوکاری بۆ وڵاتانی هەژار.
بڕی ئەو قەرزەی بۆ سوریا دراوەتەوە 15.5 ملیۆن دۆلار بووە، کە لەلایەن سعودیە و قەتەرەوە دراوەتەوە. ئەمەش دەرفەتێکی گرنگ دەدات بە سوریا بۆ داواکردنی قەرزی نوێ بۆ بنیاتنانەوەی ژێرخانی وڵاتەکە کە بەهۆی سالانی شەڕەوە زیانی گەورەی بەرکەوتووە.
لە ئاستی سیاسیشدا، دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکی ئەمریکا لە سەردانی دواییدا بۆ سعودیە رایگەیاند کە ویلایەتە یەکگرتووەکان هەموو سزاکانی سەر سوریا هەڵدەگرێت. هەروەها ترەمپ ستایشی ئەحمەد شەرع، سەرۆکی سوریای کرد و بە "پیاوێکی بەهێز" ناوی برد.
چەند زانیارییەک لەسەر کۆمەڵەی بانکی جیهانی (World Bank Group):
کۆمەڵەی بانکی نێودەوڵەتی جیهانی، دامەزراوەیەکی داراییە کە لە پێنج رێکخراوی نێودەوڵەتی پێکهاتووە و لە ساڵی 1944ـەوە دامەزراوە. ئامانجی سەرەکی ئەم دامەزراوەیە کەمکردنەوەی هەژاری و پشتگیری گەشەی ئابوری بەردەوامە لە وڵاتانی گەشەسەندوو.
بەشەکانی کۆمەڵەی بانکی جیهانی:
١. بانکی نێودەوڵەتی بۆ بنیاتنانەوە و گەشەپێدان (IBRD) - قەرز دەدات بە وڵاتانی مامناوەند
٢. کۆمەڵەی گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (IDA) - هاوکاری و قەرزی بێسوود یان کەم سوود دەدات بە هەژارترین وڵاتان
٣. دامەزراوەی دارایی نێودەوڵەتی (IFC) - وەبەرهێنان و راوێژکاری پێشکەش بە کەرتی تایبەت دەکات
٤. ئاژانسی گەرەنتی وەبەرهێنانی فرەلایەن (MIGA) - بیمەی مەترسی سیاسی دابین دەکات بۆ وەبەرهێنەران
٥. ناوەندی نێودەوڵەتی بۆ چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان (ICSID) - دابینکردنی چارەسەری نێودەوڵەتی بۆ ناکۆکییەکانی وەبەرهێنان
کۆمەڵەی بانکی جیهانی ساڵانە نزیکەی 60 ملیار دۆلار پێشکەش دەکات بە شێوەی قەرز، بەخشین و هاوکاری تەکنیکی بۆ زیاتر لە 100 وڵات. ئەم رێکخراوە رۆڵێکی گرنگ دەگێڕێت لە بنیاتنانەوەی وڵاتانی دوای قەیران و شەڕ، هەروەک ئەو هەنگاوانەی ئێستا بۆ سوریا دەینێت.
سەرۆكی ئەمریكا کۆتایی بە گەشتەکەی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست هێنا و لە کۆتایی گەشتەکەیدا رایگەیاند، سعودیە و ئیمارات و قەتەر و بۆ واشنتن زۆر گرنگن، هەروەها لەگەڵ پوتن كۆدەبێتەوە و چارەسەرێك بۆ رەوشی غەززە دەدۆزێتەوە.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لە دوای كۆتاییهاتنی سەردانەكەی بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رایگەیاند، چەند هەفتەیەكی تر رەوشی جیهان باشتر دەبێت بەراورد بە ئێستا. وتیشی، بیر لە دۆزینەوەی چارەسەرێكی گونجاو بۆ رەوشی غەززە دەكاتەوە.
لەبارەی شەڕی نێوان ئۆكراین و روسیاش ترەمپ وتی، دەبێت شەڕی نێوان ئەو دوو وڵاتە رابگیرێت كە رۆژانە ژمارەیەكی زۆر كوژراو و برینداری لێدەكەوێتەوە.
ئاشكراشیكرد، لەگەڵ ڤلادیمێر پوتن سەرۆكی روسیا كۆدەبێتە بۆئەوەی رێگە چارەیەكی گونجاو بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕ بدۆزێتەوە.
لە چەند رۆژی رابردوودا ترەمپ سەردانی سعودیە و ئیمارات و قەتەری كرد و ژمارەیەك رێككەوتنیشی لەگەڵ ئەو وڵاتانە ئیمزاكرد كە سەرجەمیان بە نزیكەی چوار تریلۆن دۆلار دەخەمڵێنرێت.