عیراق
بانکی ناوەندی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، بەھۆی ئەوەی کارکردن بە بودجەی ٢٠٢١ کۆتاییھاتووە، رێنمایی نوێی بۆ کۆکردنەوەی پێناسی گومرگی و باجەکان راگەیاند.
بەپێی ئەو رێنماییانە، کارکردن بە بڕگەی یەکی ماددەی سێ، کە تایبەتە بە فرۆشتنی دراوی بیانی لە یاسای بودجەی ساڵی ٢٠٢١ ھەڵدەوەشێتەوە، ھەروەھا داتا سەبارەت بە ھاوبەشانی سەکۆی ئەلیکترۆنی و فەرمانگەکانی باج و گومرگ نادرێت.
بانکی ناوەندی راشیگەیاندووە، دەبێت دەستەی گشتی باج و ھەروەھا دەستەی گشتی گومرگ بەپێی ئەو رێنماییە تایبەتانە کاربکەن، بۆ وەرگرتن و کۆکردنەوەی باج و پێناس بە دەروازە سنورییەکان.
وەزارەتی پلاندانانی عێراق رایگەیاند، بەپێی خەمڵاندنی دەزگای ناوەندی ئامار و لەسەر بنەمای رێژە و پێوەرەکان، ژمارەی دانیشتووان لە ساڵی ٢٠٢٢ گەیشتووەتە ٤٢ ملیۆن و ٢٤٨ ھەزار و ٨٨٣ کەس، بە تێکڕای زیادبوونی ساڵانە گەیشتووەتە ٢.٥%.
ئاماژەی بەوەشکردووە، لە ساڵی رابردوودا ملیۆنێک و ٣١٠ ھەزار و ٨٩٤ منداڵ لەدایکبوون و ٢٣٦ ھەزار و ٤٦٩ کەسیش مردوون.
بەپێی ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان، لە عێراق رەگەزی نێر ٥٠.٥% و رەگەزی مێ ٤٩.٥%ی دانیشتووان پێکدەھێنن، بەغداد بە ٩ ملیۆن دانیشتوان بە قەرەباڵغترین پارێزگا دادەنرێت، پارێزگای موسەناش بە ٩٠٠ ھەزار کەس کەمترین رێژەی دانیشتووانی ھەیە.
بەھۆی بارانبارینەوە کە لە شەوی رابردووەوە دەستیپێکردووە، چەندین شەقامی سەرەکی لە نەجەف ژێرئاوکەوتوون و داخران، تیمەکانی بەرگری شارستانیش سەرقاڵی کردنەوەی رێگەکانن.
ھاوکات ھەر لە نەجەف بە کاریگەری باران و لافاو، دەوامی خوێندنگە و زانکۆکان راگیران.
ھەریەک لە پارێزگاکانی واست و بابل و ئەنبار و موسەنا و کەربەلا بە راگەیەندراوی جیا، دەوامی نیوەڕوانی خوێندنگەکانیان بە کاریگەری بارانبارین راگرت.
بەڕێوەبەری پەروەردەی دیوانیەش داوای لە خوێندنگەکان کرد، تاقیکردنەوەکان بۆ رۆژێکی دیکە دوابخەن.
ویلایەتی لە پەیامێکدا بۆ یەکەم کۆنگرەی نێودەوڵەتی قاسم سولەیمانی لە تاران رایگەیاند، پڕۆسەی تیرۆری ئەمریکا لە شەھیدکردنی سەرکردەکانی بەرەی بەرەنگاری بە تایبەتی قاسم سولەیمانی کە لە سەر داوای حکومەتی عێراق سەردانی ئەو وڵاتەی کردبوو، پێشێلکردنی روونی یاسا نێودەوڵەتییەکانە و بەپێی بەڵگەنامەکانی دادگای نێودەوڵەتی تاوانەکان بە تاوانێکی ئاشکرا دادەنرێت و دەکرێت لە بەردەم ئەو دادگایەدا بەدواداچوون بۆ بکوژان بکرێت.
بە وتەی ویلایەتی، ئەو تاوانە نێودەوڵەتییە لە کاتێکی زۆر ھەستیاری ناوچەکەدا روویداوە و رۆڵی قاسم سولەیمانی لە بەرەنگاربوونەوەی داعش و گروپە توندڕەوەکان شاراوە نەبووە و زۆربەی پسپۆڕانی یاسای نێودەوڵەتی دانبەوەدا دەنێن، قاسم سولەیمانی و ئەو ھێزەی سەرپەرشتی دەکردن داعشیان لە عێراق تێکشکاندووە.
دادگای فیدراڵی لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، پێویستە پۆستی حکومی نەبێتە پارێزبەندی بۆ ئەوانەی سەرپێچی دەستور و یاسا دەکەن،
بە پێچەوانەوە سیستمی سیاسی لە دەوڵەتێکی خاوەن سیستمی دیموکراسی بونیادنراو لەسەر بنەمای دەستاودەستکردنی ئاشتیانەی دەسەڵات و سەروەری یاسا کەگەل سەرچاوەی دەسەڵات شەرعیەتەکەیەتی دەگۆڕێت بۆ سیستمێکی سەرکوتکاری بونیادنراو لەسەر تاکڕەوی و پێشێلکردنی تەواوی ماف و ئازادییەکان و شکۆمەندی ھاووڵاتیان و سەرپێچی تەواوی بنەماکانی سوێندی دەستورییە کە لە ماددەی ٥٠ی دەستور دیاریکراوە.
سەرەڕای بارانێکی زۆر و بەخوڕ، لە شەقامی رەشید ژمارەیەکی زۆر لە ھاوڵاتیان لە بەردەم بانکی ناوەندی عێراق خۆپیشاندانیان کرد و داوایانکردووە، بەھای دینار لە بەرامبەر دۆلار بەرزبکرێتەوە و ھاوشێوەی ساڵانی رابردوو بەھای ١٠٠ دۆلار بکرێتەوە بە ١١٨ ھەزار دینار.
خۆپیشداندانەکەی بەردەم بانکی ناوەندی دوای ئەوە دێت کە لە چەند رۆژی رابردوودا تەیف سامی وەزیری دارایی عێراق رایگەیاند، لە پرۆژەیاسای بودجەدا بەھای یەک دۆلار بە ھەزار و ٤٥٠ دینار دیاریکراوە، واتە ١٠٠ دۆلار بە ١٤٥ ھەزار دینار.
بەرەبەیانی رۆژی ٣ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٠، قاسم سولەیمانی فەرماندەی فەیلەقی قودسی سوپای پاسدارانی ئێران و ئەبو مەھدی موھەندیس جێگری سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی، لە نزیک فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد بوونە ئامانجی ھێرشی فڕۆکە بێفڕۆکەوانەکانی ئەمریکا و لەگەڵ چەند پاسەوانێکیاندا کوژران.
ئەوکات رووداوەکە کاردانەوەی فراوانی لەسەر ئاستی عێراق و ناوچەکە و جیھان لێکەتەوە و کۆشکی سپیی ئەمریکاش رایگەیاند، دۆناڵد ترامپ فەرمانی ھێرشەکەی دەرکردووە.
دوای سێ ساڵ لە کوژرانی قاسم سولەیمانی و ئەبو مەھدی موھەندیس، ئەمڕۆ لە ١٣ پارێزگای عێراق لە ناویاندا بەغداد و کەرکوک و نەجەف و سەڵاحەدین و ئەنبار کراوەتە پشوو.
ھاوکات محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق لە تویتێکدا رایگەیاند، پێویستە یادی "سەرکردەکانی سەرکەوتن" و قارەمانێتیەکانیان لە بەرەنگاربوونەوەی بەھێزترین گروپی تیرۆریستیی توندڕەو لە مێژووی ھاوچەرخدا بکەنەوە.
وتیشی، بە ئامانجگرتنیان لە ھەموو رێسا و یاسا نێودەوڵەتییەکان کارێکی ئیدانەکراو بووە، ھەربۆیە کار بۆ چەسپاندنی سەروەری بۆ عێراقێک دەکەن، کە سەربەخۆ بێت لە سیاسەتەکانیدا و توانای پاراستنی گەلەکەی ھەبێت.
وەزارەتی ناوخۆی عێراق لە راگەیاندراوێکدا ئاماژەی بۆ ئەوە کردووە، تیمەکانی بەرێوەبەرایەتی کاروباری مافی مانەوە لە بەرێوەبەرایەتی باری شارستانی و پاسپۆرت و مافی مانەوە، ٦٧ کەسی بیانییان دەستگیرکردووە کە سەرپێچی یاسای مافی مانەوەیان لە عێراق کردووە.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، ڕێوشوێنی یاسایی بەرامبەریان دەگیرێتەبەر و دواتر دیپۆرتی وڵاتەکانی خۆیان دەکرێنەوە.
"تەیف سامی"وەزیری دارایی عێراق رایگەیاند، بەھۆی بڕیارەکانی دادگای باڵای فیدڕاڵی و راپۆرتی دیوانی چاودێری دارایی لەبارەی خەرجییەکانی ھەرێم، ٤٠٠ ملیار دینارەکە رەوانەی ھەرێمی کوردستان نەکراوە، کە دەبوایە بەپێی ماددەی ١٠ لە یاسای بودجەی ٢٠٢١، شایستە داراییەکان لەنێوان ھەرێم و حکومەتی فیدڕاڵی بۆ ساڵەکانی ٢٠٠٤ تا ٢٠٢٠ پاکتاو بکرێن، بەڵام ئەو ھەنگاوە نەنراوە.
راشیگەیاندوە، بەپێی بڕیاری ژمارە ٥٩ی دادگای باڵای فیدڕاڵی کە داوایکردوە، ھەناردەی نەوتی ھەرێم رادەستی بەغدا بکرێت و دیوانی چاودێری دارایی عێراق وردبینی لە گرێبەستەکانی نەوتی ھەرێم بکات، لەدوای جێبەجێکردنی ھەموو ئەو رێکارانە، پشکی ھەرێم لە پڕۆژەیاسای بودجەی گشتی عێراق دیاریبکرێت.
دادوەر حەیدەر حەنون سەرۆکی دەستەی دەستپاکی عێراق رایگەیاند، لە چوارچێوەی ھەوڵەکان بۆ گەڕاندنەوەی دوو ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلارەکەی دەستەی گشتی باجەکان کە بە دزی سەدە ناسراوە، توانیویانە زیاتر لە چوار ملیار دیناری تر بگەڕێننەوە لە کۆی ١٧ ملیار دینار کە لەلای یەکێک لە تۆمەتبارەکانە، وتیشی، ھەموو پارانەی دەگەڕێنرێنەوە لە لقێکی بانکی رافیدەین لە ناو وەزارەتی بەرگری عێراق کۆدەکرێتەوە تا ئەو کاتەی ھەموو پارەکە دەگەڕێنرێتەوە و دواتر رادەستەی وەزارەتی دارایی عێراق دەکرێت.
وتیشی، لە دوو رۆژی رابردوودا ٨٠ ملیۆن دۆلاری تر لە ئەمریکاوە دەگەڕێننەوە بۆ عێراق کە لەسەردەمی رژێمی پێشوو بە نایاسایی براوەتە دەرەوە.
سەرۆکی دەستەی دەستپاکی عێراق ئاماژەی بەوەشکرد، یەکێک لە وەزیرەکانی حکومەتی عێراق کێشەی بۆ کارەکانیان دروستکردووە و جگە لەوەی سەرۆک وەزیرانیان ئاگادارکردوەتەوە، لە دادگاش سکاڵای لەسەر تۆمار دەکەن، بەڵام ناوی وەزیرەکەی ئاشکرا نەکرد.
د. خالید شوانی وەزیری دادی عێراق بەیاوەری زیاد خەلیفە ئەلتەمیمی بریکاری باڵای وەزارەتی داد لە سەردانێکدا بۆ بەشەکانی زیندان لە بەشی چاکسازیی عێراق رایگەیاند، لە نزیکەوە چاودێری ھێنانی کەرەستەی زیندانیان دەکەن لە ڕوی کۆگاکردن و کوالێتی و بڕی کەرەستەکان کە لەچەند ڕۆژی ڕابردوو کڕدراون و تەرخانکراون بە بەمەبەستی دابەشکردن بەسەر زیندانیان و پاسەوانانی چاکسازیی.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، لیژنەیەکیان بۆ بەدوادچونی ئەو بابەتە پێکھێناوە، کە گەرەنتی ئەوە بکات ھەموو کەلوپەلەکان بگاتە دەست زیندانییەکان.
جەختی لەوەشکردەوە، ھەموو ئەو کەلوپەلانە دەچێتە چوارچێوەی لیستی ئەو کەلوپەلانەی وەزارەتی داد بۆ زیندانییەکان دابینی دەکات، فرۆشتنی قەدەغە دەکرێت لە حانوتی چاکسازییەکان.
بانکی ناوەندی عێراق بەردەوامە لەکەمترخستنەڕوی دۆلار و لەپێشھاتێکی نوێشدا لەلایەن بانکەکەوە بڕی خستنەڕوی دۆلاری بۆ رۆژی پێنج شەممەی داھاتوو کەمکردەوە کە تەنھا ٤٣ ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار دۆلاری کاشە بەبێ خستنەڕوی دۆلار بەشێوەی حەواڵە کە ئەوەش بەکەمترین بڕی خراوەڕو ئەژمار دەکرێت لەماوەی شەش ساڵی رابردوودا.
کەمترکردنەوەی خستنەڕوی دۆلار کاریگەری تەواوی لەسەر بەھای دینار بەرامبەر دۆلار دەبێت و ئەوەش لەکاتێکدایە شارەزایانی ئابوری پێیانوایە رەوشەکە کاتییە و ھاوسەنگی بۆ بەھای دۆلار دەگەڕێتەوە.
عودەی عەواد ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ئەنجومەنی وەزیران لە کۆبوونەوەی ئاسایی رۆژی سێشەممەدا بە کۆی دەنگ بە ھەمیشەیی کردنی سەرجەم فەرمانبەرانی گرێبەستی ھەموو وەزارەتەکانی حکومەتی عێراقی پەسەندکردووە کە رەزامەندی وەزارەتی داراییان ھەیە.
وتیشی، بڕیارەکەی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق سەرجەم ئەو مامۆستا وانەبێژانەی سنوری پارێزگای بەغدادیش دەگرێتەوە کە لە ساڵی ٢٠٢٠ەوە وەک وانەبێژ لە خوێندنگەکان وانە دەڵێنەوە.
بە پێی پێشبینییەکانی دەستەی کەشناسی عێراق، کۆتایی ئەم ھەفتەیە شەپۆلێکی لە رۆژی پێنجشەممەوە بارانبارین ناوچەکانی ناوەڕاستی وڵاتەکە دەگرێتەوە و پلەکانی گەرماش دادەبەزن.
دەستەی کەشناسی عێراق راشی گەیاندووە، ھیچ مەترسی روودانی لافاو نییە بەھۆی ئەو شەپۆلی بارانبارینەوە.
لە کۆتاییەکانی مانگی کانونی یەکەمی ساڵی رابردوو، شەپۆلێکی بارانبارینی بەھێز پارێزگاکانی عێراقی گرتەوە، کە زیانی گیانی و ماددی لێکەوتەوە.
جەبارعەودە مەعموری سەرکردە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان رایگەیاند، مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی پێشووی عێراق زۆربەی کاتەکانی لەناو باڵیۆزخانەی ئەمریکایە لە بەغداد و بەرەسمیش داوای لە باڵیۆزخانەکە کردووە بیپارێزن لە بەرامبەر ئەو ھەڕەشە و مەترسییانەی لەسەریەتی.
وتیشی، کازمی ھیچ جۆرە ھەڕەشە و مەترسییەکی لەسەر نییە، بەڵکو تەنھا ئەوەیە کە ژمارەیەکی زۆر دۆسێی گەندەڵی لەسەرە و دەستگیرکردنیشی تەنھا فەرمانی دادگاوە، چونکە بەڵگە و زانیاری تەواو و باوەڕپێکراو لەسەر گەندەڵی و کارە نایاساییەکانی کۆکراوەتەوە.
عەلی موسەوی سەرۆکی لیژنەی ئابووری لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، لەکاتێکدا لە ناوخۆی عێراق ھەموو جۆرە بەروبوومەکان بەرھەمدەھێنرێت و پێداویستی ناوخۆش پڕدەکاتەوە، بەڵام ھاوردەکردنی ھەمان ئەو جۆرە بەروبوومانە لە دەرەوەی وڵات ھێندە زۆر بووە، کاریگەری خراپی لەسەر بەرھەمی ناوخۆی دروستکردووە و بەرێژەیەکیش کەمبووەتەوە کە بەرەو لەناوچوون دەچێت.
وتیشی، لەپێناو گەڕاندنەوەی متمانە و بەرزکردنەوەی زیاتری ئاستی بەروبوومی ناوخۆ، چەندین جار بە نوسراوی رەسمی داوایان لە حکومەتی عێراق کردووە یاسای پاراستنی بەرھەمە ناوخۆییەکان کارا بکات و بە جددی جێبەجێی بکات، لەگەڵ ئەوەشدا سنوورێک بۆ ھاوردەکردنی بەروبوومی دەرەکی دابنێت.