عیراق
رائید مالیکی پەرلەمانتاری سەربەخۆ رایگەیاند، ئیمزای ٦٥ پەرلەمانتاریان بۆ کۆبوونەوەیەکی نائاسایی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق کۆکردووەتەوە، داواشیکرد، لە کۆبوونەوەکەدا محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق و وەزیری دارایی و پارێزگاری بانکی ناوەندی ئامادەبن.
ھاوکات فراکسیۆنی حقووق لە ئەنجومەنی نوێنەران، نوسراوێکی ئاڕاستەی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران کرد و رایگەیاند، ئیمزایان بۆ کۆبوونەوەیەکی نائاسایی ئەنجومەنی نوێنەران کۆکردووەتەوە و داوا دەکەن کۆبوونەوەیەک بۆ گفتوگۆکردن لەبارەی لێکەوتە و کاریگەرییە مەترسیدارەکانی دابەزینی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار رێکبخرێت.
ئاماژەیان بەوەشکرد، ھەر لە کۆبوونەوەکەدا گفتوگۆ لەبارەی رێکارەکانی حکومەت و بانکی ناوەندی بۆ پاراستنی ھاووڵاتیان و ئابووریی عێراق بکرێت.
حەیدەر عەبادی سەرۆکی ھاوپەیمانیی نەسر لە تویتیکدا رایگەیاند، بەھۆی کەمبوونەوەی بەھای دینار و لێکەوتە مەترسیدارەکانی لەسەر بژێوی ھاووڵاتیان، داوای رێکاری بەپەلە و گەڕاندنەوەی بەھای دینار بۆ ئاستی پێشتری دەکەن.
عەبادی وتیشی، ئەوان پێش دوو ساڵ ھۆشدارییان لە کەمبوونەوەی بەھای دینار دابوو، ئێستاش ھۆشداری لە بەردەوامبوونی سیاسەتی خوێنبەربوونی ئابووری دەدەن.
بە وتەی حەیدەر عەبادی، ئەمساڵ داھاتی نەوت ١٥٠ ترلیۆن دیناری تێپەڕاندووە، کە ئەوە یەکسانە بە کۆی گشتی داھاتی نەوت لە ساڵانی ٢٠١٥ و ٢٠١٦ و ٢٠١٧.
لەلایەکی ترەوە رائید مالیکی پەرلەمانتاری سەربەخۆ رایگەیاند، ئیمزای ٦٥ پەرلەمانتاریان بۆ کۆبوونەوەیەکی نائاسایی ئەنجومەنی نوێنەران کۆکردووەتەوە، داواشیکرد، لە کۆبوونەوەکەدا سەرۆک وەزیران و وەزیری دارایی و پارێزگاری بانکی ناوەندی ئامادەبن، ھەروەھا فراکسیۆنی حقووق لە ئەنجومەنی نوێنەران، نوسراوێکیان ئاڕاستەی محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران کردووە و رایگەیاندووە، ئیمزایان بۆ کۆبوونەوەیەکی نائاسایی ئەنجومەنی نوێنەران، لەبارەی لێکەوتە و کاریگەرییە مەترسیدارەکانی دابەزینی بەھای دینار کۆکردووەتەوە.
بازاڕەکانی دراو لە عێراق ناجێگیرە، لە ئێستادا بەھای ١٠٠ دۆلاری ئەمریکی گەیشتووەتە ١٦٠ ھەزار دینار، بەراورد بە دوێنێ نزیکەی دوو ھەزار دینار بەھای لەدەستداوە.
بانکی ناوەندی عێراقیش رایگەیاند، دوای پشووەکانی سەری ساڵ و لە رۆژی ٢ی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣ ١٢٧ ملیۆن دۆلار دەخاتە بازاڕەوە.
ماوەی زیاتر لە دوو ھەفتەیە بەھای دیناری عێراقی لە بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی لە دابەزینی بەردەوامدایە، ئەوەش دوای ئەوەدێت کە بانکی ناوەندی عێراق بەراورد بە مانگی رابردوو بە رێژەی زیاتر لە ٤٠% خستنەڕووی دۆلاری کەمکردووەتەوە، ئەو کارەش بووە بە ھۆکاری نزمبوونەوەی بەھای دۆلار بەرامبەر بە دۆلار.
بانکی ناوەندیی عێراق راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد، دابەزینی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار بۆ فشاری کاتی لە ئەنجامی ھۆکاری ناوخۆیی و دەرەکیی دەگەڕێتەوە، داواشی لە بانکەکان کرد بەرپرسیارێتی ھەڵبگرن و کارئاسانی بۆ کڕیارەکانیان بکەن، داواشی لە بازرگانان کرد دۆلار لە بانکی ناوەندی بکڕن بە نرخی دیاریکراوی خۆی.
لەلایەکی ترەوە نوسینگەی راگەیاندنی سەرۆک وەزیرانی عێراق بڵاویکردەوە، محەمەد شیاع سودانی و مستەفا غالب پارێزگاری بانکی ناوەندی کۆبوونەتەوە و گفتوگۆیان لەبارەی دابەزینی بەھای دینار بەرامبەر دۆلار کردووە.
لە کۆبوونەوەکەدا محەمەد شیاع سودانی رایگەیاندووە، پێویستە بانکی ناوەندی رێکاری پێویست بگرێتەبەر بۆ رێگریکردن لە دەنگۆی نایاسایی و ھەر شتێک کە زیان بە بازاڕی ناوخۆیی بگەیەنێت و ببێتە ھۆی بەرزبوونەوەی نرخەکان.
ھاوکات پارێزگاری بانکی ناوەندی رایگەیاندووە، قەیرانی دراوی بیانی قەیرانێکی لەناکاوی تەکنیکییە، لەگەڵیدا کارکردن بە سەکۆیەکی نوێی ئەلیکترۆنی و دواکەوتنی حەواڵەکان بەھۆی پشووەکانی سەری ساڵەوە.
کەریم سەید وتەبێژی وەزارەتی پەروەردەی عێراق رایگەیاند، ئەنجومەنی وەزیران لە کۆبوونەوەیەکی ئاساییدا دەنگی داوە لەسەر بە ھەمیشەیی کردنی ٢٨٠ ھەزار مامۆستای وانەبێژ لەسەر میلاکی وەزارەتی پەروەردە و بڕیارەکەش ئەو وانەبێژانە دەگرێتەوە کە رەزامەندی وەزارەتی دارایی عێراقیان ھەیە.
عودەی عەواد ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، ھەر لەو کۆبوونەوەیەدا ئەنجومەنی وەزیران بڕیاریداوە ٣ ھەزار و ٢٧٣ فەرمانبەری کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی ھەڵبژاردنەکانی عێراق کە تائێستا بە شێوەی گرێبەست کاریان کردووە، بکرێنە فەرمانبەری ھەمیشەیی کۆمیسیۆن.
یەحیا رەسوڵ وتەبێژی محەمەد شیاع سودانی فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی عێراق رایگەیاند، لە کۆبوونەوەیەکی ئەنجومەنی ئاسایشی وزاری، فەرمانێکی لەبارەی زیاتر کۆنترۆڵکردن و پاراستنی سنوورەکانی عێراق لەگەڵ سوریا و ئێران دەرکردووە و سەرجەم فەرماندە سەربازییەکانیشی راسپاردووە، تەواوی پێداویستییە لۆجستییەکان بۆ ئەو ھێزانە دابین بکەن کە رەوانەی سەر سنورەکان دەکرێن بۆئەوەی بتوانن بەشێوەیەکی باشتر ھەموو سنورەکانی عێراق لەگەڵ سوریا و ئێران بپارێزن.
وتیشی، رێکارەکانی ھێزە چەکدارەکانی عێراق بۆ پاراستنی سنوورەکان، بۆ دژایەتی ھیچ وڵاتێک نییە، بەڵکو زیاتر پاراستنی ئاسایش و ئارامییە و حکومەتی عێراقیش پەیوەندییەکی باش و دۆستانەی ھەیە لەگەڵ سەرجەم وڵاتان بەگشتی و وڵاتانی دراوسێ بەتایبەتی.
عودەی عەبدولھادی سەرکردە لە ھاوپەیمانی فەتح کە ھادی عامری سەرۆکایەتی دەکات و بەشێکە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان رایگەیاند، لە ماوەی چەند ساڵی رابردوودا حکومەتی عێراق سێ جار کۆبوونەوە و دانوستانی رەسمی لەگەڵ روسیادا کردوە، بە مەبەستی کڕینی سیستمی بەرگری موشەکی ئێس٤٠٠ی ئەو وڵاتە، بەڵام ئەمریکا رێگەی نەداوە و شکستی بە ھەر سێ ھەوڵەکە ھێناوە.
وتیشی، پلانەکانی ئەمریکا روون و ئاشکران و نایەوێت عێراق ببێتە خاوەنی ھێزێکی پێشکەوتوو بە تایبەتی لە بواری بەرگری ئاسمانیدا، کە ئەوەش بووەتە ھۆکاری سەرەکی بە بەردەوامی پێشێلکردنی ئاسمان و سەروەری عێراق، چونکە خاوەنی سیستمێکی بەرگری ئاسمانی پێشکەوتوو نییە.
ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوە کردووە، ژمارەیەک مامۆستای ئاینی لە مزگەوتەکانەوە بەبێ پشتبەستن بە زانیاری ورد و بەڵگە، لە وتارەکانیاندا باسیان لەوەکردووە لەچەند شوێنێکی عێراق دادگای تایبەت بە راییکردنی مامەڵەی ھاوسەرگیری ھاوڕەگەزخوازیی و پەسەندکردنی ئەو جۆرە ھاوسەرگیرییە دامەزرێنراوە، بەڵام ھەموو ئەو دەنگۆیانە دوورن لە راستییەوە و ھیچ بنەمایەکیان نییە.
راشیگەیاندووە، کاروباری دادگاکانی عێراق بەپێی حوکمەکانی یاسای رێکخستنی دادوەریی ژمارە ١٦٠ی ساڵی ١٩٧٩ رێکدەخرێن و ھیچ نییەتێکیش نییە بۆ دامەزراندنی دادگایەکی تایبەت بە ھاوسەرگیری ھاوڕەگەزخوازیی.
ئەنجومەنی باڵای دادوەریی عێراق داواشی لە مامۆستایانی ئاینی کردووە بەبێ بەڵگە و زانیاری باوەڕپێکراو دەنگۆی لەو جۆرە بڵاونەکەنەوە، چونکە کاریگەری خراپی لەسەر کۆی کۆمەڵگە دەبێت و متمانەی خەڵکیش بە دادگاکان لاواز دەکات.
فەرماندەیی ھێزە ئەمنییەکانی ئوردن ئاشکرایکردووە، لە خاڵی سنوریی ھاوبەشی کەرامە لە نێوان عێراق و ئوردن، لەکاتی گەڕان و پشکنیندا دەستیان بەسەر زیاتر لە شەش ملیۆن حەبی ھۆشبەردا گرتووە لە جۆری کیپتاگۆن کە لەناو بارێکی دۆشاوی خورمادا شاردرابووەوە و چەند کەسێکیش دەستگیراون کە ویستوویانە ئەو حەبە ھۆشبەرانە بگەیەننە عێراق.
بەڕێوەبەرایەتی پۆلیسی گومرگی عێراقیش رایگەیاندووە، لەناو دەروازەی شەلامچە، ھێزە ئەمنییەکان دوای کۆکردنەوەی زانیاری ورد ھاووڵاتییەکی عێراقییان دەستگیرکردووە کە ٥٨٩ حەبی ھۆشبەری پێبووە.
لە ئێوارەی دوێنێوە شەپۆلێکی بەھێزی بارانبارین و لافاو و رەشەبا زۆربەی پارێزگاکانی باشورو ناوەڕاستی عێراقی گرتووەتەوە و لە بەسرە بەھۆی داڕوخانی خانوویەک منداڵێک گیانی لەدەستدا و چوار ئەندامی خێزانەکەشی برینداربوون و کارەباش لە زۆربەی گەڕەکەکان بڕاوە، لە ناسریەش خانوویەک داڕووخا و بەھۆیەوە کەسێک گیانی لەدەستدا کە سەربازی سوپای عێراقە.
لە پارێزگاکانی بەغداد و کەربەرلا و بابل و واست و دیالە و سەڵاحەدینیش بارانبارین و لافاو بووەتە ھۆی پچڕانی کارەبا و داخستنی بەشێک لە رێگە و شەقامە سەرەکییەکان، لە پارێزگای بابلیش ئەمڕۆ کراوەتە پشوو و وەزارەتی خوێندنی باڵای عێراقیش تاقیکردنەوەکانی کۆتایی وەرزی یەکەمی لە زانکۆکان دواخستووە.
دەستەی کەشناسی عێراقیش پێشبینی کردووە لە دوای نیوەڕۆی ئەمڕۆوە ئەو شەپۆلە بەھێزەی بارانبارین و لافاو کەم ببێتەوە، بەڵام بارانبارین بەردەوام دەبێت.
وەزارەتی بەرگری ئەمریکا "پنتاگۆن" لە راگەیەندراوێکدا رایگەیاند، سەربازێکیان لە ھێزەکانی مارێنز کە بەشداری کردووە لە ئۆپراسیۆنەکانی روبەڕوبوونەوەی تیرۆریستانی داعش لە عێراق کوژراوە.
رونیشیکردووەتەوە، سەربازەکە ناوی "سامویل دی لیچ"ە و تەمەنی ٣٢ ساڵە، لە ١٩ی ئەم مانگە کوژراوە و رووداوەکە لە کاتی جەنگ و ئۆپراسیۆندا نەبووە، بۆیە لێکۆڵینەوەیان لە رووداوەکە دەستپێکردووە.
ئەوەش لەکاتێکدایە کە سەربازانی ئەمریکی و بیانی لە ناو ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی دژی داعش، لە لایەن گروپە چەکدارەکانی دەەوەی یاسا لە عێراق بە ئامانج دەکرێن و داوایان لێدەکرێت لە خاکی عێراق بکشێنەوە.
بانکی رەشید رایگەیاندوە، ئەو کەسانەی بۆ گەشتکردن پێویستیان بە دۆلارە، دەتوانن راستەوخۆ لە لقەکانی بانکی رەشید ھەر دۆلارێک بە ھەزار و ٤٦٥ دینار بکڕن، واتە ١٠٠ دۆلار بە ١٤٦ ھەزار و ٥٠٠ دینار دەبێت بە مەرجێک ئەو بڕە پارەیەی پێویستییانە لە ١٠ ھەزار دۆلار زیاتر نەبێت.
بانکی رافیدەینیش ئاماژەی بەوە کردووە، لەسەر راسپاردەی بانکی ناوەندی عێراق و وەک ھەوڵێک لەپێناو کەمکردنەوەی بەھای دۆلار لە بازاڕەکانی عێراقدا، بڕیاریداوە لە رۆژی شەممەوە راستەوخۆ ١٠٠ دۆلار بە ١٤٦ ھەزار و ٥٠٠ دینار بە ھاوڵاتیان بفرۆشێت بە مەرجێک ئەو بڕە پارەیەی ھاوڵاتیان پێویستییانە لە ١٠ ھەزار دۆلار زیاتر نەبێت.
دەستەی کەشناسی عێراق بڵاویکردەوە، لەمڕۆوە عێراق دەکەوێتە ژێر کاریگەری نزمەپاڵەپەستۆیەک و باران بارین پارێزگاکانی وڵاتەکە دەگرێتەوە و پلەکانی گەرماش دادەبەزن.
راشیگەیاند، بەپێی پێشبینییەکانیان لافاو ناوچەکانی سەر بە پارێزگاکانی دیالە و میسان و واست و بەسرە و موسەنا دەگرێتەوە، لە دوێنێشەوە لافاو ناوچەیەکی خۆرئاوای شاری "عنە"ی لە پارێزگای ئەنبار گرتووەتەوە.
دەستەی کەشناسی عێراق پێشبینیشی کردووە ئەو باران بارینە لەگەڵ دابەزینی پلەکانی گەرما بۆ چەند رۆژی داھاتووبەردەوام بێت، داواشی لە ھاووڵاتیان کرد ئاگادار بن و بە وریاییەوە مامەڵە بکەن.
ئیبراھیم عەنبەکی ئەندامی لیژنەی دارایی رایگەیاند، رەشنوسی پرۆژە یاسای بودجە ھێشتا لە ئەنجومەنی وەزیرانە و ماددەکانی نەگەیشتوونەتە قۆناغی کۆتایی، ئەوەش پێویستی بەوەیە پەلە بکرێت لە ناردنی بۆ ئەنجومەنی نوێنەران تاکو چەند خوێندنەوەیەکی بۆ دەکرێت و دەگاتە داڕشتنی کۆتایی.
بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە، ناجێگیری بەھای دۆلار و دیاریکردنی بەھاکەی لە بودجەدا دیارترین ئاستەنگی بەردەم پەسەندکردنیەتی، جگە لەوەش ھێشتا چەند ماددەیەکی نەخراونەتەروو بۆ گفتوگۆ لەبەرئەوە پەسەندکردنی بودجە دەکەوێتە کۆتایی مانگی ئادار و سەرەتای مانگی نیسان .
بودجەی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣ دەگاتە ١٤٠ ترلیۆن دینار کە یەکەمجارە لە مێژووی عێراقدا بگاتە ئەو قەبارەیە.
"عەبدولرەزاق سوڵتانی" سەرۆکی رێکخراوەکە بڵاویکردەوە، ئامارەکانی وەزارەتی پلاندانان و نەتەوە یەکگرتووەکان کاریگەرییە خراپەکانی گەندەڵییان دەرخست.
وتیشی، لە ساڵی ٢٠٠٣ەوە تائێستا، ٢٥٠ ترلیۆن دینار لە عێراق دیارنەماوە و ٣١٢ ملیار دۆلاریش براوەتە دەرەوەی وڵات.
سەرۆکی رێکخراوەکە باسی لەوەشکرد، شەش ھەزار پڕۆژەی وەھمی بە بڕی ١٩٠ ملیار دۆلار ھەیە کە پارەکەی دەچێتە گیرفانی گەندەڵکارانەوە لەبری ئەوەی بچێتە خەزێنەی دەوڵەت.
وتیشی، بەھۆی گەندەڵییەوە، رێژەی ھەژاری لە عێراق بۆ ٣٥% بەرزبووەتەوە بە تایبەت لە ناوچەکانی ناوەڕاست و باشوری وڵاتەکە، بەشێوەیەک پارێزگای موسەنا لە پێش پارێزگاکانی ترەوەیە و رێژەکە دەگاتە ٥٢%.
مستەفا سەنەد لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئەمریکا بەبێ ئەوەی یەک پیت بڵێت سێ نامەی لە رێگەی مووشەکی وێرانکەری دۆلارەوە ئاراستەی محەمد شیاع سودانی کردووە، نامەی یەکەم بریتییە لەوەی پارەی عێراق بە دۆلار نەگوازرێتەوە سەرەڕای تەواوکردنی رێکاری دانەوەی شایستەکان، لە رێگەی پرۆسەکانی بەھێزکردنی باڵانسی دۆلار بۆ بەرژوەوەندی بانکی ناوەندی کە لەسەدا ١٠٠ەوە دایبەزاندبوو بۆ لەسەدا ٢٥.
رونیشیکردووەتەوە، نامەی دووەم بریتییە لە دوورخستنەوەی بانکەکانی ( ئەوسەت و قابز و ئەنساری و ئاسیا) لە مامەڵەی دراو ئەوەش وایکردووە فرۆشی بانکی ناوەندی بۆ یەک لەسەر سێ کەمببێتەوەو ببێتە مایەی بەرزبوونەوەی بەھای دۆلار لە بازاڕدا.
بەوتەی مستەفا سەنەد، نامەی سێیەم بریتییە لە ئاستەنگی دروستکردن بۆ پرۆسەی کڕینی غاز و وزە لە ئێران لە رێگەی نەدانەوەی قەرزەکان، بە جۆرێک بەھای قەرزی کەڵەکەبوو لە ھەژماری ( تی بی ئای) بۆ ئێران گەیشتۆتە ١٠ ملیار دۆلار و ئەمریکا رێگانادات بگوازرێتەوە بۆ ئێران تا ئەو کاتەی عێراق لەسەر چوارچێوەیەک بۆ ھەماھەنگی لەگەڵی دەگاتە لێکتێگەیشتن.
بەوتەی ئەو پەرلەمانتارە چاوەڕوان دەکرێت بەھای خستنەرووی دۆلار لە سەرەتای ساڵی داھاتوو بەشێوەیەکی قۆناغ بەندی روو لە دابەزین بکات.