جیهان
بەپێی ھەواڵێکی رۆژنامەی گڵۆباڵ تایمز، پزیشکێکی ڤێتەرنەری تەمەن ٥٣ ساڵ کە لە یەکێک لە پەیمانگاکانی لێکۆڵینەوەی ئاژەڵان کاری کردووە و شیکردنەوەی بۆ جەستەی چەند مەیمونێک کردووە، توشی ڤایرۆسەکە بووە و دوای چەند ھەفتەیەکیش نیشانەکانی ڤایرۆسەکەی تێدا دەرکەوتووە و لە ٢٧ی مانگی رابردووش گیانی لەدەستداوە.
پێشتر چین ھیچ حاڵەتێکی مردن و زۆر قورسی ئەم ڤایرۆسەی تۆمار نەکردووە کە بە ڤایرۆسی مەیمونی بی ناسراوە و بۆ یەکەم جار ساڵی ١٩٢٣ دۆزراوەتەوە، ڤایرۆسەکەش لە رێگەی بەرکەوتنی راستەوخۆوە دەگوازرێتەوە.
ئیدارەی خۆبەڕێوەبەریی لە باکور و خۆرھەڵاتی سوریا ڕایگەیاند، بە پێی لێکتێگەیشتنێک لەگەڵ حکومەتی برۆکسڵ، ژمارەیەک ژن و منداڵی کەسوکاری چەکدارانی داعشی بە ڕەچەڵەک بەلژیکی، ڕادەستی وڵاتەکەیان دەکرێنەوە و ڕێکارەکانیش لەو بارەیەوە دەستیانپێکردووە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، بەشێک لە وڵاتانی ئەوروپا بەڵێنیان داوە، کار بکەن بۆ گەیاندنی خزمەتگوزارییە پزیشکییەکان و ڤاکسینی کۆرۆنا بە زووترین کات بۆ کەمپەکانی ڕۆژئاڤای کوردستان، لەگەڵ دەستپێکردنی پڕۆژەی دوورخستنەوەی منداڵان لە کەمپی ھۆل لە "فکری توندڕەوی".
ئیدارەی خۆبەڕێوەبەری لە باکور و خۆرھەڵاتی سوریا باسی لەوەشکردووە، دۆسیەی گەیاندنی ھاوکارییە مرۆییەکان و بەردەوامبوونی تورکیا لە بڕینی ئاو لە شاری حەسەکە، گەیەنراوەتە پەرلەمانی ئەوروپا.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بزوتنەوەکە ھەوڵ دەدات وەفدە نۆ ئەندامییەکەی کابوڵ قایل بکات سیستمی حوکمڕانی و دەستوری ئەو وڵاتە بگۆڕدرێت.
ڕۆژێک پێش گفتوگۆکان حامید کارەزای سەرۆکی پێشووی ئەفغانستان لە فڕۆکەخانەی کابولەوە وەفدی ئەفغناستانی بەڕێکرد و لە کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەوانییشدا ڕایگەیاند، ھیواخوازە ئەو سەردانە ئەنجامێکی باشی بۆ گەڕاندنەوەی ئاشتی بۆ ئەفغانستان ھەبێت.
میدیاکانی بڵاویان کردووەتەوە، لە بەرەبەیانی ئەمڕۆوە، لە ڕیفی پارێزگای دێرەزۆر، ڕووبەڕووبوونەوەی چەکداریی لە نێوان ھۆزە عەرەبەکانی (عەگیدات و زیبان) و ھەسەدە دەستیپێکردووە، بە پێی میدیاکان، شەڕەکە سەرەتا لە نێوان ژمارەیەک لە ھێزەکانی سوریای دیموکراتەوە سەرچاوەی گرتووە، کە ھەر یەکەیان سەر بە ھۆزێک بوون و دواتر ئاڵۆزییەکان تەشەنەی کردووە و ھۆزی عەگیدات ھێرشی کردووەتە سەر چەند بنکەیەکی ھەسەدە بۆ تۆڵەکردنەوە، بەھۆیەوە ژمارەیەک لە ئەندامی ھۆزەکان کوژراون.
مەترسی ئەوەش دەکرێت شەڕ و پێکدادانەکان بگوازرێتەوە بۆ ھەردوو شارۆچکەی (ھەجین و شحێل)، بۆ کۆنترۆڵکردنی ڕەوشەکەش ھەسەدە لە حەسەکەوە ھێزی ڕەوانە کردووە.
بەڵام تا ئیستا ھێ سەرچاوەیەکی ڕەسمی لە ھێزەکانی سوریای دیموکرات زانیارییەکانی پشتڕاست نەکردووەتەوە و ئامادەی ھیچ لێدوانێکیش نین لەو بارەیەوە.
بە پێی دواین ئامار، تا ئێستا لە سەرجەم ئەو وڵاتانەی لە ئەوروپا لافاو زیانی پێگەیاندوون، ژمارەی قوربانییەکان گەیشتووەتە ١٥٣ کەس و چاوەڕوانیش دەکرێت ئامارەکە زیاتر بەرزببێتەوە، چونکە نزیکەی ١٠٠٠ کەس چارەنووسیان نادیارە.
میدیاکانی ئەڵمانیاش بڵاویانکردەوە، ژمارەی ئەو کەسانەی لە لافاوەکەی ئەو وڵاتەدا گیانیان لە دەستداوە بۆ ١٣٣ کەس بەرزبووەتەوە.
ڕەزا فەلاح بەڕێوەبەری کۆمەڵەی مانگی سوری پارێزگای کرمان ڕایگەیاند، بەھۆی ئەو شەپۆلی بارانبارینەی ماوەی چەند ڕۆژێکە ڕووی لە ئێران کردووە، ئاوی ڕووبارەکان بەرزبووەتەوە و لافاو لە ٢١ گوندی پارێزگای کرمان دروستبووە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، بەھۆی لافاوەوە، پێنج کەس لە ناوچەکانی کیسکان و دەزارچی و بیدێشک بێسەروشوێن بوون کە ئەمڕۆ تیمەکانیان توانیوویانە تەرمی سێ کەسیان بدۆزنەوە و گەڕان بەدوای دوو کەسەکەی تریش بەردەوامە.
ھەر بەھۆی ئەو شەپۆلی بارانبارینەی ماوەی چەند ڕۆژێکە ئێران و ناوچەکەی گرتووەتەوە، لافاو لە زیاتر ٢٣ گوندی پارێزگاکانی ڕۆژھەڵاتی کوردستان دروستبووە و زیانی بە زەوییە کشتوکاڵییەکان و بەرھەمی جوتیاران گەیاندووە.
ئومێد سەبری پور سەرپەرشتیاری قایمقامیەتی شاری شادگان بە ئاژانسی ھەواڵی ئێرنای ڕاگەیاندووە، لە ئەنجامی خۆپیشاندانی شەوی ڕابردووی ژمارەیەک خۆپیشاندەر لە شارەکە، گەنجێک بە گولـلە کوژراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو گەنجە لەلایەن کەسانی ھەلپەرست و گێرەشێوێن کوژراوە و لێکۆڵینەوەی ھێزە ئەمنییەکانیش بۆ ناسینەوە و دەستگیرکردنی ئەو کەسانە دەستیپێکردووە.
ماوەی چەند ڕۆژێکە، خۆپیشاندان دژی کەمی و ئاو و کارەبا و نەبوونی خزمەتگوزارییە سەرەتاییەکان لە زۆربەی شارەکانی پارێزگای خوزستان دەستیپێکردووە و دەسەڵاتی دادوەری ئێرانیش لیژنەیەکی بۆ بەدواداچوون و چارەسەرکردنی کێشەکە پێکھێناوە.
لیژنەی مافەکانی مرۆڤ لە پەرلەمانی ئەفغانستان ڕایگەیاند، لە ماوەی ١٤ ڕۆژی ڕابردووی شەڕ و پێکدادانەکان لە ئەفغانستان، لانی کەم ھەزار و (٢٥٠) کەس کوژراون کە لەناویاندا ژن و منداڵ ھەیە و ھەزار و (٥٠) کەسیش برینداربوون.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، لە ناوەڕاستی مانگی ڕابردووەوە تا ئێستا، ھەزاران خێزان بەھۆی ھەڕەشەکانی بزوتنەوەی تاڵیبان و مەترسی بۆ سەر ژیانیان، ئەو وڵاتەیان جێھێشتووە، چەکدارانی تاڵیبانیش (٢٦٠) بینای حکومەت و شوێنی نیشتەجێبوونی لەو ناوچانە تەقاندووەتەوە کە کۆنترۆڵیکردوون.
بە پێی ھەواڵێکی میدیاکانی ڕۆژئاڤا، سوپای تورکیا لە گوندی عەرەب حەسەنی بچووکەوە ھێرشیان کردووەتە سەر گوندەکانی "عەون دادات و ئەل ماسی" لە باکووری مەنبەج، لەو ھێرشەشدا ١٠ گولـلە ھاوەن بەر گوندی "عەون دادات" کەوتووە و ھێرشیش بۆ سەر گوندی ئەل ماسی بەردەوامە.
لەلایەکی تریشەوە، سوپای تورکیا گوندەکانی مەرانەق و ئالقەمیەی ناوچەی شەرایان تۆپباران کردووە، ھاوکات ژمارەیەک فڕۆکەی نەناسراویش بەسەر ئاسمانی ناوچەکەدا دەسوڕێنەوە.
حەسەن ڕۆحانی لە کۆبوونەوەی لەگەڵ لیژنەی باڵای بەرەنگاربوونەوەی کۆرۆنا، ڕایگەیاند، لە ١٧ مانگی ڕابردوودا، ڤایرۆسی کۆرۆنا فشاری زۆری لەسەر خەڵک و کۆمەڵگە دروستکردووە و جگە لە بابەتی تەندروستی، کاریگەری دەرونی لەسەر خەڵک داناوە و زیانی ئابوری و کلتوری زۆریشی بە ئێران گەیاندووە.
ئاماژەی بەوەشکرد، تا ئێستا حەوت ملیۆن دۆز ڤاکسینیان لە خەڵکی ئێران داوە و دوو ملیۆنی دیکەش دابەشکراوە کە ئامادەیە بۆ کوتان، جگە لەوەش لەم ھەفتەیەدا شەش بۆ حەوت ملیۆن ڤاکسینی دیکە ھاوردەی وڵات دەکرێت، بەوەش دەتوانن زۆربەی کەسانی تەمەن سەروو ٦٥ ساڵ بە ڤاکسینی کۆرۆنا بکوتن.
ئەوەش لە کاتێکدایە، بە پێی ئاماری ڕەسمی وەزارەتی تەندروستی ئێران، تا ئێستا، نزیکەی چوار ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار کەس لەو وڵاتە، لانیکەم یەکەم دۆزی ڤاکسینیان وەرگرتووە.
وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا بڵاویکردەوە، بە تۆمەتی تێوەگلان لە سەرکوتکردنی دیموکراسی، حەوت کەس لە بەرپرسانی باڵای حکومەتی چین کە بەڕێوەبردنی کاروباریی ناوچەیی ھۆنگ کۆنگیان لە ئەستۆیە، خراونەتە لیستی گەمارۆکانی ئەمریکا.
ھاوکات ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا ڕایگەیاند، ئەو بڕیارە وەک کاردانەوەیەک بۆ سەرکوتکردنی داخوازییە دیموکراسییەکانی گەلی ھۆنگ کۆنگ لەلایەن حکومەتی چینەوە، دراوە و بەو شێوەیە دەیانەوێت نیشانی بدەن کە واشنتۆن بەردەوام لە پاڵ گەلی ھۆنگ کۆنگ دەبێت.
لە یەک ساڵی ڕابردوودا و بەھۆی سەرکوتکردنی ئازادییە سیاسییەکان، ئەمریکا سزای بەسەر چەند بەرپرسێکی دیکەی ھۆنگ کۆنگدا سەپاندووە، لەوانەش سەرۆکی حکومەتی ناوچەیی و بەرپرسانی سەربازیی.
سەرچاوەیەکی باڵای دیپلۆماتکار ئاشکرایکرد، تاران پێشنیازی وڵاتانی ئەوروپای ڕەتکردووەتەوە، کە باس لە دۆزینەوەی ڕێگە چارەی سێیەم دەکات بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن لەسەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران، بە جۆرێک ڕێگری لە ئێران بکرێت لە ماوەیەکی زۆر کورتدا دەستی بە چەکی ئەتۆمی بگات.
سەرچاوەکە بڵاویکردووەتەوە، لە کۆبوونەوەکەی ڤییەننا، وەفدی دانوستکاری ئەوروپا، داوایانکردووە، تاران پڕۆسەی پێشخستنی ژێرخانی تەکنەلۆژیای پەرەپێدانی یۆرانۆم ڕابگرێت، بەڵام ئەو وڵاتە سوور بووە لەسەر توانای زیادکردنی ڕێژەی پیتاندنی یۆرانۆم تا ئاستی ٩٠٪.
مەرال دانیش بەشتاش سەرۆکی فراکسیونی ھەدەپە وتی، سەردانی ئەردۆغان لە دوای دوو ساڵ و نیو بۆ شاری ئامەد و ئەو تۆمەتەی خستییە پاڵ ھەدەپە، کە ھۆکاری شکستھێنانی چارەسەری پرسی کوردە، ئەوە دەردەخات ئەردۆغان بە بێ دەنگی کورد ناتوانێت لە دەسەڵات بمێنێتەوە و لە ھەمان کاتدا ئەو سەردانە نیشانەی ئامادەکارییە بۆ ھەڵبژاردن.
سەرۆکی فراکسیونی ھەدەپە لە پەرلەمانی تورکیا وتیشی، ئەگەر بۆ چارەسەری پرسی کورد لە تورکیا ھەنگا و بنرێت، دەبێت سەرەتا گۆشەگیری لە سەر ئیمراڵی ھەڵبگیرێت و سەڵاحەدین دەمیرتاش و فیگەن یوکسەکداغ ھاوسەرۆکانی پێشووی و پەرلەمانتاران و سیاسەتمەدرانی ھەدەپەش لە زیندان ئازاد بکرێن.
چەند بەرپرسێکی ئەڵمانیش ڕایانگەیاندووە، چاوەڕوان دەکرێت ژمارەی قوربانییەکان بەرزتر ببنەوە چونکە تاکو ئێستا ١٣٠٠ کەس لەناو لیستی ونبووەکاندان.
لە بەلجیکاش ژمارەی ئەو کەسانەی بەھۆی لاوەکەوە گیانیان لە دەستداوە بۆ ٩ کەس بەرزبووەوە و زیانێکی زۆری مادیش بە وڵاتەکە گەیشتووە.
لە ماوەی چەند ڕۆژی ڕابردوودا زریان و لافاوێکی زۆر چەند وڵاتێکی ئەوروپای گرتەوە و تاکو ئێستاش بە ڕوونی نازانرێت چەند کەس گیانیان لە دەستداوە.
دوای ئەوەی سەعد حەریری بەھۆی ناکۆکی لەگەڵ سەرۆک کۆماری وڵاتەکەی، لە پێکھێنانی حکومەتی لوبنان کشایەوە، وەک ناڕەزایی دەربڕین دژی کشانەوەی حەریری ھەزاران کەس لە بەیروتی پایتەختی ئەو وڵاتە، ڕژانە سەر شەقامەکان و داوای گەڕانەوەی حەریریان بۆ پێکھێنانی حکومەت کرد و بەشێک لە ڕێگە سەرەکییەکانی شارەکەیان داخست، بەڵام بەھۆی دروستبوونی گرژی لە نێوان خۆپیشاندەران و ھێزە ئەمنییەکان ژمارەیەک خۆپیشاندەر برینداربوون.
ڕۆژی پێنجشەممە سەعد حەریری کشانەوەی لە پێکھێنانی حکومەت ڕاگەیاند و ئاماژەی بەوەکرد، لەسەر پێکھێنانی حکومەت لەگەڵ سەرۆک کۆمار ڕێکنەکەوتووە، ھەر دوای کشانەوەکەشی، بەھای لیرەی لوبنانی بۆ کەمترین ئاست بەرامبەر دۆلاری ئەمریکی دابەزی.
لێف لێھمان، سەرۆکی شارەوانی "باری" ڕایگەیاند، بەراورد بە بەھێزی گەردەلولەکە مایەی سەرسوڕمانە کە ھیچ کەسێک گیانی لە دەست نەداوە و ھیوای چاکبوونەوەش بۆ بریندارەکان دەخوازێت.