جیهان
فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی ھەولێر ڕایگەیاند ئەو شەپۆلە بەفربارینەی تورکیای گرتووەتەوە نەبووەتە ھۆی ڕاگرتنی گەشتە ئاسمانییەکانی نێوان ھەولێر و ئیستەنبوڵ گەشتەکانی ئەمڕۆ شەممە لە نێوان فڕۆکەخانەی ئیستەنبوڵ بۆ ھەولێر ئاسایی دەبن.
گەورە شارەوانیی ئیستەنبووڵ ئامارێکی بڵاوکردەوە و بە پێی ئامارەکە لە کاتژمێر ٧ و نیوەوە چڕیی ھاتوچۆی ئۆتۆمبێل لە سەرتاسەری شارەکە ٣٠٪ بووە و ھاتوچۆی بارھەڵگر قەدەغە کراوە.
ئاژانسی ئەنادۆڵ ڕایگەیاند بەھۆی بەفربارین چەندین ڕووداوی ھاتوچۆ ڕوویانداوە، ھەروەھا دەوامی سەرجەم قوتابخانە، فەرمانگە و دامەزراوەکان ڕاگیراوە، جگە لە ھێزە ئەمنییەکان و تەندروستی.
ئاژانسی ھەواڵی سپۆتنیک لە زاری چەند سەرچاوەیەکەوە بڵاویکردەوە، ھاوپەیمانی نێودەوڵەتی بە سەرۆکایەتی ئەمریکا، کاروانێکی لۆجستی کە لە ٤٠ بارھەڵگر پێکھاتبوو و ھەڵگری چەندین جۆر چەک و کەلوپەلی سەربازیی بوون، ڕەوانەی بنکە سەربازییەکانی ئەمریکا لە پارێزگای حەسەکە کردووە.
ئاماژە بەوەشکراوە، ئەو کاروانە لە ڕێی ھەرێمی کوردستانەوە و لە دەروازەی وەلیدەوە گەیشتووەتە حەسەکە.
جۆزێف بۆریل لێپرسراوی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتیی ئەوروپا لە تویتێکدا ڕایگەیاند، ھەرچەندە دەقی کۆتایی بۆ بوژاندنەوەی ڕێککەوتنی ئەتۆمی ئامادەیە و لەسەر مێزی دانوستانە، بەڵام بە ھۆکاری دەرەکی پێویستە دانوستانەکانی ڤییەننا ڕابگیرێن. وتیشی، بەردەوام دەبن لە پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئەمریکا و لایەنەکانی تر بۆ گەیشتن بە رێککەوتن.
لە کاردانەوەی ڕاگرتنی دانوستانەکانیش، سەعید خەتیبزادە وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئێران لە تویتەر ڕایگەیاند، ھیچ ھۆکارێکی دەرەکی کاریگەری لەسەر ئیرادەی ھاوبەشی ئێران بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێکی بە کۆمەڵ نابێت.
ئەمیر حسێن عەبدوڵاھیان وەزیری دەرەوەی ئێرانیش ڕایگەیاند، ھەوڵەکان بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتنێکی سەرکەوتوو و بەھێز بەردەوامن و ئەگەر ئەمریکا جدی بێت، دەرئەنجامی دانوستانەکان دڵخۆشکەر دەبن.
لە مانگی نیسانی ساڵی ڕابردووەوە دانوستانی نێوان وڵاتانی ئەندامی ڕێککەوتنی ئەتۆمی دەستیپێکردەوە و تا ئێستا ٨ جار ئەندامانی ڕێککەوتنی ئەتۆمی کۆبوونەتەوە، بەڵام کۆبوونەوەکان ئەنجامیان نەبووە.
ئەم ھەنگاوەی ڕووسیا دوای نزیکەی دوو ھەفتە لە ھێرشی سەر ئۆکراین ڕێگە بە چەکداری وڵاتانی دیکە و بە تایبەتی سووریا دەدات شەڕی ئۆکراین بکەن و ژمارەی قوربانییەکان لە ڕیزی سوپای ڕووسیا کەمدەکاتەوە.
لە کۆبوونەوەی ئەنجوومەنی ئاسایشی ڕووسیا پوتین بە بەرپرسانی وەزارەتی بەرگری وڵاتەکەی ڕاگەیاند "ئەگەر دەزانن ئەو خەڵکە بە ویستی خۆیان و بە بێ بەرژەوەندی ماددی دەیانەوێت بێن و یارمەتی خەڵکی دۆنباس بدەن، ئەوا دەبێت ھەرچییەکیان پێویستە بۆیان دابین بکەین و ھاوکارییان بکەین بگەنە ناوچەی جەنگ."
وەزیری بەرگری ئەو وڵاتە سێرگی شۆیگو وتی ١٦ ھەزار خۆبەخش ئامادەن لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستەوە خۆیان بگەیەننە مەیدانی شەڕ و شانبەشانی سوپای ڕووسیا لە ھەرێمی دۆنباس لە ڕۆژھەڵاتی ئۆکراین بجەنگن.
شۆیگو پێشنیاری کرد ئەو موشەکانەی کە لە جۆری ستینگەر و جاڤێلینن و لە ئۆکراین لەلایەن سوپای ڕووسیا دەستیانبەسەردا گیراوە بدرێن بە ھێزەکانی دۆنباس لەگەڵ ژمارەیەک لە چەکی دژە فرۆکە و دژە تانک، پوتینیش ڕەزامەندی نیشاندا.
ئەحەد جەلیلیان سەرپەرشتیاری بەڕێوەبەرایەتی ژینگەی پارێزگای کرماشان ڕایگەیاند، بەھۆی خۆڵبارینەوە، ڕەوشی کەشوھەوای سێ شاری قەسری شیرین و سەرپێڵی زەھاو و ئیسلام ئابادی خۆرئاوا لە حاڵەتی قەیراندایە و لە دوو شاری کرماشان و پاوەش حاڵەتی ھۆشداری ڕاگەیەنراوە.
ئاماژە بەوەشکراوە، لە شاری قەسری شیرین خۆڵبارین مەودای بینینی بۆ ١٠٠ مەتر کەم کردووەتەوە و بەو ھۆیەشەوە سەرجەم خوێندنگەکانی قەسری شیرین و گوندەکانی داخراون.
لە پارێزگای سنەش، شارەکانی سنە و مەریوان و سەقز و کامیاران چوونە حاڵەتی ھۆشدارییەوە و بە پێی پێشبینییەکانی کەشناسی پارێزگاکەش، ڕەوشەکە تا ئێوارەی ئەمڕۆ بەردەوام دەبێت.
بە پێی دیمەنی مانگە دەستکردەکان، کاروانێکی سەربازیی ڕووسیا کە درێژی کاروانەکە ٦٤ کیلۆمەترە و بە "کاروانی مەرگ" ناودەبرێت، دوای وەستانی بۆ ماوەی ٢ ھەفتە لە سنوورەکانی باکووری کیێڤ بەھۆی نەمانی سووتەمەنی و ھێرشی سوپای ئۆکراین، بەرەو ناوەندی شارەکە دەستی بە جوڵە کردووە.
لەبارەی جوڵەی ئەو کاروانە سەربازییەی ڕووسیا، رۆژنامەی دەیلی مەیلی بەریتانی ڕایگەیاند، چاوەڕوان دەکرێت ئەو ھێزە شاری کیێڤ گەمارۆ بدات.
بەرپرسێکی باڵای وەزارەتی بەرگریی ئەمریکاش، بە رۆژنامەی واشنتۆن پۆستی وڵاتەکەی ڕاگەیاند، سوپای ڕووسیا لە شاری کیێڤی پایتەختی ئۆکراین نزیکبوونەتەوە و تەنھا نۆ میل لە ناوەندی شارەکەوە دوورن.
سکرتێری ڕاوێژکاری ئەڵمانیا لە پۆستێکدا لە تویتەر نوسیویەتی لەدوای کۆبوونەوەی لەگەڵ جێگری سەرۆکوەزیرانی قەتەر "ئێمە گفتوگۆمان کرد دەربارەی ھاوئاھەنگی دوولایەنە، بەتایبەتی لەبواری وزە و وەبەرھێنان."
زۆربەی وڵاتانی ئەوروپا بەھۆی ھێرشی ڕووسیا بۆسەر ئۆکراین ھاوردەی گازی سروشتی ڕووسیایان ڕاگرتووە و نرخی گازی سروشتی لە ئەوروپا بۆ زیاتر لە سەدا ٣٠ بەرزبووەتەوە.
لەدوای شەڕی ئۆکراینەوە بەشێک لە وڵاتان بەدوای فرۆشیارێکی نوێی گازی سروشتی دەگەڕێن و جەنگی ڕووسیا زۆرترین گاریگەری لەسەر بازاڕی جیھان دروستکردووە.
بەپێی ئامارێکی نوێی نەتەوە یەکگرتووەکان کە ئەمڕۆ بڵاوکراوەتەوە، زۆرترین ڕێژەی قوربانییەکان بەھۆی شەڕی ناوخۆی یەمەن منداڵانن و لە ساڵی ٢٠١٥ەوە تاوەکو ئێستا بە لایەنی کەمەوە ١٠ ھەزار نەوجەوان کوژراون و بریندار بوون.
لە ڕاگەیەندروێکدا فلیپ دوامێلێ نوێنەری یونیسێف لە یەمەن ڕایگەیاند تەنیا لە دوو مانگی ڕابردووی ئەمساڵدا، ٤٧ منداڵ کوژراون یاخود کەمئەندامبوون لە یەمەن.
نوێنەرەکەی یونسێف ڕاشیگەیاند، بەپێی ئاماری نەتەوەیەکگرتووەکان ھەر لە سەرەتای گرژییەکانی یەمەن ٧ ساڵ لەمەوپێش تاوەکو ئێستا ١٠ ھەزار و ٢٠٠ منداڵ کوژراون یاخود بریندار بوون، دەشڵێت پێدەچێت ژمارەی ڕاستەقینەی قوربانییەکان لەنێو منداڵان زۆر زیاتر بن.
ھاوپەیمانی سەربازی بە سەرۆکایەتی سعودیە ناوبەناو ھێرشی ئاسمانی دژی حوسییەکانی یەمەن ئەنجامدەدات و شەڕ و پێکدادانەکان لەدوای پێشڕەویی حوسییەکان چڕتر بوونەتەوە و زیانە ماددی و مرۆییەکانیش زیاتر بوون.
جێنیفەر گرەنھۆڵم وەزیری وزەی ئەمریکا لە تویتێکدا بڵاویکردەوە، بەوردی چاودێری ڕەوشی ئۆکراین دەکەن و سەرقاڵی ھەڵسەنگاندنن بۆ ئەو زیانانەی کە بەھۆی ھێرشەکانی ڕووسیا، بە ناوەندێکی توێژینەوەی ئەتۆمیی لە خارکیڤ گەیشتووە.
وتیشی، ھێرشکردن بۆ سەر ناوەندە ئەتۆمییەکانی ئۆکراین لەلایەن سوپای ڕووسیاوە مایەی نیگەرانییە و دەبێت مۆسکۆ کۆتایی بەو ھێرشانە بھێنێت.
دووای دەستپێکردنی ھێرشەکانی بۆ سەر ئۆکراین، سوپای ڕووسیا توانیویەتی دەست بە سەر ھەردوو دامەزراوەی ئەتۆمیی چێرنۆبڵ و ژاپۆریژیادا بگرێت.
بەپێی راگەیەندراوێکی کۆشکی سپیش، ئەمڕۆ جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا سەرجەم پەیوەندییە بازرگانییەکانی لەگەڵ روسیا رادەگرێت و چەند رێکارێکی تریش دژی مۆسکۆ دەگرێتەبەر، ئەنجومەنی پیرانی ئەمریکاش رەزامەندی دەربڕیووە بۆ پێشکەشکردنی ١٣ ملیار و ٦٠٠ ملیۆن دۆلار بە ئۆکراین.
سەرەڕای کۆبوونەوەکەی دوێنێی نێوان وەزیرانی دەرەوەی روسیا و ئۆکراینیش، سەرلەبەیانی ئەمڕۆ سوپای روسیا سێ جار ھێرشی کردە سەر شاری دنیپرۆ لە باشوری ئۆکراین و بەھۆیەوە کەسێک کوژرا و چەند کەسێکی تریش بریندار بوون.
وەزارەتی بەرگری ئۆکراینیش دەڵێت، سوپای روسیا لە شاری چێرنیھیڤ روبەڕوی شکست و زیانێکی گەورە بووەتەوە.
دوای تێپەڕبوونی مانگێک بەسەر ڕاگەیەندراوەکەی جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا، لەبارەی کوشتنی قوڕەیشی لە سوریا، ئەو گرووپە تیرۆریستییە، ئەبا حەسەن قوڕەیشی، وەک خەلیفەی نوێ ئاشکرا کرد.
لە تۆمارێکی دەنگیدا ئەبو عومەر موھاجیر، وتەبێژی گروپی تیرۆریستی داعش بڵاویکردەوە، سەرکردەی پێشووی داعش لە کاتی ئۆپراسیۆنێکی سوپای ئەمریکا لە پارێزگای ئیدلب خۆی تەقاندووەتەوە، دانی بەوەشدا ناوە، دوا شەڕ کە خەلیفەکەی پێشووی بەشداری تێدا کردووە، پەلامارەکەی سەر گرتووخانەی غوێران بووە لە شاری حەسەکە.
پسپۆڕێکی ئەمنی عێراقیش دەڵێت، سەرکردەی نوێی داعش لە نەوەی دووەمی گروپەکەیە و لەبەردەستی ئەبوبەکر بەغدادی خەلیفەی پێشووتری ئەو گروپە تیرۆریستییە پەروەردە و ڕاھێنانی پێکراوە و یەکێکیشە لە دامەزرێنەرانی داعش لە عێراق و سوریا.
ڕۆژنامەی عوکازی سعودیە بڵاویکردەوە، ئەو ڕێگە پێدانە سەرجەم ئەو ھاوڵاتیانە دەگرێتەوە، کە لە ناوەوە و دەرەوەی سعودیەوە دێن بۆ ئەنجامدانی عومرە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ڕێگە دەدرێت بە سەردانیکەران بۆ ئەنجامدانی عومرە و نوێژکردن لە ھەردوو حەرمی پیرۆزەی مەککە و مەدینە، بەو مەرجەی لە کاتی گەشتەکەیاندا تووشی کۆرۆنا نەبووبن، یان تێکەڵاوی ئەو کەسانەیان نەکردبێت کە تووشبووی کۆرۆنا بوون.
ئەو بڕیارەی سعودیە لە کاتێکدایە، وەزارەتی حەج و عومرەی سعودیە بڕیاریدا بە ھەڵگرتنی کۆتوبەندەکانی بەردەم سەردانیکردنی مزگەوتی حەرام و شوێنە پیرۆزەکانی دیکەی سعودیە.
لە ڕاگەیەندراوێکدا ئینتەرپوڵ بڵاویکردەوە، بە گوێرەی یاساکانی پۆلیسی نێودەوڵەتی، پێویستە لەسەر ڕێکخراوەکە پارێزگاری بکات لە ھاریکارییەکانی لەڕێگەی خزمەتگوزارییەکانی پۆلیس و کەناڵە کراوەکانی پەیوەندییەوە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، ڕێگەپێدانەکانی ئینتەرپوڵ سەپاندنی سزا، یان ھەڵپەساردنی ئەندامێتی و دەرکردنی دەوڵەت لە ڕێکخراوەکە پەیڕەو ناکات.
جەختیشیکردووەتەوە، بۆ لەمەودوا نوسینگەی ئینتەرپوڵ لە مۆسکۆ، ناتوانێت بەشێوەیەی راستەوخۆ داوا لە دەوڵەتانی بەشدار بکات بۆ گرتنەبەری ھیچ ڕێوشوێنێک، بەڵکو دەبێت داخوازییەکان ئاراستەی سکرتاریەتی گشتی بکرێت بۆ لێکۆڵینەوە، تا بزانرێت مۆسکۆ پابەندی بنەماکانی ئینتەرپوڵ بووە یان نا.
گروسی لە ڤیینەنا بە ڕۆژنامەنووسانی ڕاگەیاند، ئامانجی سەرەکی لە دیدارەکە، بنیاتنانی گفتوگۆی ڕاستەوخۆ بووە لەسەر ئاستێکی بەرز لە نێوان لێپرسراوانی ڕوسیا و ئۆکراین لە سەر دۆسیەی سەلامەتی ئەتۆمی.
بەڕێوەبەری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم ئاماژەی بەوەشکرد، زۆر گرنگە لە ھەنگاوە پێشنیازکراوەکاندا پەیامەکان بگەن بە ھەردوولا.
وتیشی، ھەنگاوەکان بەو ئاسانییە نەبووە، بەڵام بڕیارە دیداری دیکەش ئەنجام بدرێت، تەوەرەی سەرەکی گفتوگۆکانیش تایبەت بووە بە کاروبارە بنەڕەتییەکان، کە بڕیارە کاریان لەسەر بکرێت، لەبارەی پاراستنی ئاسایشی دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئۆکراین.