جیهان
ئیبراھیم رەئیسی سەرۆککۆماری ئێران پێش بەڕێکەوتنی بۆ سعودیە بە مەبەستی بەشداریکرن لە لوتکەی عەرەبی و ئیسلامی تایبەت بە رەوشی غەززە رایگەیاند، لێپرسراوانی باڵای ئەمریکا چەندین جار لە لێدوانەکانیاندا دەڵێن دژی فراوانبوونی شەڕی نێوان حەماس و ئیسرائیلن و بۆ ئەو مەبەستەش پەیامیان ئاراستەی چەند وڵات کردووە لە ناویشیاندا ئێران، بەڵام کردەوەکانیان پێچەوانەی قسە و لێدوانەکانیان و رێگری و کێشە بۆ ھەموو ئەو ھەوڵانە دروست دەکەن کە دەدرێن لە پێناو راگرتنی شەڕی نێوان حەماس و ئیسرائیل.
حسێن سەلامی فەرماندەی سوپای پاسدارانی ئێرانیش رایگەیاندووە، ھەواڵگری ئیسرائیل کە بەو شێوە بەھێز و گەورەیە باس دەکرا، لەھێرشەکانی حەماسدا دەرکەوت نەک ھەر بەو شێوەیە نییە، بەڵکو تانانەت شایەنی ئەو نییە ناوی ھەواڵگریشی لێبنرێت و نابێت چیتر ئیسرائیل لە ژیاندا بمێنێت، وتیشی، پێویستە ئەمریکا ئەو راستییە بزانێت کە ناتوانێت ئەو وڵاتە رزگار بکات بەو ھەموو تاوانەی کردوویەتی و بە دڵناییشەوە شکست دەھێنێت و لەناو دەچێت.
خانەوادەی نێرگز محەمەدی چالاکوانی ئێرانی براوەی خەڵاتی نۆبڵی ئاشتی ساڵی ٢٠٢٣ لە پەیامێکدا ئاماژەیان بەوەکردووە، نێرگز محەمەدی دوای ئەوەی بەبێ سەرپۆش گەیەندراوەتە نەخۆشخانە، کۆتایی بە مانگرتنەکەی ھێناوە، ئەوەش لە کاتێکدایە لە زیندان نەخۆش کەوتووە.
دەشڵێن، مەرجی گواستنەوەی بۆ نەخۆشخانە ئەوەبووە کە بەبێ سەرپۆش بیگوازنەوە، پێشتر لەبەرامبەر جێبەجێنەکردنی مەرجەکەی مانی لە خواردن گرتبوو، لە ئێستاشدا لێپرسراوانی زیندانان بەبێ سەرپۆش گواستویانەتەوە بۆ نەخۆشخانە، ئەو چالاکوانەش مانگرتنەکەی شکاندووە.
نێرگز محەمەدی تەمەن ٥٠ ساڵ تا ئێستا ١٣ جار دەستگیرکراوە، پێنج جار سزای بەسەردا سەپێنراوە و لە ٦ی ئەم مانگەوە مانگرتنی لە خواردن راگەیاندبوو، بەھۆی خراپی چاودێری تەندروستی کە پێشکەشی زیندانییەکان دەکرێت و ناچارکردنی بە پۆشینی حیجاب.
حسام زەکی، یاریدەدەری سکرتێری گشتی کۆمکاری عەرەبی رایگەیاند، کۆبوونەوەکە لە ریازی پایتەختی سعودییە لەسەر ئاستی سەرۆکی وڵاتان بەڕێوەدەچێت و کارنامەی کۆبوونەوەکە لە یەک بڕگە پێکھاتووە، شەڕی کەرتی غەززەیە.
ئەوەشی خستەڕوو، لە کۆبوونەوەکەدا رەشنووسێک دەخرێتە بەردەم سەرۆکانی وڵاتانی عەرەبی تایبەت بە شەڕی کەرتی غەززە و دواتر لە کۆتایی کۆبوونەوەکەدا، رەشنووسەکە بڵاودەکرێتەوە، کە بریتی دەبێت، لە ھەڵوێستی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی لەسەر شەڕی کەرتی غەززە و پشتیوانیکردنی گەلی فەڵەستین و ئیدانەکردنی ھێرشەکانی ئیسرائیل.
کۆبوونەوەکەی لوتکەی عەرەبی و ئیسلامی، کە بە بەشداری د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری بەڕێوەدەچێت، دووەمین کۆبوونەوەی کۆمکاری عەرەبییە لەماوەی کەمتر لەمانگێکدا تایبەت بە رەوشی کەرتی غەززە.
ئاژانسی مھری ئێرانی بڵاویکردەوە، حوسێن ئەمیر عەبدولھیان وەزیری دەرەوەی ئێران پەیوەندییەکی تەلەفۆنی لەگەڵ ھاوتا قەتەرییەکی محەمەد بن عەبدولرەحمان ئەنجامداوە و تیایدا گفتوگۆیان لەبارەی دوایین پێشھاتەکانی گرژییەکانی کەرتی غەززە کردووە.
وەزیری دەرەوەی ئێران لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا، جەختیلەوەکردووەتەوە، ئەگەر ئیسرائیل بەردەوامبێت لە ھێرشەکانی بۆ سەر کەرتی غەززە، فراوانبوونی جەنگ لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست چاوەڕوانکراوە.
راشیگەیاندووە، پێویستە بەپەلە ھێرشەکانی ئیسرائیل بۆ سەر ھاوڵاتییانی مەدەنی کەرتی غەززە کۆتایی پێبێت و ھاوکاری مرۆیی بگەیەندرێتە کەرتەکە.
سابرینا سینگ، جێگری وتەبێژی وەزارەتی بەرگری ئەمریکا لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، لە رۆژی ١٧ی تشرینی یەکەمی ئەمساڵەوە تائێستا، ٤٦ جار لەلایەن گروپە چەکدارەکانی نزیک لە ئێرانەوە ھێرشکراوەتە سەر ھێزەکانیان لە عێراق و سوریا و لەئاکامی ئەو ھێرشانەش ٥٦ ئەمریکی برینداربوون.
ئەوەشی خستەڕوو، ئەمریکا لە وەڵامی بۆ ئەو ھێرشانەی دەکرێتە سەر ھێزەکانی لە عێراق و سوریا، کۆگایەکی چەکی ئەو گروپە چەکدارانە بە فڕۆکەی ئێف ١٥ کردووەتە ئامانج لە پارێزگای دێرەزووی لە وڵاتی سوریا، بەڵام ھێرشەکانی زیانی گیانی نەبووە.
ھاوکات، لای خۆیەوە، روانگەی سوری بڵاویکردەوە، لەئاکامی ھێرشەکەی ئەمریکا بۆ سەر کۆگایەکی چەک لە پارێزگای دێرەزوور، نۆ کەس کوژراون.
بنیامین ناتانیاھۆ، سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل لە لێدوانێکی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بەوەکرد، سوپای ئیسرائیل پێشڕەوییەکی باشی کردووە بۆ کۆنترۆڵکردنی کەرتی غەززە، سەرەڕای ئەوەی پلانیان نییە بۆ ماوەیەکی درێژخایەن لەو کەرتەدا بمێننەوە.
ئەوەشی خستەڕوو، ئامانجیان بەڕێوەبردن یان داگیرکردنی کەرتی غەززە نییە، بەڵکو ئامانجیان پاککردنەوەی ئەو کەرتەیە لە گروپە چەکدارەکان و بەدەستھێنانی داھاتوویەکی باشترە بۆ کەرتی غەززە و ئیسرائیل.
سەرۆکوەزیرانی ئیسرائیل دووپاتیشیکردەوە، بەھیچ شێوەیەک ئامادەنین ئاگربەست ئەنجامبدەن، تا تەواوی دیلەکان ئازادنەکرێن. وتیشی، دەبێت دوای کۆتاییھاتنی شەڕ حکومەتێکی مەدەنی لە کەرتی غەززە پێکبھێندرێت.
جۆ بایدن، سەرۆکی ئەمریکا لە تۆڕی ئێکس ئاماژەی بەوەکردوە، لە چەند ھەفتەی رابردودا لەگەڵ سەرکردەکانی ئیسرائیل جەختی لەسەر گرنگی ئاگربەستی مرۆیی کردووەتەوە، تا خەڵکی مەدەنی بتوانێت بەرەو ناوچە ئارامەکان کۆچ بکات و خۆراک و دەرمانی پێویستیش بگاتە غەززە.
ئاماژەی بەوەشکردوە، ھەموو ھەوڵێک دەدەن تا ھاوکارییە مرۆییەکا زیاتر بکەن، بەجۆرێک لەئێستادا رۆژانە ١٠٠ بارھەڵگر خۆراک و دەرمان دەکات دەگاتە غەززە و ئەوانیش دەیانەوێت لانیکەم رۆژانە ١٥٠ بارھەڵگر پێداویستی بگاتە شارەکە.
لەبارەی فشارخستنەسەر ئیسرائیل بۆ راگرتنی شەڕ، پێشتر سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاندبوو، بە راشکاوی دەیڵێت کە ئیسرائیل خۆی بڕیاری خۆی دەدات، لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت جیاوازی بکات لە نێوان حەماس و ھاوڵاتیانی مەدەنی و بە تەواویش پابەندی یاسا نێودەوڵەتییەکان بێت.
وەزارەتی تەندروستی کەرتی غەززە رایگەیاند، بەھۆی بۆردومانەکانی ئیسرائیلەوە تا ئێستا لە کەرتی غەززە ١١ ھەزار و ٧٨ کەس کوژراون کە چوار ھەزار و ٥٠٦ یان منداڵن، سێ ھەزار و ٢٧ کەسیان ژنن، ٢٧ ھەزار و ٤٩٠ کەسیش برینداربوون.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ژمارەی بێسەروشوێنبووان گەیشتووەتە دوو ھەزار و ٧٠٠ کەس کە ھەزار و ٥٠٠ کەسیان منداڵن و تا ئێستا لەژێر داروپەردودا ماونەتەوە.
وەزارەتی تەندروستی کەرتی غەززە دەشڵێت، بەھۆی بۆردومانەکانی ئیسرائیلەوە ١٩٨ کادری تیمە تەندروستییەکان کوژراون و ٥٣ ئۆتۆمبێلی فریاکەوتنیش تێکشکاون و ١٣٥ دامەزراوەی تەندروستیش بە ئامانج گیراون.
نوسینگەی راگەیاندنی حکومی لە غەززە لە بەیاننامەیەکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ١٣ کەس بەھۆی بۆردومانکردنی نەخۆشخانە شیفاوە کوژراون و دەیانی دیکەش برینداربوون.
لای خۆیەوە، بەڕێوەبەری نەخۆشخانەی رەنتیسی منداڵان لە کەرتی غەززە رایگەیاند، نەخۆشخانەکەیان لەلایەن سوپای ئیسرائیلەوە گەمارۆدراوە و لەبەردەم کارەساتێکی مرۆییدان ئەگەر رێکخراوە نێودەوڵەتییەکان نەچن بە ھانایانەوە.
ھاوکات بەرگری شارستانی غەززە رایگەیاند، بەھەزاران تەرم ھێشتا لەژێر داروپەردوی باڵەخانە روخاوەکاندان و تیمەکانیان ناتوانن بچنە شوێنەکان.
بەپێی ئامارەکان، تا ئێستا لە کەرتی غەززە نزیکەی ١١ ھەزار کەس کوژراون کە چوار ھەزار و ٤١٢ یان منداڵن و ٢٩٠٠ کەسی دیکەشیان لە ژنان پێکھاتوون.
وەزیری دەرەوەی ئەمریکا، لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانییدا لە نیودەلھیی پایتەختی ھیندستان رایگەیاند، رووداوەکانی حەوتی مانگی رابردوو دەریانخست، کە کێشەی ئیسرائیل و فەڵەستین، پێویستی بە ئاشتییەکی گشتگیرە، بۆئەوەش ئەمریکا دەستیکردووە بە کارکردن لەسەر پڕۆژەی بونیادنانی دوو دەوڵەتی جیا بۆ ئیسرائیل و فەڵەستینییەکان.
ساڵانی ٦٠کانی سەدەی رابردوو، ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی بە بڕیارنامەی ژمارە ٢٤٢، پێشنیازی دروستکردنی دوو دەوڵەتی دراوسێی بۆ فەڵەستین و ئیسرائیل پەسەند کرد، بە پێی پێشنیازەکە دەوڵەتی ئیسرائیل لەسەر ٧٨٪ی خاکی مێژوویی فەڵەستین و دەوڵەتی فەڵەستینیش لەسەر ٢٢٪ی خاکەکەی دروستدەکرێت و کەناری رۆژئاوا و کەرتی غەززەش دەبن بە بەشێک لە دەوڵەتی فەڵەستین و قودسی رۆژھەڵاتیش پایتەختی دەوڵەتەکە دەبێت.
حسام زەکی، یاریدەدەری سکرتێری گشتی کۆمکاری عەرەبی رایگەیاند، کۆبوونەوەی نائاسایی لوتکەی کۆمکاری عەرەبی لە ریازی پایتەختی سعودییە لەسەر ئاستی سەرۆکی وڵاتان بەڕێوەدەچێت و کارنامەی کۆبوونەوەکە لە یەک بڕگە پێکھاتووە، شەڕی کەرتی غەززەیە.
ئەوەشی خستەڕوو، لە کۆبوونەوەکەدا رەشنووسێک کە لەلایەن ئەنجومەنی کۆمکاری عەرەبییەوە ئامادەکراوە، دەخرێتە بەردەم سەرۆکانی وڵاتانی عەرەبی تایبەت بە شەڕی کەرتی غەززە و دواتر لە کۆتایی کۆبوونەوەکەدا، رەشنووسەکە بڵاودەکرێتەوە، کە بریتی دەبێت، لە ھەڵوێستی وڵاتانی عەرەبی لەسەر شەڕی کەرتی غەززە و پشتیوانیکردنی گەلی فەڵەستین و ئیدانەکردنی ھێرشەکانی ئیسرائیل.
کۆبوونەوەکەی کۆمکاری عەرەبی، کە بە بەشداری د.لەتیف رەشید سەرۆککۆماری بەڕێوەدەچێت، دووەمین کۆبوونەوەی کۆمکاری عەرەبییە لەماوەی کەمتر لەمانگێکدا تایبەت بە رەوشی کەرتی غەززە.
رێکخراوی تەندروستی جیھانی بڵاویکردەوە، بەھۆی لەکارکەوتنی دامەزراوە تەندروستییەکان و سیستمی ئاو و بڵاوبوونەوەی خۆڵ و خاشاک و بەدخۆراکی و نەمانی ئاسایشی خۆراک، مەترسی بڵاوبوونەوەی نەخۆشی لە غەززە زیادیکردووە.
رێکخراوەکە راشیگەیاندووە، ھێرشەکان بۆ سەر کەرتی غەززە چڕکراونەتەوە و ژمارەی بریندارانیش رووی لە ھەڵکشانە، ئەوەش مەترسییەکی دیکەیە لەسەر رەوشی تەندروستی خەڵک.
بەپێی ئاماری نەتەوە یەکگرتووەکان، نزیکەی یەک ملیۆن و ٥٠٠ ھەزار کەس ئاوارەی ناوخۆن لە غەززە، لەو ژمارەیە نزیکەی ٧٢٥ ھەزاریان لە ناوەندەکانی سەر بە نەتەوە یەکگرتووەکانن و ١٢٢ ھەزار کەسیش لە نەخۆشخانە و کڵێسا و بینا گشتییەکان دەژین، ھەروەھا زیاتر لە ١٣١ ھەزار کەسیش لە ٩٤ خوێندنگە شوێنی مانەوەیان دروستکردووە.
لوید ئۆستن وەزیری بەرگریی ئەمریکا لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ھێزە ئاسمانیەکانیان لە رێگەی دوو فڕۆکەی جەنگی جۆری ئێف ١٥، چەند پێگە و کۆگایەکی چەک و تەقەمەنی سوپای پاسداران و گرووپە چەکدارەکانی نزیک لە ئێرانیان لە سوریا کردووەتە ئامانج.
راشیگەیاند، ئەو ھێرشەش وەڵامێکە بۆ ئەو ھێرشانەیە کە بەم دواییە لە عێراق و سوریا کراونەتە سەر ھێزەکانیان.
لوید ئۆستن ئاماژەی بەوەشکردووە، ئامانجیان نییە رەوشەکە ئاڵۆزبکەن، بەڵام وەک پێشتر رایانگەیاندبوو ئەوەی پێویست بکات بۆ پاراستنی ھێزەکانیان لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەیکەن.
ھاوکات روانگەی سووری بۆ مافەکانی مرۆڤ رایگەیاند، لە ھێرشەکەی ئەمریکا نۆ چەکداری گرووپەکانی نزیک لە ئێران کوژراون.
لە دوو ھەفتەی رابردوودا، ئەمە دووەمین ھێرشی ئەمریکایە بۆ سەر گرووپە چەکدارەکانی نزیک لە ئێران، کە رۆژی ٢٦ی مانگی رابردووش پێگەی ئەو گرووپانەی لەسەر سنوری عێراق-سووریا کردە ئامانج، لەکاتێکدا لە ١٧ی تشرینی یەکەمەوە تائێستا، زیاتر لە ٤٠ جار ھێزەکانی ئەمریکا لە عێراق و سوریا کراونەتە ئامانج و زیاتر لە ٤٥ سەربازیان بەوھۆیەوە برینداربوون.
ئەمریکا نزیکەی"٢٥٠٠" سەربازی ئەمریکی لە عێراق و "٩٠٠ "سەربازی لە سوریا لە چوارچێوەی ھەوڵەکانی ئەمریکا بۆ بەرەنگاربوونەوەی داعش ھەن.
ئایسەل توغڵوک پەرلەمانتاری پێشوی ھەدەپە لەلایەن دادگای سزای قورسی ھەکاری بەتۆمەتی پڕوپاگەندەکردن بۆ پەکەکە بڕیاری دەستگیرکردنی بۆ دەرکرابوو، بۆیە بەمەبەستی وەرگرتنی وتەلێی لە ماڵەکەی خۆی لە ئیستەنبوڵ دەستگیرکرا.
دوای دەستگیرکردنی و بردنی بۆ دادگا، ئایسەل توغڵوک ئەو تۆمەتەی ڕەتکردەوە کە روبەڕوی کرابووەوە و داوایکرد بڕیار لەسەر بێتاوانی بدرێت، لە بەرامبەریشدا دادگا بڕیاریدا بە ھەڵگرتنی فەرمانی دەستگیرکردنی و ئازادکردنی.
ئەو ژنە سیاسەتمەدارەی باکوری کوردستان پێشوتریش لە دۆسیەی رووداوەکانی کۆبانێ، ساڵی ٢٠١٦ تا ساڵی ٢٠٢٢ دەستگیرکرابوو و لەو ساڵەدا بەھۆی خراپی دۆخی تەندروستییەوە ئازادکرا.
سوپای ئیسرائیل لە راگەیەنراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، ئۆپەراسیۆنە زەمینیەکانی لە غەززە ڕاگرتووە، ھەرچەندە ھۆکاری راگراتنی ئۆپراسیۆنە سەربازیەکەیانی نەخستۆتەڕوو، بەڵام پێشتر وتەبێژی سەربازی ئیسرائیل رایگەیاندبوو بە ھەماھەنگی لەگەڵ کۆشکی سپی رێککەوتن کراوە بۆ وەستانی جەنگ بەکاتی بۆ ماوەی چەند رۆژێک یاخود چەند سەعاتێک.
راشیگەیاند، جەنگی نێوان سوپای ئیسرائیل و باڵی چەکداری حەماس راناگیرێت، بەڵام رێگە بە ئاگربەستی کاتی بۆ کاروباری مرۆیی دەدەن.
ھاوکات، ئەبو عوبەیدە وتەبێژی کەتائیبی قەسام باڵی سەربازی حەماس رایگەیاند، ١٣٦ ئۆتۆمبێل و تانکی ھێزەکانی ئیسرائیلیان تێکشکاندووە، وتیشی ئیسرائیل توانای بەرەنگاربوونەوەی غەززەی نییە و بەم زووانە جەنگەکە دەچێتە قۆناغێکی دیکەوە و بەرەوە ئاڵۆزی زیاتر دەروات.
سوپای ئیسرائیل لە راگەیەنراوێکدا رایگەیاند، لە ٢٤ سەعاتی رابردوودا شەش سەربازی سوپاکەی کوژراون، بەوەش ژمارەی سەربازە کوژراوەکانی بۆ ٣٥٢ سەرباز بەرزبووەتەوە کە تەنھا ٣٢ سەربازیان لە ئۆپراسیۆنی زەمینیدا کوژراون، ھەروەھا ژمارەی کوژراوانی مەدەنی ئیسرائیلیش بۆ زیاتر لە ھەزار و ٦٠٠ کەس و برینداربوونی زیاتر لە پێنج ھەزار کەس بەرزبووەتەوە.
ھاوکات نەتەوە یەکگرتووەکانیش رایگەیاند، لە سەرەتایی دەستپێکردنی شەری ئیسرائیل و حەماس چەندینجار تیمەکانیان کراونەتە ئامانج و بەوھۆیەوە ٩٩ کارمەندیان کوژراون.
ھاوکات، ئاژانسی ھەواڵی فەڵەستینی بڵاویکردەوە، بەرەبەیانی ئەمڕۆ فڕۆکە جەنگییەکانی ئیسرائیل دەوروبەری کۆمەڵگەی پزیشکی شیفا و نەسریان لە رۆژئاوای غەززە بۆردومانکردووە، بەھۆیەوە سێ فەڵەستینی کوژران و دەیان کەسی دیکەش کەسیش بریندار بوون.
تەندروستی غەززەش رایگەیاند، ژمارەی کوژراوان لە غەززە گەیشتووەتە نزیکەی ١٠ ھەزار و ٦٠٠ کەس و برینداربوونی نزیکەی ٢٧ ھەزار کەس کە زۆرینەیان منداڵن.