جیهان
دانوستانەكانی روسیا و ئۆكراین بە نێوەندگیریی توركیا لە ئیستەنبوڵ بەڕێوەچوو و ئەردۆغان دەڵێت ئیستەنبوڵ دەكاتە ناوەندی ئاشتیی لە جیهان، كیێڤ رایگەیاندوە رۆژێك پێش دانوستانەكان پێشنیارەكانی مۆسكۆیان بەدەست گەیشتوە.
وەزارەتی دەرەوەی توركیا رایگەیاند، دانوستانی نێوان وەفدەكانی روسیا و ئۆكراین لە ئیستەنبوڵ بە باشی بەڕێوەچوە و هیچ ئەنجامێکی خراپی لێنەكەوتوەتەوە.
ڤلادیمێر مێدینسكی، سەرۆكی وەفدی دانوستانكاری روسیا لە دوای كۆتایی دانوستانەكەی ئیستەنبوڵ رایگەیاند، لەسەر گەورەترین ئاستی ئاڵوگۆڕی دیلەكان لەگەڵ ئۆكراین رێككەوتون و سەربازە بریندارەكانی نێوان ئەو دوو وڵاتەش ئاڵوگۆڕیان پێدەكرێت.
مێدینسكی وتیشی، هەفتەی داهاتوو یەك لایەنە شەش هەزار تەرمی سەربازانی ئۆكرانی رادەستی ئەو وڵاتە دەكەنەوە.
رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا سەبارەت بە دانوستانەكان روسیا و ئۆكراین وتی: ئەو دانوستانانە زۆر گرنگە و بە سەركەوتن هەژمار دەكرێت .
دانوستانەكانی رۆژی دووشەمەی ئیستانبوڵ لە كاتێكدا، رۆژی یەكشەممەی رابردوو ئۆكراین لە رێگەی درۆنەوە هێرشێكی گەورەی كردە سەر روسیا 41 فڕۆكەی جەنگیی ئەو وڵاتەی تێكشكاند.
بەریتانیا پلانی هەیە بۆ دروستكردنی 12 ژێردەریایی نوێی ئەتۆمی، ئەوەش لە چوارچێوەی خۆپڕچەككردن دژی هەڕەشەكانی روسیا.
جون هیلی وەزیری بەرگری بەریتانیا رایگەیاند، ژێردەریاییە نوێیەكان لە جۆری "ئێس ئێس ئێن-ئوكوس"ە و جێی ژێر دەریاییە كۆنەكان دەگرێتەوە و بڕیاریشە پلانەكە تا كۆتایی ساڵی 2030 جێبەجێ بكرێت.
ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرزیش بڵاویكردەوە، ئەو ژێر دەریاییە نوێیانە لە چوارچێوەی هاوپەیمانی ئوكوسی ئەمنی سێ قۆڵی بە هەماهەنگی بەریتانیا و ئەمریكا و ئوسترالیا دروست دەكرێن.
ئەو ئامادەكارییەی بەریتانیاش لە چوارچێوەی خۆ پڕچەككردنە دژی هەڕەشەكانی روسیا بۆ سەر ئۆكراین و مەترسییەكان بۆ سەر ئەوروپا.
سەرۆکی ئۆکراین دەڵێت: بەشداری لە دانوستانەکان لەگەڵ روسیا دەکەن کە بڕیارە سبەینێ لە ئیستەنبوڵ بەڕێوەبچێت.
ڤۆلۆدیمیر زیلینسکی، سەرۆک کۆماری ئۆکراین رایگەیاند، وەفدێکی کیێڤ بە سەرۆکایەتی وەزیری بەرگری ئۆکراین رۆژی دووشەممە لە ئیستەنبوڵ دەبن و دانوستان لەگەڵ روسیا ئەنجام دەدەن.
زیلینسکی لە پۆستێکی سۆشیال میدیادا ئاشکرایکردووە، پێش کۆبوونەوەی رۆژی دووشەممەی ئیستەنبوڵ هەڵوێستەکانی خۆمانم خستۆتە ڕوو، ئاماژەی بەوەشکرد، وەفدەکە بە سەرۆکایەتی وەزیری بەرگری کیێڤ دەبێت، هەروەک چۆن لە خولی یەکەمی دانوستانەکانی مانگی ئایاردا ئەنجامدرا.
ئەوەشی خستەڕوو، ئەولەویەتەکانی ئۆکراین گەیشتنە بە "ئاگربەستێکی تەواو و بێ مەرج"، هەروەها گەڕانەوەی دیلەکانی ئۆکراین کە کیێڤ مۆسکۆ بە ڕفاندنیان تۆمەتبار دەکات.
هاوکات میدییاکانی روسیا بڵاویانکردوەتەوە، یاریدەدەری سەرۆکی روسیا گەیشتوەتە تورکیا بۆ بەشداری لە دانوستانەکان.
ئەمەش دوای ئەوە هات کە تورکیا پێشنیازی ئەنجامدانی کۆبونەوەی لوتکەی کرد کە سەرۆکەکانی ئۆکراین و روسیا و ئەمریکا لە ئیستەنبوڵ کۆببنەوە.
لە روداوێکی هاتوچۆدا لە نەیجیریا 22 وەرزشوان لەکاتی گەڕانەوەیان لە کەرنەڤاڵی نیشتمانیی نەیجیری بۆ وەرزش، گیانیان لەدەستدا.
میدیا جیهانییەکان بڵاویان کردەوە، پاسەکە 30 یاریزانی تێدا بووە و لە کەرنەڤاڵی نیشتمانیی نەیجیری بۆ وەرزش گەڕاوەتەوە و لەرێگادا توشی روداوی هاتوچۆ بووە و بەهۆیەوە 22 یاریزان گیانیان لەدەستداوە و هەشت یاریزانی دیکە بریندار بوون.
کەرنەڤاڵی نیشتمانیی نەیجیریا بۆ وەرزش یەکێکە لە کەرنەڤاڵە گەورەکانی ئەو وڵاتە و دوو ساڵ جارێک ئەنجام دەدرێت، کە لە هەر 35 ویلایەتەکەی نەیجیریاوە یاریزانان بەشداری تێدا دەکەن.
تاوەکو ئێستا هۆکاری روداوەکە ئاشکرا نەکراوە و نازانرێت هۆکاری ئەوەی پاسەکە چۆن لە رێرەوی خۆی لایداوە و وەرگەڕاوە چییە.
A road accident in Kura Local Government Area, Kano, involving the Kano State sports delegation returning from the National Sports Festival in Ogun State, is feared to have resulted in multiple fatalities after their vehicle reportedly plunged off a bridge. pic.twitter.com/5b9b6eLgdf
— News Central TV (@NewsCentralTV) May 31, 2025
منداڵی؛ ئەو قۆناغەی تەمەن کە داهاتووی کۆمەڵگەی پێوە پەیوەستە، ئەو تیانووسە سپیەی چی تێدا بنووسی ئەوەت نیشان دەداتەوە.
منداڵان ئەو نەوەیەن کە لە داهاتوودا دەبنە دەستی کار بۆ کۆمەڵگە، گەورە دەبن و خێزان پێکدەهێنن پێکهاتەی کۆمەڵایەتی داهاتووی کۆمەڵگە دیاری دەکەن، بۆیە پەروەردەکردن و زانینی مافەکان و پێدانی مافەکانیان بەر لە هەر شتێکی دیکەیە.
وەک کوردەواری دەڵێت: منداڵ وەک هەویر وایە، چۆنی بشێلی ئاوا دێتە بار.
بۆیە گرنگە دایکان و باوکان؛ مامۆستایان کە پەروەردەکاری ئەو نەوەیەن، هەروەها سەرجەم تاکەکانی کۆمەڵگە لە دنیای رەنگاورەنگ و پاکی منداڵان تێبگەن و بە ئاراستەی پەروەردەکردنیان بە شێوەیەکی دروست هەموو هەوڵێک بدەن.
رۆژی 1ی حوزەیران؛ رۆژی جیهانیی پاراستنی منداڵانە، کە لە ساڵی 1925دا لە شاری جنێڤی سویسرا و لە کۆنفرانسی جیهانیی چاودێری منداڵاندا ئەو رۆژە راگەیەنرا و بەڕێوەچوونی ئەو یادەشیان دانا بە ئامانجی خۆشگوزەرانی منداڵان و کۆتاییهێنان بە دەستدرێژیکردنە سەر منداڵان و زەوتکردنی مافەکانیان.
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی منداڵ
منداڵان خاوەنی جاڕنامەی گەردوونی تایبەت بە خۆیانن و سەرجەم مافەکانیانی تێدا جێگیر کراوە.
جاڕنامەکە لە 54 ماددە پێکدێت، کە تایبەتە بە مافەکانی منداڵان و جێبەجێکردنی لەلایەن وڵاتانەوە.
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی منداڵ لە 20ی تشرینی دووەمی ساڵی 1989 لەلایەن رێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکانەوە دەرچووە و لە ساڵی 1990ـەوە جێبەجێ دەکرێت، کە ١٩٦ وڵاتی جیهان ئەندامن لە رێککەوتنەکەدا و ئەو وڵاتانەشی رێککەوتننامەکەیان پەسەند کردووە، پێویستە لەسەریان سەرجەم ماددەکانی جاڕنامەکە جێبەجێ بکەن.
مافی ژیان، خوێندن، دەربڕینی بیروڕا، بەشداری چالاکی هونەریی و کلتوری و وەرزشی و پێکهێنانی هاوڕێ
مافە بنەڕەتییەکانی منداڵان ئەوەیە کە، منداڵان مافی ژیان و خوێندن و دەربڕینی بیر و ڕای خۆیان هەیە، هەروەها مافی خۆیانە بەشداری چالاکییە هونەری و کلتوریی و وەرزشییەکان بکەن، دەبێت دایک و باوک لە پرسە گرنگەکانی پەیوەندییان بە خودی منداڵەوە هەیە ڕا و خواستی منداڵ خۆی وەربگرن.
بەپێی جاڕنامەکە، منداڵان مافی پێکهێنانی هاوڕێیان هەیە و هەموو منداڵێک مافی خۆیەتی کە لە ژینگەیەکی پەروەردەیی باشدا بێت و لە هەر رەگەز و نەتەوەیەک بێت مافی خۆیەتی کلتوری تایبەت بە خۆی هەبێت و بە زمانی دایک قسە بکات.
جاڕنامەکە بە تەواوی جەخت دەکاتەوە لەسەر ئەوەی، پێویستە دایک و باوک و دەوڵەت پێکەوە هاوکار بن بۆ جێبەجێکردنی تەواوی بەندەکانی ئەو جاڕنامەیە.
بەندەکانی مافەکانی منداڵ:
1.منداڵ ئەو مرۆڤەیە کە تەمەنی لە خوار 18 ساڵەوەیە.
2.مافەکانی منداڵ بۆ هەموو منداڵێکە بەبێ جیاوازی و ئەرکی دەوڵەتە لە هەموو جۆرە جیاوازییەک بیپارێزێت.
3.لە هەموو بڕیار و هەڵسوکەوتێکدا کە پەیوەندی بە منداڵەوە هەیە پێویستە باشترین بەرژەوەندی رەچاوبکرێت.
4.پێویستە دەوڵەت هەموو رێوشوێنێک بگرێتەبەر بۆ دەستەبەرکردنی مافەکانی منداڵان.
5.پێویستە لەسەر دەوڵەت رێز لە ئەرک و مافی دایک و باوکی منداڵ بگرێت لە رێنمایی کردنیدا.
6.ئەرکی دەوڵەتە تا ئەوپەڕی توانا دەستەبەری گەشە و مانەوەی منداڵ بکات.
7.هەموو منداڵێک مافی ئەوەی هەیە ناو و ناسنامە و رەگەزنامەی تایبەت بە خۆی هەبێت.
8.ئەرکی دەوڵەتە رێز لە مافی پاراستنی ناو و ناسناە و رەگەزنامە و پەیوەندیی خێزانیی منداڵ بگرێت.
9.هەموو مندالێک مافی ئەوەی هەیە لەناو خێزانی خۆیدا بژی و بە زۆرەملێ لە خێزانەکەی جیانەکرێتەوە.
10.منداڵ و دایک و باوک مافی ئەوەیان هەیە بە مەبەستی بەیەک شادبوونەوە وڵاتێک جێبهێڵن و بڕۆنە وڵاتێکی دیکە.
11.پێویستە دەوڵەت رێگە بە رفاندن و دەستبەسەرکردنی منداڵ نەدات ئەگەر لەلایەن هەر کەس و لایەنێکەوە بێت.
12.هەموو منداڵێک مافی خۆیەتی ڕای خۆی سەربەستانە دەرببڕێت لەسەر ئەو بابەتانەی پەیوەندی بە خۆیەوە هەیە.
13.هەموو منداڵێک مافی خۆیەتی ئازادانە بیر و ڕای خۆی دەرببڕێت.
14.پێویستە دەوڵەت رێز لە مافی ئازادی بیر و ویژدان و ئایینی منداڵ بگرێت.
15.منداڵان مافی پێکهێنانی کۆمەڵە و ئازادی کۆبوونەوەی ئاشتیانەیان هەیە. لە چوارچێوەی یاسایەکدا کە ئارامی و ئاسایش و سیستمی گشتی سەربەستی کەسانی تر تیایدا پارێزراو بێت.
16.هەموو منداڵێک مافی پاراستنی هەیە لە هەر جۆرە خۆهەڵقورتاندنێک لە ژیانیتایبەتی خۆی و خێزانەکەیدا.
17.ئەرکی دەوڵەتە دەستەبەری بەدەستهێنانی زانیاری بەسود و گونجاو بکات لە سەرچاوە و کەناڵی جیاجیای راگەیاندنەوە بۆ هەموو منداڵێک.
18.پەروەردەکردنی منداڵ بەرپرسیارێتی هاوبەشی دایک و باوکە بۆ ئەو مەبەستەش ئەرکی دەوڵەتە هاوکاریی گونجاویان بکات.
19.ئەرکی دەوڵەتە منداڵ بپارێزێت لە هەر توندوتیژییەک کە لەلایەن دایبابان و چاودێرانەوە بەرانبەر بە منداڵان دەکرێت.
20.ئەرکی دەوڵەتە بەشێوەیەکی گونجاو دەستەبەری پاراستنی ئەو منداڵانە بکات کە بێبەش دەبن لە ژینگەی خێزانیی.
21.ئەو دەوڵەتانەی گرتنەخۆیان قبوڵە، دەبێت ئەو کارە بە رەچاوکردنی باشترین بەرژەوەندییەکانی منداڵ و پەیڕەوی یاسا ئەنجام بدەن.
22.پێویستە دەوڵەت بە هاوکاریی رێکخراوەکان رێکاری گونجاو بگرێتە بەر بۆ ئەو منداڵانەی هەوڵی پەیداکردنی جێگەیەکی پەنابەری دەدەن، یان ئەوانەی بە پەنابەر دادەنرێن.
23.هەموو منداڵێکی خاوەنپێداویستی تایبەت مافی چاودێری و فێرکردن و راهێنانی تایبەتی هەیە بۆئەویە ژیانێکی شەرەفمەندانە بژی.
24.ئەرکی دەوڵەتە چاودێری تەندروستی سەرەتایی و پاراستن بۆ هەموو منداڵێک دەستەبەر بکات و هەوڵ بدات بۆ کەمکردنەوەی رێژەی مردنی منداڵ.
25.دەوڵەت دەبێت بە رێکوپێکی چاو بە رەوشی ئەو منداڵانەدا بخشێنێتەوە کە لەبەر هەر هۆیەک بە مەبەستی چاودێری و چارەسەر و پاراستن سپێردراون بە دامەزراوەکان.
26.منداڵ مافی هەیە سودمەندبێت لە دابینکردنی بیمەی کۆمەڵایەتی.
27.هەموو منداڵێک مافی ئەوەی هەیە کە لە ئاستی گوزەرانێکی وادا بژی لەگەڵ گەشەی جەستەیی و عەقڵیدا بگونجێت کە ئەمەش ئەرکی باوانە بۆی جێبەجێ بکەن، دەوڵەتیش دەبێت یارمەتی بەجێگەیاندنی ئەو ئەرکە بدات.
28.ئەرکی دەوڵەتە خوێندنی سەرەتایی خۆڕایی و ناچاری بۆ هەموو منداڵێک دەستەبەر بکات، بەشێوازێک کە سیستمی قوتابخانە بگونجێت لەگەڵ مافەکان و کەرامەتی منداڵدا.
29.پێویستە خوێندن پەرە بە کەسایاتی منداڵ بدات و ببێتە هۆی گەشەکردنی توانا و بەهرەکانی منداڵ.
30.منداڵانی کەمینەکان مافی ئەوەیان هەیە زمان و ئایین و کلتوری خۆیان بەکار بهێنن.
31.منداڵ مافی حەوانەوە و یاری و بەشداریکردنی چالاکی رۆشنبیری و هونەریی هەیە.
32.هەموو منداڵێک مافی ئەوەی هەیە لە ئیشی قورس و مەترسیدار بەدوور بێت کە رێگر بێت لە گەشەی ژیری و جەستەیی و کۆمەڵایەتی و خوێندنیدا.
33.هەموو منداڵێک مافی ئەوەی هەیە پارێزراو بێت لە بەکارهێنان و بەرهەمهێنان و دابەشکردنی مادە هۆشبەرەکاندا.
34.پێویستە لەسەر دەوڵەت منداڵ بپارێزێ لە هەموو شێوازێکی دەستدرێژی و هەراسانکردنی سێکسی.
35.ئەرکی دەوڵەتە هەموو رێکارێک بگرێتە بەر بۆ پاراستنی منداڵ لە کڕین و فرۆشتن و رفاندن.
36.منداڵ دەبێت پارێزراوبێت لە هەموو شێوەکانی قۆستنەوە کە لە بەندەکانی 32، 33، 34 و 35دا نەهاتووە.
37.منداڵ نابێت رووبەڕووی ئەشکەنجە یان هەر شێوازێکی دیکە لە مامەڵەی خراپبکرێتەوە و نابێت سزای لەسێدارەدان یان هەتاهەتایی بەسەردا بدرێت.
38.پێویستە دەوڵەت دەستەبەری بەشداریینەکردنی منداڵ بکات لە کێشە و ململانێی چەکداریدا.
39.پێویستە دەوڵەت راهێنانەوەی جەستەیی و دەروونی بۆ ئەو منداڵانە دابین بکات کە بوونەتە قوربانی هەراسانکردن و ململانێی چەکداریی و هەر مامەڵەیەکی خراپ.
40.ئەومندالانەی کە تۆمەتبار دەکرێن بە ئەنجامدانی کەتنێک، پێویستە تەمەنیان لەبەرچاوبگیرێت و کەرامەتیان پارێزراو بێت، هەروەها راوێژکاری یاسایی و هەر یارمەتییەکی دیکەیان بۆ دەستەبەر بکرێت بۆ بەرگریکردن. باشتر وایە منداڵ نەخرێتە زیندانەوە.
41.ئەگەر یاسا دەوڵەتییەکان یان هەر یاسایەکی پەیڕەکراو لە بواری مافی منداڵدا باشتر بوون لە بەندەکانی ئەم رێککەوتنە، ئەوا دەبێت باشترەکان پەیڕەو بکرێن.
42.پێویستە دەوڵەت پابەند بێت بە هەموو ئەو مافانەی لەم رێککەوتنندامەیەدا ئاماژەیان پێکراوە و لیژنەی چاودێریکردنی مافەکان پێکبهێنرێت بۆ بەدواداچوونی ئەو راپۆرتانەی پێشکەش دەکرێت لەپێناو جێبەجێکردنی رێککەوتننامەکەدا.
سەرۆكی ئۆكراین خەجتی كردەوە لەگەڵ سەرۆكی توركیا گفتوگۆیان كردووە و باسیان لە كۆبوونەوەی چوارقۆڵی نێوان ئۆكراین و روسیا و ئەمریكا و توركیا كردووە بۆ راگرتنی شەڕ.
ڤۆلۆدیمێر زیلینسكی سەرۆكی ئۆكراین لە تۆڕی كۆمەڵایەتی ئێكس رایگەیاند، ئالوگۆڕكردنی زیندانیەكانی نێوان روسیا و ئۆكراین كە لە دانوستانەكانی ئیستەنبوڵ لەسەری رێككەوتن گرنگ بووە، بەڵام بەرەوپێشچوونی زیاتر پێویستی بە ئاگربەست هەیە، بۆیە پێویستە دەستبەجێ شەڕ و كوشتار رابگیرێت.
ئاماژەی بەوەشكرد، لە ئێستادا كیێڤ هەڵسەنگاندن بۆ ئەو هەلومەرجانە دەكات كە تیایدا قایل دەبێت بە خولی دووەمی دانوستانی راستەوخۆ لەگەڵ روسیا.
خولی یەكەمی دانوستانەكانی نێوان روسیا و ئۆكراین بووە هۆی گەیشتن بە رێككەوتن بۆ ئاڵوگۆڕێكی بەرفراوانی زیدانییانی نێوانیان. چاوەڕوانیش دەكرێت هەردوولا وەفدی تر بەئامانجی دانوستانی زیاتر بنێرنە ئیستەنبوڵ.
کایا کاڵاس، بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا، ئەمڕۆ شەممە رایگەیاند کە وڵاتانی ئەوروپایی خەرجییەکانی بەرگری سەربازی زیاد دەکەن، ئەمەش دوای ئەوەی ئیدارەی ترەمپ "مامەڵەیەکی توندی" لەگەڵ ئەوان کردووە و داوای پەیوەندی بەهێزتری کردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی "هێزی ئابووری" چین.
کاڵاس لە کۆڕبەندی سەربازی شانگریلا لە سەنگافورە قسەی کرد و وەڵامی لێدوانەکانی پیت هێگسێت، وەزیری بەرگری ئەمریکای دایەوە و پێداگری دۆناڵد ترەمپی لەسەر زیادکردنی خەرجییە سەربازییەکان بە "مامەڵەی دڕندانە" وەسف کر.
کاتێک لەبارەی وتارەکەی هێگسێتەوە پرسیاری لێکرا، کاڵاس بە گاڵتەجاڕییەوە وەڵامی دایەوە و وتی: "بە هەر حاڵ خۆشەویستییە، بۆیە باشترە لەوەی کە بە هیچ شێوەیەک خۆشەویستی نەبێت."
بەرپرسی سیاسەتی دەرەوەی یەکێتی ئەوروپا جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە پەیوەندیی برۆکسڵ لەگەڵ واشنتن نەپچڕاوە و ئاماژەی بەوە کرد: "دوێنێ هەینی لەگەڵ هێگسێت قسەی کردووە."
کاڵاس وتیشی: "گوێم لە وتارەکەی گرت، لە راستیدا زۆر ئەرێنی بوو سەبارەت بە ئەوروپا، بۆیە بە دڵنیاییەوە هەندێک خۆشەویستی لەوێ هەیە."
پیت هێگسێت وەزیری بەرگری ئەمەریکا،هۆشداریدا لە هەڕەشەی چین بۆ تایوان و رایگەیاند، کە پەکین رۆژانە مەشق و راهێنان دەکات بۆ پێشخستنی توانای سەربازەکانی و رەنگە بەنیاز بێت هێرشبکاتە سەر تایوان.
هێگسێت لە کۆڕبەندی ئاسایشی شانگریلا لە سەنگافورە، دڵنیایی خۆی دەربڕی کە سەرۆکی چین، شی جینپینگ فەرمان بە سوپاکەی کردووە تا خۆیان بۆ هێرشکردنە بۆ سەر تایوان تا ساڵی 2027 ئامادە بکەن.
هێگسێت وتی: "ئەوە زانراوە کە شی جینپینگ فەرمانی بە سەربازەکانی کردووە تا ساڵی 2027 هێرش بکەنە سەر تایوان. سوپایەکی تایبەتی بۆ ئەو کارە دروست کردووە و رۆژانە مەشق و راهێنان دەکەن بۆ ئەو ئەرکە".
وەزیری بەرگری ئەمەریکا هۆشداریشیدا کە چین "خۆی ئامادە دەکات بۆ بەکارهێنانی هێزی سەربازی بۆ گۆڕینی هاوسەنگی هێز لە ناوچەکانی زەریای هیندی و زەریای هێمن."
هێگسێت داوای لە هاوپەیمانە ئاسیاییەکانی واشنتن کرد کە بە خێرایی خەرجییە سەربازییەکانیان لە بەرامبەر هەڕەشەکانی چین زیاد بکەن.
"ئەو مەترسییەی چین دروستیکردووە راستەقینەیە و رەنگە نزیک بێت. پەکین هیواخوازە زاڵ بێت و کۆنترۆڵی ئاسیا بکات،".
وەزیری بەرگری ئەمەریکا دووپاتی کردەوە کە واشنتن گەڕاوەتەوە بۆ ناوچەکانی زەریای هیندی و زەریای هێمن و وتی: "ئێمە بۆ مانەوە لێرەین."
هەڵوێستی چین و تایوان لە بەرانبەر یەک:
چین بەردەوام تایوان بە بەشێک لە خاکی خۆی دەزانێت و بەڵێنی داوە کە بیکاتەوە یەک پارچە لەگەڵ خاکەکەی، فشارە سەربازی و سیاسییەکانی خۆی بۆ ئەو مەبەستە زیاد کردووە.
لەولاوە، حکوومەتی تایوان قسەکانی پەکین رەت دەکاتەوە و جەخت لەوە دەکاتەوە کە خەڵکی تایوان بە تەنیا دەتوانن بڕیار لە داهاتوویان بدەن.
پێنج جیاوازی بنەڕەتی لە نێوان چین و تایوان:
1. سیستەمی سیاسی
چین: سیستەمی یەک حزبیەو حزبی کۆمۆنیستی چین رابەرایەتی دەکات.
*تایوان: دیموکراسیی و فرە حزبی، هەڵبژاردنی ئازاد و سیستمی پەرلەمانی.
2. سیستەمی ئابووری
چین: ئابووری سۆسیالیستی، بازاڕ لەلایەن دەوڵەتەوە کۆنتڕۆڵکراوە
تایوان: ئابووری بازاڕی ئازاد
3. مافەکانی مرۆڤ و ئازادییەکان
چین: سنووردارکردنی مافەکانی مرۆڤ و کۆنترۆڵی توندی حکوومی
تایوان: ئازادی پڕ لە دەربڕین، چاپەمەنی ئازاد و مافەکانی مرۆڤ
وەزیری ژینگەی فەرەنسا دوێنێ هەینی رایگەیاند کە لە یەکی تەمموزی ئەمساڵەوە، جگەرەکێشان لەو شوێنە گشتییەکاندا قەدەخە دەکرێت کە بەرکەوتەی زۆریان لەگەڵ منداڵ و خێزان هەیە.
کاترین ڤوتخا، وەزیری خێزانی فەرەنسا لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا ئاشکرای کرد کە ئەم بڕیارە نوێیە کەناراوەکان، پارکەکان، باخچە گشتییەکان، وێستگەکانی گواستنەوەی گشتی، سەنتەرە وەرزشییەکان و دەوروبەری قوتابخانەکان دەگرێتەوە.
لەگەڵ ئەوەشدا، ئەم یاسایە کافێ و تەراسە دەرەکییەکان ناگرێتەوە.
سزای پێشێلکردنی یاساکە:
هەر کەسێک سەرپێچی لەم یاسایە بکات و لەو شوێنە قەدەخەکراوانە جگەرە بکێشێت، بە 135 یۆرۆ (نزیکەی 153 دۆلار) سزا دەدرێت.
"دەبێت تووتن لەنێو خێزانەکان نەمێنێت. ئەو شوێنانەی منداڵ تێیان دەچێت، دەبێت ئازادی جگەرەکێشان تێیدا کۆتایی پێبێت،" ڤوتخا دەڵێت.
ئامارەکان:
بەگوێرەی نوێترین ئامارەکان:
- 23.1% لە فەرەنسییەکان جگەرە دەکێشن
- ئەم ڕێژەیە بەراورد بە ساڵی 2014، 5% کەمبووەتەوە
- ساڵانە 75 هەزار فەرەنسی بەهۆی جگەرەکێشانەوە گیان لەدەست دەدەن
- 13% لە مردنەکانی فەرەنسا پەیوەندی بە نەخۆشییەکانی جگەرەکێشانەوە هەیە
پشتگیری خەڵکی
دوایین راپرسی نیشانی دەدات کە 80% لە فەرەنسییەکان پشتگیری لە قەدەخەکردنی جگەرەکێشان لە شوێنە گشتییەکان دەکەن.
شایانی باسە کە ئەم یاسایە جگەرەی ئەلیکترۆنی ناگرێتەوە، بەڵام حکومەت کار لەسەر کەمکردنەوەی ڕێژەی نیکۆتین لەنێو ئەو جۆرە جگەرانە دەکات.
---
بێ لە فەرەنسا چەند وڵاتێکی تریش یاسای توندیان لەسەر جگەرەکێشان هەیە:
وڵاتانی توندترین یاساکان:
1. ئوسترالیا:
- جگەرە لە تەواوی شوێنە گشتییەکان قەدەخەیە
- پاکەتی جگەرە بە نرخی زۆر بەرز دەفرۆشرێت (تا 40 دۆلار)
-ریکلامی جگەرە بە تەواوی قەدەخەیە
2. سینگاپور:
- جگەرەکێشان لە تەواوی شوێنە گشتییەکان قەدەخەیە
- سزای گەورە بۆ فرۆشتنی جگەرە بە منداڵان
- کۆنترۆڵی توندی سنووری بۆ هاوردەی جگەرە
3. نۆروێژ:
- جگەرە لە تەواوی ڕێستۆران، کافێ و بارەکان قەدەخەیە
- قەدەخەی تەواوی ڕیکلامی تووتن
- هەڵگرتنی جگەرە لە بەرچاو خەڵك قەدەخەیە
4. ئیسلەند:
- جگەرەکێشان لە تەواوی شوێنە سەربەست و داخراوە گشتییەکان قەدەخەیە
- قەدەخەی فرۆشتنی جگەرە بە کەسانی خوار18 ساڵ
- سزای توند بۆ پێشێلکاران
5. نیوزیلەند:
- پلانی قەدەخەکردنی تەواوی جگەرەکێشان تا ساڵی 2025
- قەدەخەی جگەرەکێشان لە تەواوی شوێنە گشتییەکان
- کەمکردنەوەی ژمارەی فرۆشگاکانی جگەرە
6. کەنەدا:
- جگەرەکێشان لە تەواوی شوێنە گشتییەکان قەدەخەیە
- پاکەتی جگەرە بە ڕەنگی خاوەن و بێ نیشانە بازرگانییەکان
- ئاگادارکردنەوەی توند لەسەر زیانەکانی جگەرە
7. تایلەند:
- جگەرەکێشان لە کەناراوەکان قەدەخەیە
- قەدەخەی جگەرەی ئەلیکترۆنی
- سزای توند بۆ فرۆشتنی جگەرە بە گەنجان
دۆناڵد ترەمپ دەڵێت: لە داهاتوویەکی نزیکدا دەرفەتی گەیشتن بە رێککەوتنمان لەگەڵ ئێران هەیە و ناکرێت تاران ببێتە خاوەنی چەکی ئەتۆمی.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا ئەمڕۆ لە کۆشکی سپی کە ئیلۆن مەسک ئامادەیی بوو لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا رایگەیاند، لە رێککەوتن لەسەر غەززە نزیک بووینەتەوە، ئەمڕۆ یان سبەی ئاگادارتان دەکەمەوە.
سەبارەت بە دانوستانەکانیان لەگەڵ ئێران سەرۆکی ئەمریکا ئاماژەی بەوەکرد، ئەگەری هەیە لە ئایندەیەکی نزیکدا لەگەڵ ئێران رێکبکەوین، هەروەها ناکرێت تاران ببێتە خاوەن چەکی ئەتۆمی. وتیشی، زۆرباش دەبێت لەگەڵ ئێران بگەینە رێککەوتن بەبێ ئەوەی بۆمب بخەینە خوارەوە.
جێگەی ئاماژەیە ئەمڕۆ سەرۆکی ئەمریکا میوانداری ئیلۆن مەسکی کرد لە کاتێکدا ماوەی سەرۆکایەتییەکەی لە کۆشکی سپی کۆتایی هات و ترەمپ رایگەیاند: مەسک هاوبەشە لە زۆرێک لە سەرکەوتنەکانی ئەمریکا لە چەند مانگی رابردوودا تۆماریکردووە.
دادگای باڵای ئەمریکا رێگە بە ترەمپ دەدات مافی مانەوەی زیاتر لە 500 هەزار کۆچبەر هەڵبوەشێنێتەوە، کە لەلایەن جۆ بایدن سەرۆکی پێشوی ئەمریکاوە پێگەی یاساییان پێدراوە.
بەپێی تۆمارێکی دادگا، دادگای باڵای ئەمریکا ئەمڕۆ رێگەی بە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ داوە کە پێگەی یاسایی زیاتر لە 500 هەزار کۆچبەری ئەمریکای لاتین هەڵبوەشێنێتەوە.
ئیدارەی ترەمپ لە مانگی سێی ئەمساڵدا رایگەیاندبوو مافی یاسای مانەوەی زیاتر لە 500 هەزار کۆچبەر لە کوبا، هایتی، نیکاراگوا و ڤەنزوێلا کۆتایی پێدەهێنن، کە بەپێی بەرنامەیەک لەلایەن جۆ بایدن سەرۆکی پێش خۆیەوە دەستیپێکردووە و پێگەی یاساییان پێدراوە.
بڕیارەکەی دادگا تا ئێستا ئیمزا نەکراوە، بەڵام لەگەڵیدا ناڕەزایەتی بەشێکی زۆر لە دادوەرەکانی بەدوای خۆیدا هێناوە و هۆشدارییانداوە لە دەرئەنجامە خراپەکانی هەڵوەشاندنەوەی ژیانی نزیکەی نیو ملیۆن کەس لەکاتێکدا بەشێوەی یاسایی لە ئەمریکا ماونەتەوە.
پەڕەشوتەوانێکی چینی بە ئاستەم لەکاتی فڕیندا لە مردن رزگاری دەبێت، لەکاتێکدا کە تەوژمی هەوایەکی بەهێز بەرەو زیاتر لە هەشت هەزار مەتر بەرزی دەکاتەوە.
پەڕەشوتەوانەکە ڤیدیۆی ئەو کامێرانەی بڵاوکردووەتەوە کە لەکاتی فڕیندا لەسەر جەستەی جێگیری کردون، دوای ئەوەی تەوژمە بەهێزەکە بەرزی دەکاتەوە رێژەی ئۆکسجین بە تەواوی کەمدەبێتەوە و نزیکە لەوەی گیان لەدەست بدات.
گەیشتووەتە بەرزی نزیکەی نۆ کیلۆمەتر
پێنگ یوجیانگ ئەو پەڕەشوتەوانەیە کە روداوەکەی بەسەردا هاتووە، لەکاتێکدا بە مەبەستی فڕین چووەتە شاخی کیولیان، تەنها لەماوەی یەک خولەکدا تەوژمێکی هەوای بەهێز بەرەو بەرزی هەشت هەزار و 500 مەتر هەڵی دەفڕێنێت و رێژەی ئۆکسجین نزیک دەبێتەوە لە سفر.
وەک لە گرتەڤیدیۆییەکەدا دەردەکەوێت، پێنگ تاوەکو لە تەوژمە هەواکە رزگاری دەبێت، نزیکە لەوەی بهێۆش ببێت و بەهۆی نزمی پلەکانی گەرماوە دەموچاو و جەستەی نزیک دەبنەوە لە بەستن و سەهۆڵ دایپۆشیوە.
زۆر ترسناک بوو، نامدەزانی بۆ کوێ بڕۆم!
لەدوای رزگاربوونی پێنگ یوجیانگ بۆ کەناڵی تەلەفزیۆنی ناوەندیی چینی باسی لەوەکردووە: پشتێنێکی نوێی تایبەت بە فڕینم کڕیبوو و دەمویست ئەوە تاقی بکەمەوە، بەڵام لەناکاو بەهۆی بەرکەوتن بە تەوژمێکی هەواوە هەستم بە لەرزین کرد، هەوڵم دا بەخێرایی بنیشمەوە، بەڵام تەوژمەکە بەسەرمدا زاڵ بوو و لەگەڵ خۆیدا بردمی.
دەشڵێت، "بە هەورەکان دەورە درابووم، بەراستی ترسناک بوو، هەموو شتەکانی چواردەورم تەنها سپی بوون، ئەگەر رووگەنوێن 'قیبلەنوماکە'م پێنەبووایە نەمدەزانی بەرەو کوێ بڕۆم".
ئاماژەی بەوەشکردووە، کاتێک ئامێرەکەی بینیوە کە گەیشتووەتە بەرزی نزیکەی 9 کیلۆمەتر، سەری سوڕماوە، وتووشیەتی: پێموایە بۆ ماوەیەکی کەم لەوکاتەدا بێهۆش بووبم.
پێنگ یوجیانگ یەکێکە لە پەڕەشوتەوانە بەتواناکانی وڵاتی چین و بەردەوام گەشت بە پەڕەشوتەکەی دەکات. لەگەڵ ئەوانەشدا بەڵام ئەگەرچی یاریزانان چەند پرۆفیشناڵ بن لە بوارەکەیاندا، هێشتا ناتوانن لە هەندێک کاتدا خۆیان لە سروشت و رووداوە سروشتییەکان لابدەن.
A freak updraft over the Qinghai-Tibetan Plateau lifted Chinese Paraglider Peng Yujiang nearly nine kilometers in minutes — and the entire flight was caught on camera.
— Sixth Tone (@SixthTone) May 28, 2025
Screenshots from Peng’s GPS flight tracker show he took off at 12:19 p.m. from the Qilian Mountains, an area… pic.twitter.com/ov4Ld5ARx1
چەند كەسێكی تر لەسەر دۆسیەی كوشتنی نارین گوران لە باكوری كوردستان دادگایی دەكرێن.
ئەمڕۆ لە دادگای ئامەد، 15 كەس بە تاوانی شاردنەوەی تاوانباران لە دۆسێی كوشتنی نارین گوراندا دادگایی دەكرێن، تۆمەتباران و پارێزەرەكانیان و بەشێك لە كەسوكاری تۆمەتباران ئامادەی دانیشتنەكە بوون، چاوەڕوان دەكرێت دادگا بڕیاری كۆتایی لەسەر دۆسیەكە بدات.
ئەوەش لە كاتێكدایە دوو شەممەی رابردوو دادگای ئامەد، سزاكانی سەر دۆسیەی نارین گۆرانی تەمەن هەشت ساڵ یەكلایكردەوە، دادگای سزا قورسەكان بە زۆرینەی دەنگدا سزای زیندانیكردنی هەتاهەتایی سەپاند بەسەر هەریەك لە یوكسەل گوران دایكی نارین و ئەنەس گورانی برا و سەلیم گورانی مامیدا، هەروەها سزای چوار ساڵ و شەش مانگ زیندانیكردنی بەسەر نەوزاد بەختیار دراوسێی ماڵی نارین گوراندا سەپاند.
نارین گوران تەمەن هەشت ساڵ، لە 21ی ئابی 2024، لە گوندی چولی سەر بە شارۆچكەی رەزانی پارێزگای ئامەد لە باكوری كوردستان بێسەروشوێن بوو، لە 8ی ئەیلول تەرمەكەی لە تورەكەیەكدا دۆزرایەوە، دواتر بەپێی راپۆرتی پزیشكی راگەیەنرا خنكێندراوە.
دادگای تێهەڵچوونەوەی ئەمریكا، بڕیاری دا بە هێشتنەوەی باجی گومرگی كە لەلایەن سەرۆكی ئەمریكاوە بڕیاری لەسەر درابوو.
دادگای تێهەڵچوونەوەی فیدراڵی ئەمریكا بڕیاریدا، لەسەر بەردەوامی باجی گومرگ بەڕێژەی 10٪ لەسەر كاڵای هاوردە، كە لەلایەن دۆناڵد ترەمپەوە بڕیاری لەسەر درابوو .
ئەوەش لە دوای ئەوە دێت، ئیدارەی ترەمپ تانەی لە بڕیارەكەی دادگای بازرگانی نێودەوڵەتی ئەمریكا داوە، داوەشی لە دادگای تێهەڵچوونەوە كرد ئەو بڕیارە رابگرێت و رێگە بەبەردەوامی باجی گومرگی لەسەر كالای هاوردە بەرێژەی 10٪ بدات كە لەلایەن ترەمپەوە بڕیاری لەسەر درابوو.
دوو رۆژ لەمەوبەر،دادگای تایبەت بە بازرگانی نێودەوڵەتی سەر بە دادگای فیدراڵی ئەمریكا، بریاری ئیدارەی ترەمپی بۆ دانانی باجی گومرگی بەرێژەی ٪10 لەسەر كاڵای هاوردە بۆ ئەمریكا هەڵوەشاندەوە.
دادگاكە لە بڕیارەكەیدا جەختی لەوە كردبووەوە، كە تەنها كۆنگرێس دەسەڵاتی سەپاندنی ئەو جۆرە باجە گومرگییانەی هەیە.
پێشنیازی هەمواری یاسای سزاكان پێشكەشی پەرلەمانی توركیا كرا.
عەبدوڵا گولەر سەرۆكی فراكسیۆنی ئاكەپە لە پەرلەمانی توركیا رایگەیاند، 10 یەمین پاكێجی هەمواری یاسای سزاكان پێشكەش بە پەرلەمان كراوە، لە چەند ڕۆژی داهاتوودا دەیگەیەننە دەستەی داد.
راشیگەیاندووە، یەكێك لە خاڵەكانی یاساكە ئەوەیە حكومەت بتوانێت سوود لە ئازادكردنی كۆنترۆڵكراوی زیندانیان وەربگرێت، دەبێت زیندانییەكان 10%ی سزاكانیان تێپەڕاندبێت، هەروەها تۆمەتباران سودمەنددەبن لە ئازادكردنی مەرجدار كاتێك سێ لەسەر چواری سزاكەیان تەواوكردبێت.
ئاماژەی بۆ ئەوەشكردووە، زیندانیانی نەخۆش و كەمئەندام، لە لیستی ئەو كەسانەدا نین سزای هەتاهەتایی و قورسیان بەسەردا بسەپێنرێت.
بەپێی راپۆرتی تەلەڤیزیۆنی BBC، تا رۆژی 28ـی مانگی مایس، 26 حاڵەتی توشبون بە سورێژە تەنیا لە سکۆتلەندا پشتڕاستکراونەتەوە، کە ئەمەش زیاترە لە تەواوی ئامارەکانی ساڵی 2024.
ئەم بەرزبونەوەیەی رێژەی توشبوون، لە کاتێکدایە کە دو ساڵ لەمەوبەر تەنها یەک حاڵەتی سورێژە لە سکۆتلەندا تۆمارکرابوو، بەڵام ساڵی رابردو ئەو ژمارەیە بەرزبوەوە بۆ 24 حاڵەت.
پسپۆڕانی تەندروستی ئاماژە بەوە دەکەن کە کەمی رێژەی کوتان لە هەندێک ناوچە دەبێتە هۆکاری سەرەکی زیادبونی حاڵەتەکان، ئەمەش لە کاتێکدایە کە سورێژە یەکێکە لە درمیترین نەخۆشییەکان کە لە رێگەی کۆکە و پژمینەوە بڵاودەبێتەوە.
رێکخراوی تەندروستی جیهانی لە مانگی ئاداری رابردودا راپۆرتێکی بڵاوکردەوە کە تێیدا رایگەیاند ژمارەی توشبوانی سورێژە لە ئەوروپا لە بەرزترین ئاستی خۆیدایە بۆ ماوەی 25 ساڵ.
بەپێی ئەم راپۆرتە، منداڵانی خوار تەمەن پێنج ساڵ، زیاتر لە 40% لە ئەو حاڵەتانە پێک دەهێنن کە لە ئەوروپا و ناوەڕاستی ئاسیا تۆمارکراون.
هێلین بێنسۆن، راوێژکاری تەندروستی گشتی لە NHS، دەڵێت: "زیادبونی حاڵەتەکان لە سەرانسەری سکۆتلەندا بەرچاوە، پێشتر ئەمساڵ ئامارێکی زیاترمان بینیوە لە چاو تەواوی ساڵی ڕابردو."
ئەو وتیشی: "لە گلاسکۆ لە سەرەتای ئەمساڵەوە چەندین حاڵەتمان بینیوە، هەروەها لە چەند هەفتەی رابردوشدا ژمارەیەکی کەممان لە ناوچەی گۆڤانهیل تۆمارکردووە.
بێنسۆن جەخت لەسەر ئەوە دەکاتەوە کە ئەگەری گواستنەوەی نەخۆشییەکە لە کۆمەڵگەدا هەیە، بۆیە هەوڵەکانیان ئێستا ئەوەیە کە ژمارەی حاڵەتەکانی دیکە کەم بکەنەوە.