وتار
بیرۆکەی دروستکردنی یەکێتی ھەم وەکو فکر و شێوازی رێکخستن، ھەم وەکو نیمچە بەرەییش بۆ کۆکردنەوەی زۆرینەی خەڵکی شۆڕشگێڕ لە دەوری خۆی، بیرۆکەی مام جەلال بوو.
ئەو لە نووسینەکانی ھەر لە ساڵانی شەستەکان و سەرەتای حەفتاکانی سەدەی رابردوو، ئەو بیروبۆچوونەی خۆی بە روونی بەیان کردبوو ،
بۆ ئەمەش پشتی بە چەمکی (لا حرکە پوریە بدون نڤریە پوریە ) و (التنڤیم الپوری ) بەستبوو.
ئاشکرایە مام جەلال رێبەری چەپی راستەقینەی ناو بزووتنەوەی کوردایەتیی ھاوچەرخ بوو، بۆیە ھەر خۆی رابەرایەتیی ئەو بزاوتەی کرد و ھەر خۆشی دامەزرێنەری سەرەکی و داینەمۆی راستەقینەی یەکێتی بووە لەگەڵ ژماریەک لە تێکوشەرانی تر.
خەسڵەتێکی جوانی مام جەلال خۆدەرنەخستن و خۆھەڵنەکێشان بوو، ئەمەش لە بڕوابەخۆبوون و نادیدەنەگرتنی رۆڵی ھاوڕێکانی بوو لە خەبات و شۆڕش و حزب و قوربانیداندا.
ئاشکرایە یەکێتی لە بنەڕەتدا ھەڵچوونێکی سۆزداری و ھەڕەمەکی نەبوو بۆ قۆناغێکی راگوزەری و دیاری کراو بەڵکو پێداوێستییەکی بابەتی و خۆیی کوردستان بوو. ھەروەک چۆن لەگەڵ دروستبوونیدا ئەرکی ھەڵکیرساندنەوەی شۆڕشێکی نوێ و بەردەوامی لە ئەستۆگرت.
لەڕاستیدا یەکێتی لە ھەموو قۆناغەکانی خەباتی شاخ و شاردا پێشەنگ بوو ، زۆر ھەوراز و نشێو ، زۆر تاڵی و تفتی رۆژگارەکانی خەباتی تێپەڕاند، بەڵام چونکە وەکو داربەڕوو رەگ و ریشەی لە ناخی کۆمەڵانی خەڵکی کوردستان داکوتراوە ھەر بەردەوام بوو لە تێکۆشان بۆ بەدیھێنانی مافە رەواکانی گەلی کوردستان.
مام جەلال سەرەڕای ئەوەی دەیزانی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بۆ ..؟ ھەروەھا دەشیزانی یەکێتی بەرەو کوێ؟ بەرەو بەرەی گەل و خانووە قورەکان بەرەو بەرەی رەنجدەرانی بیر و بازو بەرەو خۆڕاگری و رزگاریی گەل و راماڵینی داگیرکەر و دامەزراندنی قەوارەی ھەرێمی کوردستان.
یەکێتی خاوەن قوتابخانەی (کەم بژی و کەڵ بژی)یە، بێگومان یەکێتی شکستی کاتی خواردووە چ لە شەر و چ لە ململانێ ناوخۆییەکان، بەڵام ھەرگیز نەڕووخاوە و نەبەزیوە، بۆیە سەرلەنوێ خۆی رێکخستووەتەوە بە گوڕ و تینێکی شۆڕشگێڕانەی تازەترەوە ھاتووەتە مەیدانەوە و بەردەوامیی بە خەباتی خۆی داوە.
ئاساییە یەکێتیی نیشتمانیی لە شەڕێکدا براوە نەبێت، بەڵام ھەرگیزا و ھەرگیز لە ڕاستەڕێی خەباتی کوردایەتی نەدۆڕاوە و لاینەداوە.
راستە لە ململانی ناوخۆییەکاندا تووشی لە یەکترازان و جیابوونەوە بووە، بەڵام یەکێتی ھەرماوە و وەکو دارحەیزەران نەچەماوەتەوە. ئەوانەش کەوتبێتە دەرەوەی یەکێتیش، بەھەر ھۆیەک بووبێت دڵ و چاویشیان ھەر لای یەکێتی بووە و یەکێتیش ماڵە گەورە و چەترە فراوانەکە بووە بۆ ھەمووان.
ڕەنگە بتوانین بڵێین یەکێتیبوون ئالودەییەکی جوانە، تێکەڵ بە خوێن و مێشکی یەکێتییەکان دەبێت، بۆیە ناتوانن بە ئاسانی لێی دووربکەونەوە، ئەزموونی ساڵانی رابردوو-ش ئەم راستییەی دووپاتکردووەتەوە، ئومێدەوارین ئایندەش ھەر بە ھەمان شێوە بێت!
ئەمڕۆ (ی.ن.ک) سەرەڕای ئاڵۆزیی بارودۆخی ناوچەکە و عیراق و کوردستان لە رووی ئابووری و کۆمەڵایەتی و سیاسییەوە رۆڵی خۆی بینیووە و لە ھەندێک بواریش سەرکەوتنی بەدەستھێناوە و رۆڵیشی زیاتر بووە لە عیراق و ھەرێم و ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی ھەرێم . ئەمەش وادەخوازێت وەکو مام جەلال وتەنی لەسەر چەپکەگوڵی سەرکەوتن خەومان لێنەکەوێت و پشتی لێبکەینەوە، چونکە ئەمرۆ ئەرکمان قورستربۆتەوە خەڵکیش چاوەڕوانی زیاتر و زیاترن و پێویستە دورشمی (ھێز لە یەکبووندایە) لەناو خۆمان و کوردستان و عیراقدا بەرجەستە بکەین، بە مەش رۆحی مام جەلال و سەرجەم شەھیدان شاد دەکەین...
سەرەڕای ھەڵەیەک لێرە و لادانێک لەوێ، دەتوانین بڵێین یەکێتیبوون شانازییە، چونکە دەبێتە خاوەن مێژوویەکی پڕ سەروەری و خاوەن دەیان داستانی عەسکەری و داھێنانی سیاسی و ھەڵوێستی نیشتمانی و نەتەوەیی بە ھێز و پرشنگدار .
-ھەولێر پایتەختی کوردستانە، ھەڵبەت وەک ژیان و گوزەران بۆ خەڵکی بەشەرەفی ھەولێرە و ئەوان خاوەنی شارن . ئەگەرچی بێ لە پایتەختبوونیشی، ھەولێر ھەمیشە شاری غەریب دۆست و غەریب نەوازنیش بوو و بووە.
کێ و لەکوێ لێی قەوماوە ھەوڵێر ئامێزی برایەتی و خزمایەتی بۆ کردۆتەوە.
-ھەولێر ھەروەھا چونکە پایتەختی وڵاتەکەشمانە مافی ھەموو خەڵکی کوردستانیشی بەسەرەوەیە.ھەولێر ئاواییەکی لاچەپ نییە کوێخایەک بتوانێ دیلان وتەنی (سەرەحەت دڵ بێ گرێ )کوێخایەتی تیا بکا و تەواو. ئەمە بچووکردنەوەی ھەولێرە و ھەق نییە پێی رازی بین .ئەمە لەگەڵ شانوشەوکەتی قەڵادا ناگونجێ. لەگەڵ کۆنینەیی ھەولێر و بەرینی شارەکە و ردێنی سپی مێژوویەکەی وێک نایەتەوە.
-ھەوڵێر پایتەختی حوکمڕانی کوردستان و ناوەندی سیاسەت و ریئاسەت و شکۆی دەوڵەتدارییە.شایستە و شایانە رەسمی سیاسەتی رەسمی و بڕیاری بەروداویی کوردستان بەرامبەر بەغدا و بەرامبەر ئیقلیم و دونیا لەوێوە بدرێ و دەربچێ و بچێتە واری کارییەوە.
-ھەوڵێر گەرەکە شوێنی بزووتنەوەی دیموکراتی و جولەی پەرلەمان و قسەی حوکمڕانیش بێت. ئەوی حەوسەڵەی کەمە و جیکڵدانی تەنگە ، ئەوەی لیاقەت و لەباقەت و قیافەتی ئەم ئەمانەتە مەزنەی نییە پێویست ناکات خۆی راپسکێنێ و خۆی سەغڵەت بکاو خۆی خۆی بکات.
-ھەولێر ئێستا جامی شوشەیی باڵێۆزخانەکان و کورسی پەرلەمان و دیوانی وەزارەتەکانی تیا ھەس. بنەو بارەگای حزبەکانی لێیە و قەرارە لەچەند مانگی تریشدا کێرکێی ھەڵبژاردن بکا و خەڵک و کاندید خۆیانی تیابنوێنن.
ھەوڵێر کۆمسێۆنی تیایە و یەک حەمکە پاوەر و پارەی دیموکراتی تیا خەرج کراوە و سەدان وۆرک شۆپ و مەشقی و راھێنانی حوکمڕانی ھاوچەرخی بۆ خراوەتەگەڕ. خۆ ئەمە گاڵتە نییە و خۆ ئیشەڵلا ئەوانە بۆ سوعبەت نەکراون؟!
ئێ خۆ ئەگەر بابەتەکە (میھرەگان)ی گاڵتەجاڕی و (حەفلەی تەنەکوری)سیاسیش بێت، لێگەرێن با دەقی سینارۆیەکە وەک خۆی نمایان بکرێت، لە جێی ئەوەی وەک( ئیختیارەکان)ی گەمەی دامە ھەمووی تێکومەکان بدەن و داش و دامەو دۆدۆشاو تێکەڵ بکەن.
-ھەوڵێر ھەر پایتەختی دیفاکتۆی ئێستا نییە، ھەولێر پایتەختی حوکمڕانی ئایندەشە، پایتەختی پەرلەمانی داھاتوو و حکومەتی داھاتووی ھەرێمی کوردستانیشە.پەرلەمانتارەکان ، فراکسیۆنەکان لەوێ دەبن و جولەی گەرمو گوڕی سیاسەتی لەمەوداوی وڵاتەکەشمان ھەر لەوێ دەبێت.
-ھەوڵێر بەو دیرۆک و دێرینییەوە کەڵەگەتە، بەم ئێستاییەوە قەڵایەکی سەرفراز و بەسەبر و خۆڕاگرە، بەو ئایندەشی وا بەرێوەیە سەربەرز و شاد و خەندانە.
جا ئەوەی ئەم دیمەنە نابینێ تەئریخی ئەربیلی نەخوێندۆتەوە، ئیبن مستەوفی ناناسێ، بۆیە ئاساییە ئەوەش نەبینێ کە دەشێ و رێی تێدەچێ و لەوانەیە و گوێی ستەمکار کەڕ بێ ، بە دیموکراسیی و بە دەنگدان و بە ھێزی نەرم کورد و کرمانجێکی دڵسۆز حوکمی ھەوڵێری داھاتوو بکا و لە پایتەختی کوردستانەوە حوکمی ھەموو کوردستانیش بگەشێنێتەوە .
ئەمە نە کوفرە، نە عەیبە و نە عاجباتی .ئەمە گەمەی دیموکراسیی و دەورانی مێژوو و ئازایەتی ھەوڵێرییەکان و کوردستانییان دوا قسەی تیا دەکەن.
فەرھەنگەکە گۆڕاوە ، قەناعەتەکە جلاوە، زەمانەش رەسمی جارانی نەماوە.
نەگبەتی ھەندێ کورد لەوەدایە راست و چەپی خۆیان نازانن؛ گەورەترین نەگبەتی سیاسییەکانی ئێمەی کورد ئەوەیە, کە وانە لە مێژووەوە فێرنابن و وەھا بیردەکەنەوە کە دوژمنەکانی خۆیان پێباشترە لە براکانیان یان نمایندەی حزبێکی جیاواز فکر. ئەدەبیاتی سیاسی ئێمە ھەر یەک نەبوون و پەرتی و جەنگی براکان بووە.
لە کەرکوک سیاسەتی یەکێتیی سەرکەوت، فیلمەکەوابوو کوردێک بووە پارێزگاری ئەوشارە.
سیاسەتی شۆڤێنییەتی عەرەب و وڵاتانی ھەرێمی و کەنداو شکستی خواردو دەست بەتاڵ گەڕانەوە.
خۆی لە خۆیدا ئەم ھەنگاوە سەرکەوتنی دیبلۆماسییەتی کورد دەردەخات؛ بە تایبەت بافڵ تاڵەبانی وەک سەرۆکی گەورەترین لیستی براوەی ھەڵبژاردنی ئەو شارە کە توانی یارییەکە لەبەسەرکەوتنی کورد کۆتایی پێبھێنێت. ئەو ھەنگاوە بۆ ھەمووکوردێک جێگەی خۆشحاڵییە.
بەڵام بەداخەوە جیھەتێکی تری کورد دژی ئەو سەرکەوتنە وەستانەوە؛ عەرەبێکی توندڕەوی وەک راکان جبوریان پێباشترە لە کوردێکی ھەڵبژێردراو، کە نمایندەی کەرکوکییەکان دەکات. لە چەند رۆژی رابردوو دا میدیاکانی حزێکی سیاسی کوردی؛ بە پۆشاکی عەرەبییەوە پارێزگاری بەوەکالەتی کەرکوکیان وەک مەغدور دەردەخست کە ستەمی لێکراوەو دانانی پارێزگارە کوردەکەشی بە ناقانوونی دەزانی؟!
وا دیارە ئێمە سەیرترین قەومین کە دژی یەکین و ھەرناشبینەیەک؛ حەوت ساڵی رەبەقە ئەو ھێزە کوردییە لەکەرکوک غیابە؛ راکان جبوری دژی کردنەوەی بارەگاکانیان بوو؛ دژی ئاڵای کوردستان بوو، کەچی ئێستا ھەرئەو ھێزە لەسەنگەری دژداشەی عروبەیدان کە زۆریان بە پرۆسەی تەعریب بوونەتە کەرکوکی.
“کورد ئەبەد ناگاتە مەقسەد ، نۆکەری بێگانەیە
دوو دڵن ، پیسن لەگەڵ یەک ، بۆیە وا بێ لانەیە
میللەتێکن ، بۆ نەمانی یەکتر ھەر ھەوڵدەدەن
داخەکەم ! ورد و درشتی شێت و شەیدای ئانەیە”
(بێکەس)
چیرۆکی دانانی پارێزگارێكی هەڵبژێردراو بۆ کەركوك لەدوای نزیکەی هەشت مانگ لە بەڕێوەچونی هەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان، یەکێك بوو لەو چیرۆکە درێژانەی کە پاش دانوستاندن و گفتوگۆی چڕوپڕ و بێنەوبەردەیەکی زۆر یەکلابۆوە و وەك چاوەڕوان دەکرا دوا پارێزگای (رێکنەخراو لە هەرێمێکدا) دەبێت، کە پرسی پارێزگارەکەی درەنگ یەکلابێتەوە، تەنها هۆکاریش سروشتی پێکهاتەی دانیشتوانەکەیەتی، کە دەتوانین بڵێین عێراقێکی بچوککراوەیە و لە هەموو پێکهاتەیەکی تێدایە.
چیرۆکی دووەمیش، کە کۆتاییهات و جارێکی تر ناگەڕێتەوە، کۆتاییهاتنی بونی پارێزگارێکی هەڵنەبژێردراوی بەوەکالەت بوو، کە بەدەر لە ویستی زۆرینەی کەرکوکییەکان دانرا و حەوت ساڵ درێژەی کێشا.
لەدوای ئەو دوو قۆناغە، ئیتر وێستگەیەکی نوێ هاتۆتەئاراوە و لاپەڕەیەك هەڵدراوەتەوە، کە خواستێك هەیە بە نیازی پاك، بیرۆکەی باش، دیدگای بونیاتنەر ئەو لاپەڕەیە پڕبکرێتەوە.
لەم لاپەڕە نوێیەدا، وەك ئەوەی سەرۆك کۆمار لە رۆژی ئیمزاکردنی مەرسومەکەدا بە رێبوار تەها پارێزگاری نوێی کەرکوکی وت، گرنگە کار لەسەر سێ خاڵی لەپێشینە بکرێت؛ پێکەوە کارکردن و هاوئاهەنگی لەگەڵ هەموو پێکهاتەکان، خزمەتکردنی کەرکوك و کەرکوکییەکان وەك یەك و بێ جیاوازی هەروەها بەتایبەتیش بەرەنگاری پەتای گەندەڵی و پەرەپێدانی ئاوەدانی و ئارامی و ئۆقرەیی.
بە سەرقاڵبونی پارێزگاری نوێ بەم دۆسیانە، بە جێبەجێکردنی کارنامەکەی و هێنانەدی بەڵێنەکانی کە لەم چوارچێوەیەدا دراون، چاوەڕێ دەکرێت کەرکوك بپەڕێتەوە بۆ قۆناغی بونیادنانەوە و جوانکردن و ئاوەدانکردنەوە، تا ببێتە ئەو پارێزگایەی شایستەی خەڵکەکەیەتی، کە نەهامەتی زۆریان بەدەستی شۆڤێنی و سیاسەتە چەوتەکانی رژێمی لەناوچوی بەعسەوە چەشتووە و لە ململانێکانیشدا زیانیان بەرکەوتوە.
جا بەوپێیەی سەرۆکایەتی کۆمار کۆکەرەوەی هەموانە و وەک هەمیشە دەرگای بۆ عێراقییەکان، بە پێکهاتە فرەچەشنەکەیەوە، کردۆتەوە، پارێزگاری هەڵبژێردراوی کەرکوکیش وەك خۆی دەڵێت؛ لە ئەگەری هەر گرفتێکی سیاسی و لێکتێنەگەیشتنی پێکهاتەکانی پارێزگاکە، ئەوا سەرۆکایەتی کۆمار دەکاتە مەرجەع و روو لە سەرۆك کۆمار دەکات بۆ کۆکردنەوەی هەموان و زاڵبون بەسەر کێشەکاندا.
بەڵێنەکەشی دوبارەکردەوە، کە پارێزگای کەرکوك دەکاتە مەڵبەندی پێکەوەژیان و کارکردنی دەستەجەمعی، درێژەپێدەری رێبازی سەرۆك مام جەلال دەبێت و چەپکە گوڵەکەی پەیڕەو دەکات.
بافڵ تاڵەبانی دووربین و واقعی بوو لە ئەزموونی سیاسی خۆیدا، بە سیاسەتێکی حەکیمانە و دووربین توانی گرێ کوێرەکان بکاتەوە و ئەنجام بەدەست بێنێت؛ کە بەجۆرێک سەرنجی خۆی لە سەر ئەنجام چڕ کردەوە نەک سیاسەتی ھاشو ھوشی سۆشیال میدیا.
کەرکوک کە کلیلی چارەسەرکردنی مەسەلەی رەوای کوردە، بە ژیری خۆی توانی قودسی کوردستان بخاتەوە سەر ئەو رێچکەیەی کە کەرکوکیەکان ویستیان لەسەری بووە بۆ ئەوەی ھەریەکەو لایەک و چمکێکی لەگەڵ بەرزکەنەوە.
بافڵ تاڵەبانی ژیرانە بازی بەسەر پیلانگێڕییەکان دا، و ھاوبەشی بڕیاری بۆ کوردو نەتەوەجیاکانی کەرکوک گەڕاندەوە.
سەلماندی لەسەر رێگەکەی باوکی ھەنگاو بۆ ئایندەیەکی باشتر دەنێت.
ستراتیژی بافڵ تاڵەبانی لەکەرکوک ستراتیژی بەشداری ھەموو پێکھاتەکانە.
کوردانە جاڕی سەرکەوتنی داو سەرکەوتنی دانانی پارێزگارێکی کوردی بەستەوە بە حیکمەتی سەرکەوتنی دۆزی رەوای کورد لەو شارە دیرۆکییە کە لەشەڕی شوناسنامەی خۆیدایە.
بە لارێدا بردنی فاکت و ڕاستییەکان هیچ خزمەتێکی هیچ کەسێک ناکات، تەنانەت ئەو کەس و لایەنەش کە ملی ڕاستییەکان دەچەمێننەوە بۆ ئەوەی بەرژەوەندی تەسک رایی بکەن و خەرجی تەماعی زۆر دابین بکەن.
لە دۆسێی ئێزدییەکان پێویست ناکات کەس پەلاماری ئاین و باوەڕەکانی خەڵک بدات بۆ ئەوەی خۆی و لایەنگرەکانی لە بەرپرسیارێتی دونیایی و ئەمڕۆیی بدزێتەوە. باشترە کەمتەرخەم بناسێنن و پەراوی دادپەروەرانەی بۆ بکەیمەوە .
زۆر کەس پەلاماری خوا و پەیامبەرەکانی دەدات و شەڕی لابەلای مەزهەبی و ئاینی بەرپا دەکات بۆ ئەوەی خۆی لە بابەتە ئەسڵییەکە بدزێتەوە. بابەتی ئەوەی هەندێک بەندەی لاساری خوا کەمتەرخەم و کەم حەوسەڵە و کەم ئیدراک و کەم تەگبیر بوون لە ئەرکی پاراستن و پارێزگاری لە هاوڵاتیانی شەنگالدا . هەڵدانەوەی لاپەڕەی قەدیم و سیپارەی دڕاو و رەنگ زەرد بۆ بەلارێدا بردنی فاکت و ڕاستی ئەمرۆیی ترسنۆکییەکە لە خاوەنی مەسەلە و مافی رەوا ناوەشێتەوە.
جەدەلی بێ بڕانەوە لای خەواجەکانی قژزەد و چاوشینن جەدەلی بێزەنتی پێ دەگوترێ، لای خۆمانی لە قورئانی مەجیدا ئاماژەی ( وكان الانسان اكثر جدلا) هەیە، لەم زەمانەشدا لای هاوچەرخان (چەلەحانێی بێسوود) ناونیشانێتی.
داعش دوژمنی کورد و مرۆڤایەتییە و کەمتەرخەمەکانیش لەسەر زەوی و لە شوێنی دیاری کراون، لە ئاسمان بە دوایا مەگەڕێن ، چونکە ئەمە کات بەفیڕۆ دانە و خۆ و خەڵک خەڵەتاندنە . ئوممەتی موحەمەدیش نەفرەت لە داعش دەکات کە رەسەنترین کوردەکان و مەزڵومترین مرۆڤەکانی کردە خۆراکی غەریزەی جەهل و جینۆسایدی ئێزدییەکانی بەرپا کرد.
سەرەتای رێی ڕاستی خاوەندارێتی لە پرسە رەوکانی خۆت ئەوەیە ڕاست و چەپی خۆت بناسیت، دۆست و نەیارت پۆلین بکەیت. دۆستەکانت زۆر و نەیارەکانت کەم بکەیتەوە. نەیارە بەرچاوەکەت گەمارۆ بدەیت. وا نەکەیت بە لارێدا بردن کەیسەکە وێڵ دەکا و کەمتەرخەمانیش لەو درزەوە وەک بەرزەکی بانان بۆی دەردەچن.
حاڵی عەرزم بووی؟ یان شەرحی زیاتری گەرەکە؟
لەم دواییانەدا لەگەڵ زۆرێک لە سەرکردەکانی پارتە سیاسییەکانی ھەرێمی کوردستانی عێراق گفتوگۆم ھەبووە، بیروبۆچوونمان لەسەر بارودۆخی ئێستای ناوچەکە و ھەڵبژاردنی پەرلەمانی داھاتوو ئاڵوگۆڕ کردووە. لە کاتی گفتوگۆکاندا ھەندێکیان گرنگییان بە گەشەسەندنی سەقامگیر و خێرای چین نیشان دا و لێیان دەپرسیم: وەک پارتێکی دەسەڵاتدار، پارتی کۆمۆنستی چین چۆن وڵاتێکی زەبەلاح بەڕێوەدەبات کە ژمارەی دانیشتووانی ١.٤ ملیار کەسە؟ وەک پارتێکی سیاسی گەورە، چۆن پارتی کۆمۆنستی چین چارەسەری پرسی گرنگی خۆبەڕێوەبردن دەکات؟ ھەرچەندە ھەوڵم داوە ڕوونکردنەوە بدەم، بەڵام بەھۆی کەمی کاتەوە ڕەنگە بە شێوەیەکی ھەمەلایەنە و قووڵ وەڵامم نەدابێتەوە. بۆیە دەمەوێت ئەم دەرفەتە بقۆزمەوە و ڕوونکردنەوەیەکی رێکوپێکتر و گشتگیرتر لەسەر ئەم بابەتە گرنگە پێشکەش بکەم، بەو ھیوایەی باشتر وەڵامی پرسیارەکانیان بدەمەوە.
تا کۆتایی ساڵی ٢٠٢٢، پارتی کۆمۆنستی چین زیاتر لە ٩٨ ملیۆن ئەندام و زیاتر لە ٥ ملیۆن ڕێکخراوی حزبی بنەڕەتی ھەبووە. دەکرێ بڵێین بەڕاستی گەورەترین پارتی سیاسییە لە جیھاندا لە ڕووی قەبارەوە. بۆ پارتێکی ئاوا گەورە، کە ماوەیەکی زۆرە لە پڕ دانیشتووترین وڵاتی جیھاندا دەسەڵاتدارە، نابێ سەختی بەڕێوەبردنی کاروباری ناوخۆی پارتەکە بە کەم سەیر بکرێت.
ئەگەر سەیری پارتی کۆمۆنستی یەکێتی سۆڤیەت بکەین (کە پێشتر پێی دەگۆترا بەلشەفیک)، زەحمەت نییە بگەینە ئەو ئەنجامەی کە ئەو پارتەی سەردەمانێک دەیان ملیۆن ئەندامی ھەبووە، بە دڵنیاییەوە پارتێکی گەورەی جیھانە. پێداچوونەوەیەکی کورت بە مێژووەکەیدا ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت کە ئەو پارتە کاتێک ٢٠٠ ھەزار ئەندامی ھەبوو، سەرکەوتووانە قەیسەری ڕووخاند و دەستی بەسەر دەسەڵاتدا گرت؛ کاتێک ٢ ملیۆن ئەندامی ھەبوو، بەرگری لە دژی ھێرشی دڕندانەی سوپای ھیتلەر کرد و لە کۆتاییدا سەرکەوتنی جەنگی جیھانی دووەمی بەدەستھێنا؛ بەڵام کاتێک ژمارەی ئەندامەکانی گەیشتە نزیکەی ٢٠ ملیۆن کەس، لە مانگی ئابی ١٩٩١دا کودەتایەکی شکستخواردوو ڕوویدا و لە شەو و ڕۆژێکدا پارتەکە ڕووخا. ئەمە وانەیەکی قووڵە بە ھەموو مانایەک!
ئایا ئەو کێشانە چین کە ئەگەری سەرھەڵدانی ھەیە کاتێک پارتێکی گەورە بە نزیکەی ١٠٠ ملیۆن ئەندامەوە بۆ ماوەیەکی زۆر لە حکومڕانیدا بێت؟
بە مانایەکی تر، ئەو سەختییە ناوازانە چین کە ڕووبەڕووی پارتێکی گەورە دەبێتەوە وەکو پارتی کۆمۆنستی چین؟
لە بەرامبەر ئیغراکردن بە ھەموو جۆرەکانییەوە، چۆن ھەموو ئەندامانی پارت دەتوانن بە بەردەوامی ڕاستگۆ بن لەگەڵ خواستی ڕەسەنی پارتەکە و بەتوندی ئەرکی پارتەکە لەبەرچاو بگرن؟ بۆ مرۆڤ ئاسانە کارێکی باش بکات، ئەمەش پێویستی بە پەروەردە و ڕۆشنبیرکردنی حزبییە. بۆ پارتێکی سیاسی، بەتایبەتی پارتێکی گەورە کە ئەندامێتی وەھا زۆر بێت، زۆر قورسە ژمارەیەکی وا زۆر خەڵک والێبکات کە نموونەیی و بیروباوەڕی پتەو بپارێزن، وابکات کە ھەموو ئەندامان و کادیرانی پارت باوەڕیان بەوە ھەبێت کە ھەر سیاسەتێک یان بڕیارێک پێویستە لەسەر بنەمای بەرژەوەندی گەل بێت نەک شتێکی تر. بەڵام لە ھەمان کاتدا چاودێری گشتی و بەدواداچوونی دیسپلین گرنگە.
لە بەرامبەر ھەمەچەشنی بیروبۆچوون و تێڕوانین لە کۆمەڵگادا، چۆن بتوانین ھەموو ئەندامانی پارت لە قسە و کردارەکانیان یەکبخەین؟ ئەمە تاقیکردنەوەی توانای پارتێکی سیاسییە بۆ بەڕێوەبردنی خۆی. وەک پارتێکی زەبەلاح، مامەڵەکردن لەگەڵ ئەم بەرەنگاریەدا زۆر قورسە. لەگەڵ گەشەکردنی قەبارەی پارتێکی سیاسی، ھاوکات لەگەڵ قوڵبوونەوەی چاکسازی و کرانەوە، بەرژەوەندییە کۆمەڵایەتییەکان ھەمەچەشن دەبن و بەدڵنیاییەوە کاریگەری لەسەر ئەندام و کادیرانی پارت دەبێت. بەم ھۆیەوە لەوانەیە ھەندێک توێژی سیاسی یاخود گروپی بچووک لەناو پارتەکەدا سەرھەڵبدەن کە بەپێی ئارەزووی خۆیان مامەڵە بکەن و بەم شێوەیە دواتر کێشە دروست بکەن.
لە بەرامبەر پرس و بەرەنگاریە بێکۆتاکاندا، چۆن بتوانین ھەمیشە توانای بەڕێوەبردنی بەھێز وکارامەیی ڕابەرایەتی بپارێزین؟ وەک پەندێکی چینی دەڵێت “لە کاتی نەبوونی کەرەستەی گونجاودا، ناتوانیت کارەکە ئەنجام بدەیت”. شەرعیەتی پارتی دەسەڵاتدار لە توانای بەڕێوەبردن و سەرکردایەتی بەھێزی لە چارەسەرکردنی کێشەکان و بە ئەنجام گەیاندنی کارەکاندا سەرچاوە دەگرێت. گرنگی ئەم بابەتە ناتوانرێت زیادەگۆیی تێدا بکرێت. جیھان بە گۆڕانکاری قووڵ و ئاڵۆزدا تێدەپەڕێت. ئەگەر پارتی دەسەڵاتدار کەمتەرخەم بێت و خۆی بە شێوازە کۆنەکانیەوە ببەستێتەوە، ئەوە زۆر مەترسیدار دەبێت و لەوانەیە مێژوو بیسڕێتەوە.
لە کاتێکدا ھەندێک لە ئەندامان و کادیران چێژ لە ژیانێکی خۆش و ئاسوودە وەردەگرن، چۆن بتوانین بەردەوامی بە ڕۆحی ماندووبوون و کارگێڕی بدەین؟ سکرتێری گشتی شی جینپینگ جارێک ئاماژەی بەوە کرد کە: “دوای دەیان ساڵ لە ڕەوشی ئاشتی لە بەڕێوەبردنی دەسەڵاتدا، ژمارەیەک لە ئەندامان و کادیرانی پارت لە کارەکانیاندا بژاردەی ژیان و مردنیان تاقینەکردۆتەوە، ھەروەھا بە شەڕی قورس لە ژینگەیەکی سەختدا تێنەپەڕیون. بۆیە ئەوان بە ڕۆحێکی لاواز و وورەیەکی نزمەوە، ئارەزوویان بۆ ژیانێکی ئاسوودە دەڕوات، و بە ئاسانی لە بەرامبەر ھەندێک ململانێی گەورەدا تووشی شڵەژان و سەرلێشێوان دەبن”.
لە بەرامبەر بارودۆخی باشی گەشەسەندنی ئابووری و کۆمەڵایەتیدا، چۆن ھەمیشە بتوانین کێشەکانی خۆمان لە کاتی خۆیدا بدۆزینەوە و چارەسەریان بکەین؟ دانایەکانی چین جارێک وتیان “لە کاتی ئارامیدا ئامادەبە بۆ مەترسی.” و "ھەرکەسێک بەسەر ئەوانی تردا زاڵ بێت ئەوە بەھێزە و ھەرکەسێک بەسەر خۆیدا زاڵ بێت ئەوە بەھێزترە." ئەم پەندانە مانای ئەوە دەگەیێنن کە پێویستە خۆمان بۆ خراپترین سیناریۆ ئامادە بکەین بۆ ئەوەی نەبەزێنراو بین. بۆ ئەوەی بەڕاستی بەھێز بین، مەرج نییە بەسەر ئەوانەی تردا زاڵ بین، بەڵام پێویستە لە شکست دەربازبین و خۆڕاگربین.
لە بەرامبەر گەندەڵی و ڕەوتە کۆمەڵایەتییە ناتەندروستەکانی دیکەدا، چۆن بتوانین یەکڕیزی سیاسی لەناو پارتدا بپارێزین؟ سکرتێری گشتی شی جینپینگ وتی " گەندەڵی شێرپەنجەی کۆمەڵگایە. ئەگەر ڕێگری لە گەندەڵی نەکەین یاخود لێبگەڕین زیاد بکات، ئەوا مانەوەی پارت و وڵات دەکەوێتە مەترسییەوە. بۆ ئەوەی پارت بتوانێت بنەمای دەستپاکی بونیاد بنێت ھاوکات لەگەڵ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا، پێمان وایە ئەمە پەیوەندییەکی زۆری بە مانەوەی پارت و نیشتیمانەوە دەبێت. ھەروەھا ئەمە لە چەندین وانەی مێژوویی سەردەمی کۆن و مۆدێرنەوە ھاتووە چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوە”.
لە بەرامبەر ئەو کێشانەی کە لە سەرەوەدا ئاماژەیان پێکراوە، چۆن پارتی کۆمۆنستی چین چارەسەریان دەکات؟
ئەگەر سەیری مێژووی سەد ساڵەی پارتی کۆمۆنستی چین بکەین، بۆچی پارتەکەمان دەتوانێت لە کێبڕکێی توندی نێوان ھێزە سیاسییە جیاوازەکاندا دەربکەوێت؟ بۆچی ھەمیشە دەتوانین لە پێشەنگی سەردەمدا بمێنینەوە و ببینە بڕبڕەی پشتی گەل و نەتەوەی چین؟ یەکێک لە ھۆکارە گرنگەکان ئەوەیە کە پارتەکەمان ھەمیشە پابەندە بە ڕاستییەوە، بەردەوام ھەڵەکان ڕاست دەکاتەوە، ئازایانە ڕووبەڕووی بەرەنگاریەکان دەبێتەوە، بوێرانە بەھای خۆی نوێدەکاتەوە و توانایەکی زۆر بەھێزی ھەیە بۆ خۆ چاککردنەوە. پارتی کۆمۆنستی چین ھەندێک شێوازی کاریگەری بۆ جێبەجێکردن گرتۆتەبەر.
پێویستە ھەمیشە بەرژەوەندی گەل بخەینە پلەی یەکەم و پێش ھەموو شتێکەوە. گەڕان بەدوای خۆشبەختی بۆ گەلی چین و گەشبوونەوە بۆ میللەت، مەبەست و ئەرکی بنەڕەتی پارتی کۆمۆنستی چینە، کە بەرژەوەندی تایبەت بۆ خۆی تێیدا نییە. مارکس و ئەنگڵس جارێک لە لێدوانێکی کۆمۆنستدا وتیان: "ھەموو بزووتنەوە مێژووییەکانی پێشوو بزووتنەوەی کەمینەکان بوون، یاخود لە بەرژەوەندی کەمینەکاندا بوون. بزووتنەوەی پرۆلیتاری بریتییە لە بزووتنەوەیەکی ھۆشیار و سەربەخۆ بۆ ڕەھای زۆرینە، بۆ بەرژەوەندی ڕەھای زۆرینە." پارتی ئێمە پارتێکی چەکدارە بە مارکسیزم. ھەمیشە نوێنەرایەتی بەرژەوەندییە بنەڕەتییەکانی ڕەھای زۆرینەی گەلی چینی کردووە و ھەرگیز ھیچ بەرژەوەندییەکی تایبەتی خۆی نەبووە. ھەموو شتێک بۆ گەلە. وەک سکرتێری گشتی شی جینپینگ وتی " ئاواتی خەڵک بۆ ژیانێکی باشتر ئەوەیە کە ئێمە ھەوڵی بۆ دەدەین."
پاراستنی ئاستێکی بەرزی یەکڕیزی و یەکگرتوویی ھزری ئایدیۆلۆجیا لەناو پارتدا زۆر گرنگە. یەکگرتوویی ھێزە و کلیلی سەرکەوتنە. ھێزی پارتیش بەھەمان شێوە لە توانای ڕێکخستنی بەھێزەوە سەرچاوە دەگرێت. بە ھەوڵدان بۆ باشترکردنی چالاکییە سیاسییە ڕێکخراوەکانی ناو پارت، پەروەردەی ھزری ئایدیۆلۆجیای کاریگەر، بەردەوام چاککردنی سیستەمی ھێڵکاری و ڕێساکانی پارت، چەسپاندی دیموکراسی تەواو لەناو پارت، دەتوانین پارتەکە "وەک خێزانێکی ھاوسەنگ، یەکگرتوو بکەین، و وەک پۆڵایەکی پتەو، بەھێز بکەین". پێویستە ھەموو ئەندامان بە توندی پشتگیری لە دەسەڵاتی کۆمیتەی ناوەندی پارت بکەن، بە تەواوی ڕێنماییەکانی کۆمیتە جێبەجێ بکەن و ھەوڵ بدەن بۆ گەیشتن بە ئامانجە ھاوبەشەکان. لەناو پارتدا، بە ھیچ شێوەیەک ڕێگەپێدراو نییە کۆمەڵە، بازنەی بچووک یاخود باند ھەبێت، و نابێت ڕێگە بە ھیچ ڕەفتارێک بدرێت کە ببێتە ھۆی تێکدانی یەکڕیزی و کۆکردنەوەی ھێز و توانای ڕووبەڕووبوونەوەی ئاستەنگەکان.
پێویستە بەردەوام تواناسازیی پارت بەھێز بکەین، تواناکانی حوکمڕانی و سەرکردایەتیی پارت بەرز بکەینەوە. پارتی کۆمۆنستی چین ھەمیشە پابەند بووە بە چەمکی بونیادنانی پارتێک کە ئارەزووی فێربوونی ھەبێت. ئەمەش مەرجی بەرز دەخاتە سەر ئەستۆی سەرکردەکانی پارت لە ھەموو ئاستەکاندا. ھەرچەندە سەرقاڵی کارن، بەڵام پێویستە کات بۆ خوێندن و فێربوونی زانیاری نوێ تەرخان بکەن بۆ ئەوەی شیکاریی بیردۆزییان بەرەوپێش ببەن، و ئەوەی فێریبوونە لە شوێنی کاردا جێبەجێی بکەن. لە ھەمان کاتدا نابێت شوێن بۆ ئەو کەسانە ھەبێت کە بێسوودن یاخود وەک ھەڵھاتوو دەردەکەون و لە ھیچ شتێکدا باش نین.
ئێمە ھەمیشە دۆخێکی دەروونی باش دەپارێزین بۆ ئەنجامدانی ھەر کارێک بە ھەستێکی بەھێزی بەرپرسیارێتی. دەستپێکردنی ھەر کارێک قورسە، بەڵام بەردەوامبوون لەو کارە قورسترە. تێکۆشان و سەرکەوتنی وڵات ئاسان نییە، بەڵام بەرگریکردن ڵێی و پاراستنی قورسترە. بە درێژایی مێژوو، ھەر نەتەوە و وڵاتێک بە کاری قورس و خۆ باشترکردن و ھەوڵی جددی گەورە بووە و گەشەی کردووە، لە کاتێکدا ھەمیشە لە ناوچوون و پاشەکشە لە زیادەڕەوی وکەمتەرخەمی و لەڕێلادانەوە سەرچاوە دەگرێت. کار کرداری خۆشگوزەرانی بۆ میللەت دەھێنێت و قسەی ناڕاست دەیخاتە مەترسییەوە. پارتی کۆمۆنستی چین پابەندە بە ڕێبازێکی سیستماتیکی لە بەڕێوەبردنی چەندین پەیوەندی لەوانە پەیوەندییەکانی نێوان ئابووری و کۆمەڵگا، حکومەت و بازاڕ، کارایی و دادپەروەری، جووڵەگەری و ڕێکوپێکی، و گەشەپێدان و ئاسایش. ھەروەھا پێویستە بەشێوەیەکی باش مامەڵە لەگەڵ پەیوەندییەکانی نێوان حکومەتی ناوەندی و حکومەتی ھەرێمەکان، لە نێوان پارێزگا پێشکەوتووەکانی کەنارە دەریایەکان و پارێزگا کەم گەشەسەندووەکان، و لە نێوان پلاندانانی ستراتیژی پیشەسازییەکان و گەشەپێدانی ھەرێمی ڕێکخراودا بکەیت.
ئەرکی گرنگی سەرکردە باڵاکان ئەوەیە کە خودی خۆیان خاوەنی ڕەوشت و بەھای شۆڕشگیریبن بۆ ئەوەی ببنە نموونەیەک بن بۆ ئەندامانی تری پارتەکە. لە کۆتایی ساڵی ٢٠١٢دا "٨ یاسا"ی بەناوبانگ لەلایەن مەکتەبی سیاسی پارتی کۆمۆنستی چین پەسەندکرا بە ئامانجی پێشخستنی شێوازی کارکردن وچارەسەرکردنی پرسە سەختەکان وەک فۆرمالیزمی و بیرۆکراسی. لەو کاتەوە ئەرکی سەرکردایەتی پارتەکە بووە ئەرکێکی گرنگ و درێژخایەن، لە نیشاندانی ئیرادەیەکی بەھێز بۆ وەرگرتنی ڕابەرایەتی لە پێشکەشکردنی نموونەکان. بە درککردن بەوەی کە ئەمە شەڕێکی سەخت و درێژخایەنە، پارت نەک تەنھا جەخت لەسەر بەھێزکردنی ئاڕاستەی ھزری ئایدیۆلۆجیایی دەکات، بەڵکو جەخت لەسەر ڕێساکانی ڕەفتار و لێپرسینەوەی ڕێکوپێکی دەکاتەوە. ھەندێک لە دۆسیە باڵاکانی گەندەڵی دادگایی و ئاشکرا کراون. دوای دە ساڵ لە ھەوڵدان، توانیمان کۆتایی بە ھەندێک پرسی چەسپاو بھێنین کە ساڵانێکی زۆرە بنبڕ نەکرابوون، و توانیمان خەڵک زیاتر ڕازی و دڵخۆش و دڵنیاتر بکەین.
ھەرگیز لێبوردە نابین لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و کارە نایاساییەکانی دیکەی ناو پارتەکە. ھەرکەسێک پێشێلی ڕێساکانی پارت و یاسا نیشتمانییەکان بکات، بەبێ گوێدان بە پۆستەکەی، بەپێی پێویست لێکۆڵینەوەی لەگەڵ دەکرێت و سزا دەدرێت. لە دوای ١٨ەمین کۆنگرەی نیشتمانی پارتی کۆمۆنستی چینەوە، زیاتر لە ٥٠٠ کادیر لەسەر ئاستی وەزاری یان سەرووتر دادگایی کراون و زیاتر لە ١٥%یان ئەندامی کۆمیتەی ناوەندین. لیژنەکانی پشکنینی ڕێکوپێکی لەسەر ئاستی ناوەندی و ناوخۆیی نەک تەنھا لێکۆڵینەوە لە کەیسە باڵاکان دەکەن، بەڵکو لە بنەڕەتەوە ڕووبەڕووی گەندەڵی دەبنەوە. لەھەمان کاتدا، ھەموو بەشەکان و دامەزراوەکان ھەر پێنج ساڵ جارێک پشکنینی سیاسییان بۆ دەکرێت کە لە ڕێگەیەوە دەتوانرێت کێشەکان دەستنیشان بکرێن و بەو پێیە چارەسەرکردن پەیڕەو بکرێت.
پارتەکەمان ساڵانە چالاکیی پەروەردەیی چڕ ئەنجام دەدات بە مەبەستی یەکخستنی تێگەیشتنی ھزری ئایدیۆلۆجیای ھەر ئەندامێک، و باشترکردنی یاسا و ڕێسا ناوخۆییەکانی پارت، و کۆنتڕۆڵکردنی دەسەڵات لەناو قەوارەیەکی دامەزراوەیی. ئەمساڵ تیشک دەخەینە سەر رێکوپێکی بەرنامەی فێربوون و پەروەردەکردن لەناو پارت، کە بۆ ماوەی ٤ مانگ بەردەوام دەبێت. پێویستە ھەموو ئەندامانی پارت ڕێسای تازە ھەموارکراوی پارتی کۆمۆنستی چین سەبارەت بە ڕێوشوێنەکانی تەمێکردن بخوێننەوە. مەبەست لێی بەرزکردنەوەی ئاستی ھۆشیاری ھەموو ئەندامانی پارتەکەیە بۆ پابەندبوون بە یاسا و ڕێنماییەکان.
چارەسەری ئەو بەرەنگاریە ناوازانەی کە پارتێکی گەورە ڕووبەڕووی دەبێتەوە، ناتوانرێت لە شەو و ڕۆژێکدا بدۆزرێنەوە و بەدەست بھێنرێن، و پێویستیان بە گەڕانێکی سەخت و درێژخایەن ھەیە. لە مانگی تەمموزی ساڵی ١٩٤٥ دامەزرێنەری کۆمەڵەی دیموکراتی چینی بەڕێز ھوانگ یانپێی سەردانی ماو زێتۆنگی کرد لە ئەشکەوتەکەی لە یانان. ھوانگ ھیوای خواست کە ئەو حکومەتە نوێیەی کە لەلایەن پارتی کۆمۆنستی چینەوە دادەمەزرێت، سووڕی مێژوویی ڕژێمە کۆنەکان بشکێنێت کە "بەھەمان ئەو خێراییەی کە تێیدا سەریھەڵداوە بەشێوەیەکی کتوپڕ کەوتۆتە خوارەوە". ماو لە وەڵامدا وتی، "ئێمە ڕێگایەکی نوێمان دۆزیوەتەوە بۆ ڕزگاربوون لەو سووڕە. تا خەڵک توانای سەرپەرشتیکردنی حکومەتیان ھەبێت، ناوێرین ھەوڵەکانمان خاو بکەینەوە." ئێستا پارتەکەمان وەڵامی دووەمی بۆ ئەم پرسیارە دۆزییەوە، ئەویش خو و نەریتی شۆڕشگێرییە.
جیھان پێی ناوەتە دەیەی سێیەمی سەدەی بیست و یەک، لەگەڵ بەردەوامی گەشەسەندنی جیھانگیری، ھەموو وڵاتێک ڕووبەڕووی چەندین جۆری بەرەنگاری دەبێتەوە. ئێستا لە ھەوڵی گەشبوونەوەی نەتەوەیی بە ڕێگا ناوازەکەی بەرەو نوێخوازی لە ڕێگای گەشەسەندنی ئاشتیانە، چین ھەمیشە پابەند بووە بە بنەمای فرە جەمسەری جیھانی و دیموکراتیکردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان. پارتی کۆمۆنستی چین ئامادەیە گفتوگۆی دۆستانە لەگەڵ پارتە سیاسییەکانی دیکەی جیھان بکات، لەنێوانیاندا عێراق، بەجۆرێک کە ئاڵوگۆڕ و ھەماھەنگی بەرەوپێش ببەین، ئەزموونەکانمان لە حوکمڕانی پارت و وڵات ھاوبەش بکەین، لەڕووی شارستانییەتەکانەوە لەیەکتر فێربین، تواناکانی سەرکردایەتی و حوکمڕانی باشتر بکەین، پێکەوە بۆ بەرەوپێشبردنی ڕێزگرتنی یەکتر، پشتگیری یەکتر و یارمەتیدانی یەکتر بۆ سەرکەوتن کاربکەین. بە ئەنجامدانی ھەموو ئەمانە بەیەکەوە، ھیوادارین کۆمەڵگایەکی جیھانی خاوەن داھاتوویەکی ھاوبەش بۆ مرۆڤایەتی بونیاد بنێین.
ئەم ھەلومەرجەی ئێستا لەنێوان دوو ھێزی چەکداری کوردستان دروستبووە مەترسیدارە بۆ ئاسایشی میللی نەتەوەکەمان و بەدڵی داگیرکەرانی کوردستانە کە کورد دووبارە ببنە کلکی تەور بۆ بڕینی یەکتر.
رۆژانە دەبینی یەک تاوانباردەکەن؛ بەمادەی تێرۆرو لەمیدیاکان شەڕ زیاتر گەرم دەکرێت..!
بەھەموو ئەگەرێک.. ھیوادارین کە وانەبێ؛ ئەم یەک تاوانبارکردنە سەردەکێشێت بەرەو جەنگی براکان؛ کە پێشتر حەرام کراوەو ئەزمونیشکراوە کە کورد تەنھا زیان بە پێگەی خۆی دەگەیەنێت.
ھاتنی سوپای تورک بۆ ناو خاکی کوردستان و فراوانکردنی داگیرکاری؛ دەرفەت واڵادەکات بۆ بەھێزکردنی ئەوبارگرژییەی کە بەدەستی ناوخۆی دروستبووە و سەرئەنجامیش زیانی گشتی لێدەکەوێتەوە.
ئەم دۆخەی ئێستا، پڕ مەترسیدارە و حەقی ئەوەیە کە رای گشتی و ھێزە کوردستانییەکان بە تایبەت یەکێتیی نیشتمانی کوردستان بەجددی رۆڵی سەرەکی بگێڕێ بۆ دامرکاندنەوەی ئەو ھەلومەرجە مەترسیدارە کە خەریکە ئاگری ناوخۆیی لە جەستەی کوردستان بەردەدات.
لە ئەگەری شەڕ زیاتر لەوە زیانی گەورە بەردۆزی رەوای کورد دەگات لە جیھاندا و وەک خۆ خۆر ناودەردەکەینەوە .
بە مێژوو ئەوە سەلمێنراوە کە وڵاتانی دەورووبەر دۆستی راستەقینەی کورد نین، ئەوەی دۆستە راستەقینەکەیە لە تەنگانە ھەر چیاکانی کوردستانە کە ئێستا واخەریکە بە ئاگری فیتنە دەکرێتە قەرەبرووت.
بەپێی ماددەی ١٣ لە دەستوری عیراق ، گەل سەرچاوەی دەسەڵاتە و دەستوریش باڵاترین یاسایەو ناکرێت هیچ یاسایەک پێچەوانەی ئەم دەستوەربن وەک لە بڕگەی يەكەمدا هاتوە: ئەم دەستورە بە ياساى باڵاو هەرە بەرز دادەنرێت لە عیراقداو، پێويستە لە هەموو شوێنێكى عیراقدا پابەندبن پێوەى بە بێ جياوازى.
دووەم: نابێت ياسايەك دابنرێت پێچەوانەى ئەم دەستورە بێت.
ئەگەر سەرنج بدەینە دەقی بڕگەی یەکەمی ماددەی ١٩ تیایدا هاتوە یاسا سەروەرە هیچ دەسەڵاتێک بەسەر یاساوە نییە جگە لە (دادگا سەربەخۆيەو هيچ دەسەڵاتێكى بەسەرەوە نيە جگە لە ياسا)کەواتە ناکرێت دادگا مل بدات بۆ فشاری سیاسەتوانان .
شێوازو پێکهاتەی دادگای فیدراڵی لەماددەی ٩٢ دەستوردا هاتوە داگای فیدراڵی لە دادوەرو شارەزایانی فقهی ئیسلامی و شارەزایانی یاسایی پێکدەهێنریت ،ئەمەش بەیاسا ڕێکدەخرێت ، ئەم یاسایەش پێویستی بە دەنگی دوولەسەرسێ دەنگی ئەندامانی ئەنجومەنی نوێنەران هەیە، وبەپێی ماددەی ٩٣ دەستور دادگای فیدراڵی دەسەڵاتەکانی دیاریکراون کە خۆی لە هەشت برگە دەبێنێتەوە، ئەوانەش بریتین لە :
دادگاى فيدراليى باڵا تايبەتە بەم بوارانەوە:
يەكەم: چاودێريكردنى ڕادەى دەستورى بوونى ياساو پێڕەوە كارپێكراوەكان.
دووەم: لێكدانەوەى دەقەكانى دەستور.
سێيەم: يەكلاييكردنەوەى ئەو كێشانەى لە ئەنجامى جێبەجێكردنى بڕيارەكانى حكومەتى فيدراليەوە دروست دەبن و ئەو بڕيارو پێڕەوو ڕێنمايى و ڕێوشوێنانەى لە دەسەلآتى فيدڕاڵیيەوە دەردەچن، ياساش ماف دەدات بە هەريەك لە ئەنجومەنى وەزيران و كەسانى خاوەن پلەو ئەوانى دى كە ڕاستەوخۆ لە دادگا ڕەخنە لەو بڕيارانە بگرن.
چوارەم: يەكلاكردنەوەى ئەو دووبەرەكيانەى لەنێوان حكومەتى فيدرالى و حكومەتى هەرێمەكان و پارێزگاو شارەوانى و ئيدارە ناوخۆييەكان ڕوودەدات.
پێنجەم: يەكلاكردنەوەى ئەو دووبەرەكيانەى لەنێوان حكومەتى هەرێمەكان يان پارێزگاكان ڕوودەدات.
شەشەم: يەكلاكردنەوەى ئەو تۆمەتانەى دراونەتە پاڵ سەرۆك كۆمارو سەرۆكى ئەنجومەنى وەزيران و وەزيرەكان، ئەمەش بە ياسا ڕێكدەخرێت.
حەوتەم:.پەسەندكردنى ئەنجامى كۆتايى هەڵبژاردنە گشتيەكان بۆ ئەندامێتى ئەنجومەنى نوێنەران
هەشتەم:
١ - يەكلاييكردنەوەى ناكۆكى لە نێوان بوارى كارى دادگاى فيدرالى و دەستەى دادوەرى هەرێم و پارێزگاكان كە ناكەونە سنورى پارێزگاكان.
ب - يەكلاييكردنەوەى ناكۆكى لە بوارى كارى دەستەى دادوەرى هەرێمەكان و پارێزگاكان كە ناكەونە سنورى هەرێمەكانەوە.
گەر سەرنج بدەینە دەقی ماددەی (٩٤) دەستور ، دەبینین دادگا دەستوری گەورەترین پێگەی هەیە و دادگای بێ رکابەرە و بڕیاری حوکمی کۆتایی داوەتە دادگای فیدراڵی کە (بڕيارەكانى دادگاى باڵاى فيدڕاڵی يەكلاكەرەوەيەو دەبێت سەرجەم دەسەڵاتەكان پێوەى پابەندبن) ئەوە دەقی دەستورە ، قسەی من و تۆ نیە ، بەڵام من و تۆ دەنگمان بەم دەستورە داوە ، کەواتە ئەوە راو ئیرادەی ئێمەشە.
ئینجا ئەگەر بپرسین ئایا دادگای باڵای فیدراڵی هیچ کۆت وبەندێکی لەسەرە ؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە دەبێت بگەرێینەوە بۆ دەستور و یاسا بەرکارەکان، بەپێی ماددەی ١٣٠ دەستور یاساکانی عیراقی بەرکارن تا بەیاساێکی تر هەڵدەوەشێنرێنەوە، بەو مانایە دەبێت رێز لەو یاسایانە بگیرێت وکار بە حوکمەکانی بکات، هەروەها لەماددەی (١٣) دەستوردا هاتوە نابێت هیچ یاسایەک دەربکرێت پێچەوانەی حوکمەکانی دەستور بێت ، کەواتە دادگای باڵای دەستور دەسەڵاتی رەهای نییە بەڵکو حوکم و دەسەڵاتەکانی چوارچێوەی دەستورن ، لەگەڵ ئەو سەرەقەلەمانەی ئاماژەمان پێدان ، دەبێت بە گرنگیەوە بڕوانینە دەوری دادگای فیدراڵی لە سیستەمی فیدراڵیدا بە تایبەتی بۆ ئێمەی کورد، گەر ئێستا دەستوری عیراق بێنین و نوقتە لەسەر پیتەکان دابنێین و تایبەتمەندیەکانی دەسەڵاتی حکومەتی فیدراڵی و تایبەتمەندیەکانی دەسەڵاتەکانی حکومەتی هەرێمەکان وتایبەتمەندیەکانی دەسەڵاتە هاوبەشەکان و تایبەتمەندیەکانی دەسەڵاتە باس نەکراوەکان باس بکەین زۆرتر بەر چاومان ڕوون دەبێتەوە ، بۆیە گرنگە کورد بە هەستیاریەوە مامەڵە لەگەڵ ئەم پرسەبکات، ناکرێت کورد وەک نەیارو ئۆپۆزسیۆن لە حکومەتی فیدراڵی بڕوانێت، لەهەمان کاتدا ناکرێت شەری قانون و باڵا دەستیی قانون نەکات ، ناکرێت شەڕی پێگەی قانون و دەستوری هەرێمی کوردستان نەکات، مافی خۆیەتی پرسیار لەسەر دەستوری بونی یاسای دادگای باڵای فیدراڵی بکات لەنێوان ماددەی (٩٢ و ١٣٠) بۆیە باشتر وایە کورد لەوێنەی عیراق و هەرێم لە پرسی یاسای دادگای فیدراڵی بڕوانێت ، سەدان نوسەرو یاساناسی دڵسۆز پێشنیاریان کرد ، پرۆژەیان دا و تکاو پارانەوەیان کرد کە یاسای دادگای فیدراڵ و یاسای ئەنجومەنی فیدراڵی و یاسای پاراستنی مافی هەرێمەکان و یاسای نەوت و گاز گرنگن ، سەدان دڵسۆزو خەمخۆر هاواریان کرد کە یاسا و بەرنامە گرنگترە لە پۆست.. بەڵام ؟؟
بۆیە دەبێت دان بە ڕاستیەکی تاڵ و فەرزکراودا بنێین کە ئێمە کوردی باشور خەلکی کوردستانی عیراقین ، لەهەمان کاتدا دەبێت مێژووی ١٠٠ ساڵەمان لەبەر چاوبێت، پرۆسەی بنیاتنانەوەی کۆماری دوای ٢٠٠٣ شمان لەبەر چاو بێت کە کورد هاوبەش و ئەندازیاری پێکهێنانی عیراقی نوێ بوو، لەمێژوی کورد و سەدساڵەی خەبات و بەرخودانی دەیان ئەزمون هەیە ناکرێت دوبارەیان بکەینەوە ، دەبێت شەری دەستورو قانون بۆ هەرێم و تەوای عیراق بکەین ، دەبێت دان بەهەڵەکان بنرێت بۆ هەستانەوە.
دواجار سەرۆكی هەرێمی كوردستان فەرمانی هەرێمیی بۆ هەڵبژاردنی داهاتووی پەرلەمانی كوردستان لە رۆژی 10ی حوزەیرانی ئەمساڵ ئیمزا كرد و یەكێتی بە فەرمی لەسەر زاری لێپرسراوی مەكتەبی هەڵبژاردنی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستانەوە رایگەیاند كە ئامادەیە بۆ هەڵبژاردن و پێشوازی لە بڕیارەكەی سەرۆكایەتی هەرێم دەكات. بەمەش هەرێمی كوردستان پێ دەنێتە قۆناغێكی نوێ و ئیدی دەرفەتی ئەوە نامێنێت هەندێ لایەن لەسەر سۆز و عاتیفەی جەماوەر پەیام ئاڕاستە بكەن و دەستی تۆمەت بۆ ركابەرانی خۆیان درێژ بكەن و تۆمەتباریان بكەن بەوەی كە بەربەست لەبەردەم ئەنجامدانی هەڵبژاردن دروست دەكەن و ئەو لایەنانە ناچارن بەدوای ژەنینی ئاوازێكی دیكەدا وێڵبن، چونكە هەڵبژاردن دەكرێت و پرۆسەكەش لەسەر بنەمای فرەبازنەیی دەبێت كە خواستێكی فەرمی و سەرەكی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بوو.
بڕیارەكەی دادگای فیدراڵی عێراقی تایبەت بە شێوازی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستانیش كە هەرێم بەسەر (4) چوار بازنەی هەڵبژاردندا دابەشدەكرێت و (هەولێر، سلێمانی، دهۆك، هەڵەبجە) و كۆتایی هێنان بە سیستمی یەك بازنەیی كە چەند ساڵێكە چەقی ناكۆكی و ململانێیەكی توند بوو لەنێوان یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان و دوای ئەنجامدانی چەندین كۆبوونەوەی دووقۆڵی و فرەلایەنی و بە بنبەست گەیشتنی دانوستانەكان لەسەر ئەو مژارە و كۆتایی هاتنی وادەی پەرلەمانی كوردستان و كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنی هەرێمی كوردستان، یەكێتی لەڕێی سەرۆكی فراكسیۆنی سەوزەوە رێچكەیەكی یاسایی گرتەبەر بۆ ئەوەی لەڕێی دادگای فیدراڵەوە ئەو پرسە یەكلا بكرێتەوە و كاتێك دیاری بكرێت بۆ ئەنجامدانی هەڵبژاردنێكی پاك و بێگەردی پەرلەمانی كوردستان و سەرەنجام دادگا بڕیاریدا كە هاوشێوەی یاسای هەڵبژاردنەكانی حكومەتی فیدراڵ، لە هەرێمی كوردستان سیستمی فرەبازنەیی پەیڕەو بكرێت، بەڵام لە دوای بڵاوبوونەوەی بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی عێراق، هەندێ سەرچاوەی میدیایی دەخوازن بە پێوەری دەستكەوتەكانیان لە یەك بازنەییدا راڤەی سیستمی فرەبازنەیی بكەن لە هەرێم. بۆیە ئەگەر هەڵسەنگاندنێكی بابەتیانە بۆ سیستمی فرەبازنەیی بكرێت ئەوكاتە كۆمەڵێك خاڵی بەرهەمدار و ئەرێنی لە بەرژەوەندی گشتیدا نمایش دەبن و لە بەرامبەردا كۆمەڵێك خاڵی نەرێنی و خەوشی لە یەك بازنەییدا دەردەكەون. لەوانە:
-بەپێی پێوەرەكانی سیستمی دیموكراسی فرەبازنەیی باشتر و سەركەوتووترە لە یەك بازنەیی.
-كورسی هیچ پارێزگایەك بۆ پارێزگایەكی دیكە ناچێت، بۆ نموونە (38) كورسی بۆ پارێزگای سلێمانی، (34) كورسی بۆ پارێزگای هەولێر، (25) كورسی بۆ پارێزگای دهۆك، (3) كورسی بۆ پارێزگای هەڵەبجە دەبێت و ئەگەر رێژەی بەشداربووان لە سنوری پارێزگایەك كەمتریش بێت لە رێژەی بەشداریكردنی دەنگدەرانی پاریزگایەكی دیكە، ئەوا هیچ گۆڕانكارییەك بەسەر رێژە و پشكی كورسییەكانی هیچ پارێزگایەكدا نایەت كە لە یەك بازنەییدا هەبوو.
-هەر كاندیدێك كە سەردەكەوێت، نوێنەرایەتی دەنگدەری پارێزگاكەی خۆی دەكات و دەتوانێت راستەوخۆ و لە نزیكەوە چاودێری و نوێنەرایەتی راستەقینەی پارێزگاكە و دەنگدەرانی خۆی بكات، بەڵام لە سیستمی یەك بازنەییدا هیچ پەرلەمانتارێك نەیدەتوانی بەشێوەی مەیدانی نوێنەرایەتی هەموو دەنگدەرانی هەرێمی كوردستان بكات بە هەموو شار و شارۆچكەكانیەوە.
-كۆمسیۆنی سەربەخۆی هەڵبژاردنەكان باشتر دەتوانێت ئاماری دەنگدەرانی راستەقینەی هەر پارێزگایەك لە دەنگی ساختە جیا بكەنەوە و لێكی هاوێر بكەن.
-زەمینەیەكی باشتر دەرەخسێت بۆ رێگریكردن لە ساختەكاری.
-دادپەروەری بۆ هەموو پارێزگاكان و تەنانەت بۆ دەنگدەرانی ناوخۆی حزبەكانیش دەرەخسێت.
-بۆ حزبە سیاسییەكانیش هەر لایەنێك دەتوانێت بەرنامەی تایبەت بە پارێزگاكان ئامادە بكات كە گونجاو بێت لەگەڵ دۆخی سیاسی و ئەمنی و ئیداری و ئابوری و كۆمەڵایەتی و ... هتد، پارێزگاكە.
-سیستمی فرەبازنەیی بۆ كاندیدەكان لەرووی توانای مرۆیی و تەكنیكییەوە (تیم و كات و خەرجی)یەوە باشترە، چونكە كاندیدەكان لە سنوری یەك پارێزگا باشتر دەتوانن بانگەشە بكەن لەوەی كە لە سنووری هەموو هەرێمی كوردستان بانگەشە بكەن.
بۆیە سیستمی فرەبازنەیی كە هەرچەندە بەرهەمی هەوڵ و هەڵوێستی نەگۆڕی (ی.ن.ك) بوو، بەڵام بەرهەمەكە بۆ هەموو هێز و لایەنە سیاسیەكانە و لە بەرژەوەندی پرۆسەی دیموكراتی و خەڵكی كوردستان كۆتایی دێت.
راست و دروست بانگەشە و هەڵڵای هەڕەشەی هەڵوەشاندنەوە لەسەر قەوارەی هەرێمی كوردستان لەلایەن چەند هێزێكەوە چەند بارە دەبێتەوە، بەتایبەت كە بڕیارەكانی دادگای فیدراڵی لەسەر هەڵبژاردن و پرسەكانی تریش بە مەترسی لەسەر قەوارەی هەرێم دەبینن بەڵام تەنها شتێك قۆناغی دووەمی ژیانی سیاسی و حوكمڕانی هەرێمی كوردستان ببوژێنێتەوە، دوبارە دروستكردنەوەی دامەزراوەكانی هەرێم و شەرعیەتی دەسەڵاتەكەیەتی لەرێگەی ئەم هەڵبژاردنەوە كە دادگای فیدراڵی رێكارە یاساییەكەی بۆ دیاری كردووە، بۆیە سەرۆك (بافڵ تاڵەبانیش) لە دیداری رافیدەین دووپاتیكردەوە كە قۆناغی بونیادنانەوەی هەرێمی كوردستان بە هەڵبژاردن و خۆرێكخستنەوە دێتەدی.
٨ی مارس یەکێکە لەو رۆژانەی ساڵ تایبەتمەندی خۆی ھەیە، رۆژی ژنانی جیھانە بۆ ھەر یەکێک لە ئێمە مانان کوڕ بێت یان کچ یەکەمین فێرگە یەکەمین خوێندگای کە لێی فێر دەبین دایکە خۆشەویسترین کەسی ھەر یەکێک لە ئێمەمانان ھەیەتی لە ژیان و شەریکی دەبێت خێزانەکەیەتی (ژنەکەی) کە باسی خۆشەویستی دەکەین لە جیھاندا یەک تەرەفە نیە ، ژیان بەبێ ژن ناتەواوە .
لە ساڵانی دوایی بەپێچەوانەی ھەموو ئەو بۆچوونە دواکەوتوانەی کە لە رابردوودا ھەبوو ،رۆڵی ژنانیان بە ئارەزوی خۆیان وێنا دەکرد .
ژنان لە ھەموو بوارەکاندا لە ململانێی ناو ھۆڵەکانی پەرلەمان دەبینین ژنان دەوری سەرەکیان ھەیە ، لە فێرکردن و زانکۆ و خوێندنگاکان ژنان دەوری سەرەکیان ھەیە لەبواری راگەیاندن و ئەدەب و ھونەر ژنان ، بگرە لە زۆربەی ساڵەکان خوێندکاری یەکەم و دووەم و سێیەم ژنی تیایە ، لە ھەموو کارەکانی رۆژانەش چ کاری فکری بێ یا کاری دەست و بازوو ژنان وەکو پیاو حزوریان ھەیە تەنھا شتی کە جێگای لێکدانەوە بوو ئەویش شەڕگەکانە مەیدانی خەباتی چەکدار و بەرگریکردن لە خەڵکی کوردستانە
پیاوان دەتوانن رێزی زیاتر لە ژنان بگرن ئەگەر ژن وەکو خۆی سەیر بکەن نەک وەکو کچی یا ژنی یا خوشکی فلان مەسئولە بۆیە دەبێ پۆستی ھەبێ ، نەخێر ژن وەکو پیاو پلە و پایەکانی بەپێی توانا شارەزابێت .
بینیمان ئەوانەی لە ڕەقە و کۆبانی و لە عەفرین چۆکیان بە دوژمنان دادا و کردنیانە پەندی زەمانە بەشی ھەرە زۆریان کچانی کوردستانن
سڵاوتان لێبێت ژنان و کچانی کۆبانی و عەفرین، بەیادی دایکم کە یەکەم مەدرەسەی ژیانم بوو ، بەیادی ھەموو ئەو کەسانەی کە خۆشم دەوێن ، وەھەموو ئەو کەسانەی بەشێکی گرنگی ئەو کۆمەڵگایەن ٨ی مارستان پیرۆزبێت، ھیوادارم ٨/٣ ببێتە سەرمەشقی خەبات و مێژووی رزگاری یەکجارەکی.
رۆژھەڵاتی ناوەڕاست ناوچەیەک بووە کە لە کاروباری جیھانیدا گرنگییەکی زۆری ھەیە، زۆرجار بەھۆی دیمەنە سیاسییە ئاڵۆزەکەی و دینامیکی نێوان گەلان بووەتە مانشێتی ڕۆژنامەکان. ڕووداوەکانی ئەم دواییە لەوان ھەڵبژاردنی پەرلەمان و ئەنجوومەنی شارەزایانی ئەمرۆی ئێران، بووەتە ھۆی گفتوگۆ سەبارەت بەوەی کە داھاتووی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست چی بەدوای خۆیدا دەھێنێت و کاریگەرییەکانی لەسەر وڵاتانی وەک عێراق و ھەروەھا پەیوەندی نێوان ئەمریکا و ئێران چی لێدێت.
ھەڵبژاردن لە ئێران: مانای چییە؟
ئێران ئەمرۆ ھەڵبژاردنی بۆ ھەڵبژاردنی ئەندامانی پەرلەمان و ئەنجومەنی شارەزایان ئەنجامدا. لە کاتێکدا ڕەنگە ئەم ھەڵبژاردنانە وەک کاروباری ناوخۆ دەرکەون، بەڵام لە ڕاستیدا کاریگەرییەکی زۆریان لەسەر ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست و دەرەوەی وڵات ھەیە. دەرئەنجامەکان دەتوانن کاریگەری لەسەر چۆنیەتی کارلێکی ئێران لەگەڵ وڵاتانی دیکەی ناوچەکە و جیھاندا ھەبێت.
بەڵام ئەنجامی ھەڵبژاردنەکانی ئەمڕۆی ئێران لەوانەیە گۆڕانی گەورە لە پەیوەندییەکانی لەگەڵ ئەمریکادا نەھێنێتە ئاراوە. ھەرچەندە ڕەنگە دەنگ و بۆچوونی جیاواز لەناو ئێراندا ھەبن، بەڵام ڕەنگە ئاراستەی گشتی پەیوەندییەکانی ئەمریکا و ئێران بۆ ئێستا وەک خۆی بمێنێتەوە.
کاریگەری لەسەر عێراق: چی لە مەترسیدایە؟
دەرئەنجامی ھەڵبژاردنەکان لە ئێران دەتوانێت کاریگەری لەسەر وڵاتانی دراوسێی وەک عێراقیش ھەبێت. ئێران کاریگەری زۆری لە عێراق ھەیە و گۆڕانکاری لە سەرکردایەتی یان سیاسەتەکانی ئێران دەکرێت لەوێدا کاریگەری گەورەی ھەبێت. ڕەنگە داھاتووی سیاسەتی ناوخۆی عێراق و پەیوەندییەکانی لەگەڵ وڵاتانی دیکەی ناوچەکە لە ژێر کاریگەری ئەنجامی ھەڵبژاردنەکانی ئەمڕۆی ئێراندا بێت.
پەیوەندییەکانی ئەمریکا و ئێران: بەرەو کوێ دەڕۆن؟
ماوەیەکی زۆرە پەیوەندی نێوان ئەمریکا و ئێران ئاڵۆز بووە. لە ساڵانی ڕابردوودا گرژی و ئاڵۆزییەکان بە تایبەت بە کشانەوەی ئەمریکا لە ڕێککەوتنی ئەتۆمی ئێران و سەپاندنی سزاکان بەخۆیەوە بینیوە. بەڵام سەرەڕای دەرئەنجامی ھەڵبژاردنەکانی ئەمڕۆی ئێران، بەدووری نازانرێت گۆڕانکاری گەورە لە چۆنیەتی پەیوەندیەکانی ئەمریکا و ئێراندا ڕووبدات. ئەگەر سەیری داھاتوو بکەین، گرنگە ھەردوو وڵات ڕێگایەک بدۆزنەوە بۆ قسەکردن لەگەڵ یەکتر و چارەسەرکردنی ناکۆکیەکانیان بە شێوەیەکی ئاشتیانە. ھاوکاری نێوان ئەمریکا و ئێران دەتوانێت لە پرسەکانی وەک بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و پەرەپێدانی سەقامگیری لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستدا یارمەتیدەر بێت.
ئایندەی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست لەژێر کاریگەری زۆر ھۆکاردایە، لەوانە دەرئەنجامی ھەڵبژاردن لە وڵاتانی وەک ئێران. لە کاتێکدا ڕەنگە گۆڕانکارییە دەستبەجێیەکان دراماتیک نەبن، بەڵام ناوچەکە بەردەوامە لە پەرەسەندن و گرنگە ھەموو وڵاتان پێکەوە کاربکەن بەرەو ئاشتی و سەقامگیری.
لە کۆتاییدا، دەرئەنجامی ھەڵبژاردنەکانی ئەمڕۆی ئێران، تێڕوانینێک بۆ ڕێڕەوی داھاتووی ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست پێشکەش دەکات. لە کاتێکدا کە ڕەنگە گۆڕانکارییە دەستبەجێیەکان سنووردار بن، بەڵام ناوچەکە بەردەوامە لە پەرەسەندن، ھەم تەحەددا و ھەم دەرفەت بۆ لایەنە پەیوەندیدارەکان دەخاتە ڕوو. ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە بەشداریکردنی بنیاتنەر و بەدواداچوون بۆ دیالۆگ، دەتوانێت بەرەو داھاتوویەکی سەقامگیرتر و خۆشگوزەرانتر بۆ ھەموو دانیشتووانەکەی ھەنگاو بنێت.
لە چاپەوە بۆ پێکسڵ: تێگەیشتن لە ھێزی گۆڕینی میدیای نوێ لەسەر ناسنامەی نیشتمانی".
تێڕوانینێکی گشتی:
میدیا ئاماژەیە بۆ ئەو ئامرازە جۆراوجۆرانەی پەیوەندیکردن کە بە شێوەیەکی بەرفراوان دەگەنە خەڵک و کاریگەرییان لەسەرە. ڕەھەندێکی فراوانی پلاتفۆرم و تەکنەلۆژیا لەخۆدەگرێت کە لە ڕێگەیانەوە زانیاری، ھەواڵ، کات بەسەربردن و ناوەڕۆکی دیکە بۆ ئامادەبووانێکی زۆر بڵاودەکرێنەوە. زاراوەی "میدیا" فۆرمەکانی تەقلیدی وەک ڕۆژنامە، تەلەفزیۆن، ڕادیۆ و گۆڤارەکان و ھەروەھا فۆرمەکانی نوێتر وەک ئینتەرنێت و سۆشیال میدیا و خزمەتگوزارییەکانی ستریمینگی دیجیتاڵی دەگرێتەوە.
میدیای نەریتی یان میدیایی کۆن:
میدیای نەریتی بۆ چەندین سەدە سەرچاوەی سەرەکی زانیاری و کات بەسەربردن بووە. بۆ نموونە ڕۆژنامەکان لە دوای داھێنانی چاپخانەوە وەک سەرچاوەیەکی گرنگی ھەواڵ و بۆچوون و شیکاری بوون. تەلەفزیۆن و ڕادیۆ بە درێژایی سەدەی بیستەم فۆرمێکی باڵادەستی میدیای گشتی بوون، بە ھەواڵ و بەرنامەی کات بەسەربردن و ڕیکلامکردن دەگاتە ملیۆنان کەس لە سەرانسەری جیھاندا.
میدیای نوێ:
سەرھەڵدانی تەکنەلۆژیا دیجیتاڵییەکان شۆڕشێکی گەورەی لە بواری میدیادا کردووە، ئەمەش بووەتە ھۆی ئەوەی کە بە شێوەیەکی باو بە "میدیای نوێ" ناودەبرێت. میدیای نوێ کۆمەڵێک پلاتفۆرمی دیجیتاڵی و تەکنەلۆژیای بەرفراوان لەخۆدەگرێت کە شێوازی بەرھەمھێنان و دابەشکردن و بەکارھێنانی زانیارییان گۆڕیوە. ئەمەش بریتییە لە ئینتەرنێت، پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا وەک فەیسبووک، تویتەر، و ئینستاگرام، خزمەتگوزاری ستریمینگی دیجیتاڵی وەک نێتفلێکس و ھولو، و جۆرە جیاوازەکانی ڕۆژنامەگەری و بلۆگکردنی ئۆنلاین. میدیای نوێ شۆڕشێکی گەورەی لە چۆنیەتی بڵاوکردنەوە و بەکارھێنانی زانیاریدا کردووە، کە کاریگەری قووڵی لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی و دۆخی کۆمەڵایەتی ھەیە. لە کاتێکدا دەرفەتی بێ وێنە بۆ پەیوەندیکردن و دەربڕین دەڕەخسێنێت، بەڵام تەحەددیاتی وەک زانیاری ھەڵە و ھەڵەی ئەخلاقییش دەخاتە ڕوو. لە کاتێکدا ئێمە بەناو دیمەنی میدیایی پەرەسەندوودا دەڕۆین، زۆر گرنگە کە ئەخلاقی ڕۆژنامەگەری بپارێزین، خوێندەواری میدیایی بەرەوپێش ببەین و توانای میدیای نوێ بۆ گۆڕانکاری ئەرێنی کۆمەڵایەتی بەکاربھێنین.
دەرئەنجامەکانی میدیای نوێ:
سەرھەڵدانی میدیای نوێ لێکەوتەی قووڵی بۆ کۆمەڵگا و سیاسەت و کولتوور ھەبووە:
زیادبوونی دەستڕاگەیشتن بە زانیاری: تەکنەلۆژیا نوێیەکانی میدیا دەستڕاگەیشتن بە زانیارییەکانیان دیموکراتیزە کردووە، ئەمەش ڕێگە بە خەڵک دەدات لە پاشخانی جۆراوجۆرەوە دەستیان بە ھەواڵ و زانیارییەکان لە سەرانسەری جیھانەوە بگات. بە تایبەتی ئینتەرنێت وایکردووە تاکەکان بتوانن دەروازەپارێزە تەقلیدییەکان بەدەر بکەن و ناوەڕۆک لەسەر ئاستی جیھانی دروست بکەن و ھاوبەشی بکەن.
پارچەپارچەبوونی بینەران: لەگەڵ بڵاوبوونەوەی کەناڵ و پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان، بینەران زیاتر پارچەپارچە بوون، خەڵک ناوەڕۆکیان لە سەرانسەری کۆمەڵێک پلاتفۆرمی بەرفراوان و ئامێرەکاندا بەکاردەھێنن. ئەم پارچەپارچەبوونە بووەتە تەحەدای توانای دەزگا میدیاییە تەقلیدییەکان بۆ گەیشتن بە بینەرانی جەماوەری و بووەتە ھۆی سەرھەڵدانی کەناڵە میدیاییە تایبەتەکان و تایبەتمەندەکان.
گۆڕانکاری لە مۆدێلی ڕیکلامدا: سەرھەڵدانی میدیای نوێ مۆدێلی ڕیکلامی تەقلیدی تێکداوە، ڕێکلامکەران زیاتر بودجەی خۆیان بەرەو کەناڵەکانی ڕیکلامی دیجیتاڵی وەک سۆشیال میدیا و بزوێنەری گەڕان و پلاتفۆرمی ڤیدیۆی ئۆنلاین دەگۆڕن. ئەمەش بووەتە تەحەدای ڕێڕەوی داھاتی دەزگا تەقلیدییەکانی میدیا و ناچاریان کردووە مۆدێلی بازرگانی خۆیان بگونجێنن بۆ ئەوەی بتوانن لە ڕکابەریدا بمێننەوە.
لاوازبوونی میدیاییە نەریتیەکان: تەکنەلۆژیا نوێیەکانی میدیا کاریگەری دەروازەپارێزە تەقلیدییەکانی وەک ڕۆژنامە و تۆڕە تەلەفزیۆنییەکان و دەزگاکانی چاپ و بڵاوکردنەوە لاواز کردووە، ئەمەش ڕێگە بە تاک و ڕێکخراوەکان دەدات کە دەزگاکانی ڕاگەیاندنی تەقلیدی بەدەر بکەن و ڕاستەوخۆ پەیوەندی لەگەڵ بینەران بکەن. ئەمەش بووەتە ھۆی بەھێزکردنی بزووتنەوەکانی بنەڕەتی، ڕۆژنامەنووسانی ھاووڵاتی و خوڵقێنەرانی ناوەڕۆکی سەربەخۆ بۆ ئەوەی بتوانن بگەنە ئامادەبووانی زۆر بەبێ ئەوەی پێویستیان بە نێوەندگیری میدیایی تەقلیدی ھەبێت.
تەحەددیاتی خوێندەواری میدیا: بڵاوبوونەوەی میدیای دیجیتاڵی نیگەرانییەکانی سەبارەت بە خوێندەواری میدیا و توانای بینەران بۆ ھەڵسەنگاندنی ڕەخنەگرانە سەرچاوەی زانیارییەکان دروستکردووە. زۆری زانیاری ھەڵە و ھەواڵی ساختە و پڕوپاگەندە لەسەر پلاتفۆرمە دیجیتاڵییەکان وایکردووە کە خەڵک تادێت قورستر بێت بۆ جیاکردنەوەی ڕاستییەکان لە چیرۆکە خەیاڵییەکان، ئەمەش ئاماژەیە بۆ پێویستی پەروەردەی زیاتری خوێندەواری میدیایی و توانای بیرکردنەوەی ڕەخنەگرانە.
نیگەرانییەکانی پاراستنی نھێنی و چاودێری: بەکارھێنانی بەربڵاوی تەکنەلۆژیا دیجیتاڵییەکان نیگەرانییەکانی سەبارەت بە پاراستنی نھێنی و چاودێری دروستکردووە، حکومەت و کۆمپانیاکان بڕێکی زۆر زانیاری لەسەر چالاکییە ئۆنلاینەکانی تاکەکان کۆدەکەنەوە. ئەمەش پرسیاری لەبارەی ھاوسەنگی نێوان تایبەتمەندی و ئاسایش لە سەردەمی دیجیتاڵیدا دروستکردووە و بووەتە ھۆی ئەوەی داوای شەفافیەت و لێپرسینەوەی زیاتر لەلایەن حکومەتەکان و کۆمپانیا تەکنەلۆژییەکانەوە بکرێت.
کاریگەری میدیای نوێ لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی:
کاریگەری میدیای نوێ لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی ئاڵۆز و فرەلایەنە:
جیھانگیری و یەکسانکردنی کولتووری سەرھەڵدانی میدیای نوێ ئاسانکارییەکی زیاتری بۆ ئاڵوگۆڕ و کارلێکی کولتووری زیاتر لە نێوان کەسانی وڵات و ناوچە جیاوازەکاندا کردووە، کە بووەتە ھۆی بڵاوبوونەوەی فۆرم و بەھا کولتوورییە جیھانگیرەکان. ئەمەش بووەتە ھۆی نیگەرانی لەبارەی یەکسانکردنی کولتووری و وەرینی ناسنامە نەتەوەییەکانەوە، چونکە خەڵک لە سەرانسەری جیھاندا زیاتر فۆرمەکانی ھاوشێوەی میدیا و کولتوری باو بەکاردەھێنن. تەکنەلۆژیای نوێی میدیا وایکردووە کۆمەڵگە ڕەوەندەکان پەیوەندییەکی بەھێز لەگەڵ وڵات و کولتوورەکانی خۆیاندا بپارێزن، سەرەڕای ئەوەی لە ڕووی جوگرافییەوە پەرش و بڵاون. پلاتفۆرمی سۆشیال میدیا، مەکۆی ئۆنلاین و ئامرازەکانی پەیوەندی دیجیتاڵی ڕێگە بە ئەندامانی ڕەوەند دەدەن کە پەیوەندییان بە میراتی کولتووری، زمان و نەریتەکانیانەوە ھەبێت، ئەمەش ھەستکردن بە سەربەخۆیی و ھاودەنگی لە سنوورە نیشتمانییەکاندا پەروەردە دەکات.
لە کۆتاییدا، سەرھەڵدانی تەکنەلۆژیای نوێی میدیا شۆڕشێکی گەورەی لە شێوازی بەرھەمھێنان و دابەشکردن و بەکارھێنانی زانیاریدا کردووە، کە لێکەوتەی قووڵی بۆ کۆمەڵگا و سیاسەت و کولتوور دروستکردووە. لە کاتێکدا میدیای نوێ ئاسانکاری زیاتری بۆ دەستڕاگەیشتن بە زانیاری کردووە و تاکەکانی بەھێز کردووە بۆ بەشداریکردن لە گوتاری گشتیدا، بەڵام نیگەرانییەکانی سەبارەت بە تایبەتمەندی زانیاری ھەڵە و کاریگەری میدیای نوێ لەسەر ناسنامەی نەتەوەیی بە ھەمان شێوە ئاڵۆزە، کە توانای ئەوەی ھەیە ھەم گۆڕانکاری لە گێڕانەوە و ناسنامە نەتەوەییەکانی ئێستا بکات و ھەم بەھێزیان بکات. لە کاتێکدا بەردەوامین لە گەشتکردن بە دەرفەت و تەحەددیاتی سەردەمی دیجیتاڵیدا، زۆر گرنگە بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە لە ڕۆڵی میدیای نوێ لە داڕشتنی تێگەیشتنی بەکۆمەڵمان لە خۆمان و جیھانی دەوروبەرمان بکۆڵینەوە.
ئەوکات بەندە بەڕێوەبەری نوسینگەی کوردسات بووم لە بەغداد، ئەو رۆژە لە ئەنجومەنی حوکم بووم کە کۆبوونەوەی ئەنجومەنی حوکم ھەبوو، چوونە ناو کۆشکی کۆماری زۆر قورس بوو چونکە ھێشتا ھەموو شوێنەکان بە دەست ئەمریکاوە بوو کە پۆڵ بریمەر حاکمی مەدەنی عیراق بوو، مام جەلال ٨ ستافی ھەبوو کە ھەویەیان بۆ کرابوو لەلایەن CPAەوە کە دەیانتوانی بچنە ناو کۆشکی کۆماریەوە، من یەکێک بووم لەو ھەشت کەسە کە کاری ڕاگەیاندنم دەکرد.
لە ھۆڵی کۆبوونەوە کاک ئازادی وێنەگر کە پێمان دەگووت ئازادی گیتار وێنەگری تایبەتی مام جەلال و سکرتاریەت بوو، ئەو چووە ژوورەوە بۆ وێنەگرتن و ھەم فۆتۆ و ھەم ڤیدیۆشی دەگرت بۆ کوردسات و ڕۆژنامەی ئیتیحاد و کوردستانی نوی و تەلەفزیۆنی گەلی کوردستان، واتە ھەموو میدیاکانی یەکێتی و زۆرجار میدیاکانی تریش وێنە و ڤیدیۆکانیان بەکاردەھێنا.
لە ڕاڕەوی کۆبوونەوەکە وەستابووم بینیم محەمەد بەحر علوم بە شڵەژاوی ھاتە دەرێ، دواتر د. مەحمود عوسمان کە ھەردووکیان ئەندامی ئەنجومەنی حوکم بوون. بەو پێیەی دکتۆر مەحمود ھەمیشە نێوانی باش بوو لەگەڵ میدیا و منیش دەمناسی لێم پرسی دکتۆر ئەو ھاتوچۆ و شڵەژانە چییە؟ پێی وتم "مام جەلال قەومانی" زۆر بووە مەراقم کە بزانم چییە و ئایا دەکرێتە ھەواڵ یان تێدەپەڕێت.
دواتر بۆ پاش نیوەڕۆ چوومەوە بۆ ماڵی مام جەلال لە یەکێک لە سکرتێرەکانم پرسی بۆ ئەوەی بزانم ئەو کۆبوونەوەیە بکەین بە ھەواڵ وتی بۆ ناچیتە ژورەوە ھەر خۆیەتی مام کەسی لانیە فرسەتە خۆت پێی بڵێ، ئەو بڕیارانە کاک ئازادی وێنەگریش نەیدەتوانی بیدات کە بڵاوبێتەوە یان نا و تەنھا ئەویش دەچووە کۆبوونەوەکانەوە بۆ وێنەگرتن، ئیتر چومە ژورەوە و مام جەلال چاکەتەکەی دابوو بەسەر کورسیەکدا و دانیشتبوو لەسەر کورسیەکی تر کە لە دەوری مێزێکی گەورە بوون و لەسەر ئەو مێزە زۆر ڕۆژ نان دەخورا و میوانەکانی مام جەلال کە دەھاتن لەو شوینە نانیان دەخوارد.
کوردسات گرنگی زۆری ھەبوو لای مام جەلال و ھەروەھا بەو پێیەی ھێرۆخان سەرپەرشتی دەکرد پشت و پەنایەکی گرنگ بوو بۆ کوردسات.
پاش سڵاو لێم پرسی ئەم کۆبوونەوەیەی ئەمڕۆ بکەین بە ھەواڵ؟ مام جەلال ناوی منی نەدەزانی پێی دەگوتم کوردسات، وتی ئا وەرە بنوسە، مام قسەی کرد و منیش دەستم کرد بە نوسین، لە ناوەڕاستدا ھەستمکرد فریا ناکەوم بۆ نوسین و وتم ئەمە مێژووی زۆر تێدایە و دەقیقە ڕەنگە ھەڵەیەک بکەم لەو ژمارانەدا، دیاربوو ئەو ڕۆژە مام جەلال زۆر کامەران بوو کە ئەو شەڕە گەورەیەی کردبوو و بەڵگەکانی خستبووە ڕوو، وتی "باشە، ئەو قەڵەمەم بەرێ" دەستی بۆ چاکەتەکەی ڕاکێشا کە لەناو چاکەتەکەی بوو، وەرەقەکانم خستە بەردەستی و دەستیکرد بە نوسین.
مام جەلال لەو سیاسیانە بوو دەیزانی ئەگەر ھەواڵێک گرنگ بێت دەبێت خۆی بینوسێت کە یەکێکیان لەبەر ئەوەبوو پەیامەکەی وەک خۆی بگات و نەک ڕاگەیاندن دەستکاری بکەن دووەم کە دەستوخەتی خۆی بوایە ئیتر کەس لە ڕاگەیاندن دەستکاری نەدەکرد، لە ڕووی زمانەوانیەوە ورد بوو پاشان خۆی یەکێک بوو لەوانەی بەشداری گەورە بوو لە زمانی ڕاگەیاندنی یەکێتیدا، کە دیارە یەکێتی زمانی نوسینی جیاواز بوو لە حزبەکانی تر.
مام جەلال کە لەسەر کاغەزێک بینوسیایە ئەگەر لاپەرەکە تەواوبووایە دەچووە دیوی دووەمی لاپەرەکە واتە نەیدەکرد بە پەڕەیەکی تر، جگە لەوەش دەستوخەتی زۆر جوان بوو، بە ئاسانی دەخوێندرایەوە.
ئەو وەرەقەیەی ئەو ھەواڵەی تیا نوسرابوو من لەلای خۆم بوو پاشان سکانم کرد و کە لە کاک ئازادم پرسی بۆ وێنە و ڤیدیۆکان کە من خەمم بوو ھەواڵەکە تێکستەکەی زۆر درێژە و پێویستە وێنەی ڤیدیۆمان زۆر بێت، ئەوەی باش بوو ھەم فۆتۆی جوانی گرتبوو ھەم ڤیدیۆش لە کاتێکدا ئەو کۆبوونەوەیە شڵەژانێکی زۆری دروستکردبوو ھەم لای سوننە و شیعەکان ھەم لای ئەمریکیەکان.
دواتر کاک ئازاد وێنە و ڤیدیۆکانی بۆ ناردین و فۆتۆکانیش بۆ ڕاگەیاندنەکانی تری یەکێتی نارد، ئێمەش بە ئێس ئێن جی ناردمان بۆ کوردسات لە سلێمانی و ئەو شەوە ھەواڵەکە بڵاوبووەوە.
لە ئێستادا ناکۆکی سیاسی نێودەوڵەتی و ململانێ سەربازییەکان لە زۆر شوێن سەریان هەڵداوە و دۆخی گەشەسەندن و ئاسایشی جیهانی ئاڵۆزە و جیهان پێی ناوەتە قۆناغێکی نوێی گێژاو و گۆڕانکاری. وەک سەرۆک شی جینپینگ ئاماژه‌ی پێكردووه كه جیهان "گۆڕانکاری گەورەی بەسەردا دێت کە لە ماوەی سەدەیەکدا نەبینراوە". بە واتایەکی تر، جیهان جارێکی دیکە لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە هاتۆتە ناو "سەردەمی ململانێ".
ململانێی بەردەوامی فەلەستین و ئیسرائیل زیاترله سێ مانگە درێژەی کێشاوە و کاریگەرییە ناڕاسته‌وخۆكانی وردە وردە سەرهەڵدەدەن و ئاڵۆزی نوێ بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زیاد دەكه‌ن و تەحەدای نوێ و توند دەخه‌نه بەردەم سیستەمی حوکمڕانی جیهانی کە لە ئێستاوە به‌ش به‌ش بووە. ئاواتی ئاشتی و گەشەسەندن و هه‌ماهه‌نگی گه‌لان لە سەرانسەری جیهاندا بەهێزتر بووە، و ده‌نگی بانگەوازەكان بەرزتر بووە و کۆدەنگی گشتی بەهێزتر بووە. چین وەک وڵاتێکی گه‌وره و بەرپرسیار هەمیشە پابەند بووە بە بنه‌ماكان و له نێوان هه‌ماهه‌نگی و ڕووبەڕووبوونەوە هه‌میشه هه‌ماهه‌نگی هەڵبژاردووە، و له نێوان یەکگرتوویی و دابەشبوون هه‌میشه یه‌كگرتوویی هەڵبژاردووە، و له نێوان کراوەیی و داخستن هه‌میشه كراوه‌یی هەڵبژاردووە، و له نێوان ئاشتی و شەڕدا هه‌میشه ئاشتی هەڵبژاردووە، و لە نێوان فرەلایەنی و تاکلایەنەدا هه‌میشه فره‌لایه‌نی هەڵبژاردووە، و له نێوان دادپەروەری و سیاسەتی دەسەڵاتدا هه‌میشه دادپه‌روه‌ری هەڵبژاردووە. چین بەم شێوەیە پێشنیاری چارەسەرکردنی ئەو پرسیارانە ده‌كات سه‌باره‌ت به‌وه‌ی چ جۆرە جیهانێک بونیات بنرێت و چۆن بونیات بنرێت.
ماوه‌یه‌كی زۆر نییه، کۆنفرانسی ناوەندی کارەکانی پەیوەست بە کاروباری دەرەوە لە پەکین بە سەرکەوتوویی بەڕێوەچوو. ئەم کۆنفرانسه گرنگییەکی گەورەی هەیە. دەرئەنجامێکی گرنگی کۆنفرانسەکە بریتییە لە دیاریكردنی بونیاتنانی کۆمەڵگایەک خاوه‌ن داهاتوویەکی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی وەک بابه‌تی کاری دیپلۆماسییه‌تی چینی.
دە ساڵ لەمەوبەر سەرۆک شی جینپینگ دیدگای بونیاتنانی کۆمەڵگایه‌ك خاوه‌ن داهاتوویەکی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی خستەڕوو. لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا، دیدگاکە لە بیرۆکەوه بۆ کردار وه‌رگێڕاوه، گەرەنتییەکی کاریگەری بۆ پاراستنی ئاشتی جیهانی دابینکردووە، زەبری بەهێزی خستۆتە ناو پێشخستنی گەشەپێدانی جیهانی، و هه‌ماهه‌نگییه‌كی بەهێزی دروستکردووە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگە جیهانییەکان. لە لایەن کۆمەڵگای نێودەوڵەتییەوە بە گەرمی دەنگی داوەتەوە.
دیدگاکە بۆ ماوەی حەوت ساڵ دوا به‌دوای یه‌ك لە بڕیارنامەکانی کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکاندا نووسراوەته‌وه، و لە بڕیارنامە یان ڕاگەیاندنی میکانیزمە فرەلایەنەکان وه‌كو ڕێكخراوی هه‌ماهه‌نگی شه‌نگه‌های و كۆمه‌ڵه‌ی برێكس جێگیرکراوە.
لە دەستپێشخەرییەکی چینییەوە بۆ کۆدەنگییەکی نێودەوڵەتی، لە دیدگایەکی ئومێدبەخشەوە بۆ کردەوەی جەوهەری و لە پێشنیارێكی چەمکییەوە بۆ سیستەمێکی زانستی گەشەی کردووە. وەک ئاڵایەکی شکۆمەند ڕابه‌رایه‌تی پێشکەوتنی سەردەمی كرتووە.
بە کورتی، لە بونیاتنانی کۆمەڵگایه‌ك خاوه‌ن داهاتوویەکی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی، ئامانج بونیاتنانی جیهانێکی کراوە و گشتگیر و پاک و جوانە كه چێژ لە ئاشتییەکی بەردەوام و ئاسایشی گشتگیر و خۆشگوزەرانی هاوبەش وه‌ربگرێت، ڕێگاکە بریتییە لە پێشخستنی حوکمڕانی جیهانی کە تایبەتمەندی ڕاوێژکاری بەرفراوان و بەشداری هاوبەشی هەیە بۆ سوودی هاوبەش، بنەمای ڕێنماییکردن بریتییە لە جێبەجێکردنی بەها هاوبەشەکانی مرۆڤایەتی، بنەمای بنەڕەتی لە بونیاتنانی جۆرێکی نوێی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندایە، ڕێنماییە ستراتیژییەکان لە جێبەجێکردنی دەستپێشخەری گەشەپێدانی جیهانی، دەستپێشخەری ئاسایشی جیهانی و دەستپێشخەری شارستانیەتی جیهانیدایه، و سەکۆی کارکردن بریتییه له هه‌ماهه‌نگی پشتێن و ڕێگای کوالیتی بەرز. لەسەر ئەم بنەمایە هەوڵدەدەین وڵاتان کۆبکەینەوە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئاستەنگەکان و بەدەستهێنانی خۆشگوزەرانی بۆ هەمووان، و داهاتوویەکی گەشاوەی ئاشتی و ئاسایش و خۆشگوزەرانی و پێشکەوتن بۆ جیهانەکەمان به‌ده‌ستبهێنین.
ئێمە لە هەمان گوندی جیهانیدا دەژین. پەیوەندی و وابەستەیی نێوان وڵاتانی جیهان لە هەموو کاتێک زیاتر و نزیکترە. هیچ وڵاتێک ناتوانێت لە بەرامبەر ئاستەنگە جیاوازە زەقەکانی جیهانیدا بێ کاریگەری بمێنێتەوە. واتا چۆن دەبێت وەڵامی ئەو زنجیرە پرس و تەحەدا گەورانه بدەینەوە کە ئەمڕۆ جیهان ڕووبەڕووی دەبێتەوە! چین بانگه‌شه بۆ جیهانێکی فرە جەمسەری یەکسان و ڕێکوپێک و جیهانگیرییەکی ئابووریی سوودبەخش و گشتگیر بۆ هه‌مووان ده‌كات.
جیهانێکی فرە جەمسەری یەکسان و ڕێکوپێک، جیهانێکە کە تێیدا هەموو وڵاتان، بەبێ گوێدان به قەبارەیان مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كرێت، و به‌كارهێنانی هەژموون و سیاسەتی دەسەڵات ڕەتدەکرێتەوە، و به‌شێوه‌یه‌كی ڕاسته‌قینه دیموکراسی لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا به‌رز ده‌كرێته‌وه. بۆ ئەوەی پێشکەوتنەکان بەرەو فرە جەمسەری زیاتر، جێگیر و بونیاتنەر بە گشتی بمێننەوە، پێویستە ئامانج و بنەماکانی میساقی نەتەوە یەکگرتووەکان لەلایەن هەمووانەوە ڕەچاو بکرێن، ئەو نۆرمانەی کە بە شێوەیەکی گشتگیر دانپێدانراون و بنچینەیی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەکان بەڕێوەدەبەن، دەبێت لەلایەن هەمووانەوە پشتڕاست بکرێنەوە و پێویسته فرەلایەنی ڕاستەقینە جێبه‌جی بکرێت.
جیهانگیرییەکی ئابووریی سودبەخشی گشتگیر بۆ هه‌مووان ئەوەیە کە پێداویستییە هاوبەشەکانی هەموو وڵاتان و بەتایبەت وڵاتانی تازەپێگەیشتو دابین بکات و بە شێوەیەکی دروست چارەسەری ئەو ناهاوسەنگییە گەشەپێدانانە بکات كه لە نێوان و لە ناو وڵاتاندا لە ئەنجامی تەرخان نه‌کردنی سەرچاوە جیهانییەکانەوە سەرهەڵدەدات. گرنگە بەتوندی ڕووبه‌رووی دژه جیهانگیری و خراپ بەکارهێنانی چەمکی ئاسایش ببینه‌وه، دژایەتیکردنی هەموو جۆرەکانی تاکلایەنە و پارێزگاریخوازی، و بەتوندی ئازادکردن وئاسانكاری بۆ بازرگانی و وەبەرهێنان به‌رزبكه‌ینه‌وه، و تێپەڕاندنی ئەو کێشە پێکهاتەییانەی کە ڕێگرن لە گەشەسەندنی تەندروستانەی ئابووری جیهان، و جیهانگیرییه‌كی ئابووری کراوەتر و گشتگیرتر و هاوسەنگتر و سوودبەخشتر بۆ هەمووان دروست بكه‌ین.
لە ساڵی 2015، چین و عێراق هاوبەشییەکی ستراتیژییان دامەزراند و ڕێککەوتنی هه‌ماهه‌نگیان لەسەر دروستکردنی هاوبه‌شی پشتێن و ڕێگا واژۆ کرد، به‌مه‌ش هەرێمی کوردستانی عێراق بووه بەشێکی گرنگی بنەماڵەی پشتێن و ڕێگا. لەم ساڵانه‌ی دواییدا، ژمارەیەکی زۆر لە پڕۆژەکان بە هەردوو سوودی ئابووری و کۆمەڵایەتی لە هەموو بەشەکانی عێراقدا به هه‌رێمی كوردستانی عێراقه‌وه ڕەگیان داکوتاوە، و هه‌ماهه‌نگی ئابووری و بازرگانییەکانی دوولایەنە نزیکتر بوونه‌ته‌وه، ئەمەش بووەتە وێنایەکی زیندوو بۆ بونیاتنانی کۆمەڵگایەک خاوه‌ن داهاتوویەکی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی. ئەمڕۆ چین گەورەترین هاوبەشی بازرگانی عێراقە، عێراقیش سێیەم هاوبەشی بازرگانی چینە لەنێوان وڵاتانی عەرەبیدا، هەروەها هه‌رێمی كوردستانی عێراق بەشداری گرنگی پێشكه‌ش کردووە.
لە سەرەتای ساڵی نوێدا هەموو شتێک نوێ دەبێتەوە! ساڵی ٢٠٢٤ ساڵی ئەژدیهایە لە ساڵنامەی مانگی چینیدا. ئەژدیها هێمایەکی گرنگی کولتوری نەریتی چینییە، و هێمای خۆشگوزەرانی و بەختێکی باش و جۆرەها هیوا و چاوەڕوانی باشه. لە ساڵی نوێدا، ئێمه ئامادەین دەست له‌ناو ده‌ست لەگەڵ دۆستانمان له هه‌رێمی كوردستانی عێراق كاربكه‌ین بۆ پێشخستنی هه‌ماهه‌نگی پشتێن و ڕێگا، وهەوڵدان بۆ هه‌ماهه‌نگی قازانجی هاوبەش و گەشەپێدانی هاوبەش، دەوڵەمەندکردنی واتای هاوبەشی ستراتیژی نێوان چین و عێراق، و بە هاوبەشی لاپەڕەیەکی نوێی بونیاتنانی کۆمەڵگایه‌ک خاوه‌ن داهاتوویەکی هاوبەش بۆ مرۆڤایەتی بنووسین.
شەڕ و جەنگ دوو ناخۆشترین وشەن، کە رۆژانە سەدان جار لەم ناوچەیەدا دەیبیستین، لێکەوتەکانی دەبینین، کاولکاری و ماڵوێرانییەکانی بۆ چەندین ساڵ دەمێننەوە.
لەوەتەی لە ھەفتەی یەکەمی مانگی ئۆکتۆبەری ساڵی رابردوەوە خولێکی نوێی شەڕ لەنێوان فەڵەستینییەکانی غەزە و ئیسرائیلییەکان ھاتۆتەئاراوە، ھەوری رەشی شەڕ و ماڵوێرانی رویکردۆتەوە ناوچەی خۆرھەڵاتی ناوەڕاست، ترسە راستەقینەکەش لەوەدایە ململانێ خوێناوییەکە بەردەوام بێت و ژمارەیەکی زۆر قوربانی لێبکەوێتەوە و ژیانی دەیان ھەزار منداڵ و ژن و خەڵکی سڤیل بکەوێتە مەترسییەوە.
بەھۆی درێژەکێشانی ئەو جەنگەوە، لە ھەندێک وڵاتی ناوچەکەدا بارگرژی دروستبوە، تائێستا پێکدادانەکان لە عیراقدا سنوری درۆنی تێنەپەڕاندوە، بەڵام بونی ورە وری شەڕ خۆی لەخۆیدا مەترسیدارە، لەکاتێکدا وڵاتەکە ئەوەندە نابێت لە شەڕێکی سەختی دژبە تیرۆر رزگاری بوە و دەرھاویشتەکانی بەسەر زۆر ناوچە و لەسەر زۆر کەسیش ماوە.
لە روانگەی ماندوبونی عیراقییەکان بەدەست شەڕ و ماڵوێرانی بەردەوامەوە، دەنگێکی بەھێز ھەیە، کە دەڵێت؛ چیتر شەڕمان ناوێت.
رەنگە گەلانی عیراق یەکێک بن لەو گەلانەی بەدرێژایی مێژووی کۆن و نوێ زۆرترین رۆژگاری رەش و تاریکیان بەڕێکردبێت، زۆرترین ھێرش و پەلاماری خوێناوی تێیدا رویاندابێت، بۆیە بە حەق عیراق و عیراقییەکان بە ھەموو نەتەوە و پێکھاتەکانییەوە ماندون، ھیلاکن، حەوسەڵەیان نەماوە بۆ ئەو ھەموو پێکدادانەی ھەر دەبێت لەم ناوچەیەدا بێت.
بەپێچەوانەوە، حەزی ژیان، بەختەوەری، ئایندەیەکی گەش و وڵاتێکی گەشەسەندو بەشێوەیەکی باش لای زۆرینەی خەڵک گەشەی کردوە، تێگەیشتنێکی تەواو ھەیە بۆئەوەی ناکرێت ھەتا ماوین لە جەنگ و شەڕی داسەپێندراودا بین، دەبێت ھەموانیش پشتگیری ئەم تێڕوانینە بکەن.
با تەماشایەکی شارە وێرانکراوەکان بکەین، با سەیرێکی دۆخی ئاوارە و راگوێزراوان بکەین، بزانین لە چی سەختییەکدا ساتەکانی ژیان بەڕێ دەکەن. چۆن ژیانە ئارامەکەیان لێتێکچوە و لە دڵەڕاوکێیەکی نەبڕاوەدا دەژین.
لە نزیکترین روداودا، نزیکەی ١٠ ساڵ لەمەوبەر ھەزاران کەس بەھۆی پەلاماری داعشەوە ئاوارەبون و ماڵوحاڵی خۆیان بەجێھێشت و روویان لە کەمپەکانی ئاوارە و پەنابەران کرد لەناو ھەرێمی کوردستاندا، سەرەڕای رەوشی خراپی ئابوری، بەڵام ئەرکە مرۆییەکە جێبەجێکرا، ھەندێک لە رێکخراوە ناحکومییەکانیش رۆڵی بەرچاویان لە بەدەنگەوەچونی کەسانی لێقەوماودا ھەبوو، کە دیارترینیان رێکخراوی منداڵپارێزی کوردستان بوو، ھەموو توانا مرۆیی و داراییەکانی خستە خزمەتی ئاوارەکان و باوەشی گەرمی بۆ منداڵانی خێزانە ئاوارەکان کردەوە.
سەرەڕای ھەموو پاڵپشتییەک بۆ ئاوارەکان، بەڵام وەک خاتوو شاناز ئیبراھیم ئەحمەد خانمی یەکەمی عیراق لە دیدارێکی کەناڵی "روئیا"ی ئوردنیدا دەڵێت، کەمپ ھەر کەمپە و ژیان تێیدا ئاسان نییە، خەڵک بە حسابی ماوەیەکی کاتی رووی لێدەکەن، بەڵام بە ناچاری بۆ چەند ساڵێک تێیدا دەمێننەوە.
لەکاتێکدا رێکخراوی منداڵپارێزی کوردستان پاراستنی منداڵانی کردۆتە کاری لەپێشینەی خۆی، بەڵام پلانی بۆ ئەو ئاوارانەش ھەبوو، کە بە ناچاری پەنایان بۆ بردوە، لەئێستاشدا ھەرچەندە رەوشی ئابوری و دارایی لە ھەرێمی کوردستان لەوپەڕی خراپیدایە، بەڵام ئەرکی مرۆیی خۆی ھەر جێبەجێ دەکات و باخچەی ساوایان و چالاکییە جۆراوجۆرەکان و یاریگای وەرزشی بۆ کەمپێکی وەک ئەوەی عەربەت بەباشترین شێوە بەڕێوەدەبات.
ئەو غەمەی ئێستا ھەیە، راستەقینەیە، ترسەکە گەورەیە و بە دەستەجەمعی دەبێت کاربکرێت بۆ دورخستنەوە و کۆتاییھێنان بە شەڕێک، کە تەنھا خەڵک زیانی تێدا دەکات و کەس براوە نابێت.