بەپێی گریمانەكان, لەم ناونیشانەدا هێزی قورساییەكە زیاتر دەكەوێتە سەر ژانی گەل,بەڵام,لەهەمان كاتدا,دوو قورسایی تریش بەدی دەكرێن,ئەوانیش سلێمانی وشار.سیمیۆڵۆژیای دەربڕینە هونەری وناوەڕۆكییەكان كێشی ئەم سێ هێزە نزیك دەخەنەوە,بەڵكو یەكسانیان دەكات ودواتر بەهەرسێكیان یەكەیەكی گوتاری دەخوڵقێنن.

ئەم گوتارە لەبونیادیكی جوگرافی دیاریكراوەوە پێدەنێتە گوتارێكی گشتگیری بۆ جوگرافیایەكی گەورەتر.هەر لەبەر ئەمەشە سلێمانی خۆی بۆ خۆی پێناسەیە بۆ چەندین زاراوە, بەنموونەی دامەزراندنی قوتابخانەی ئاینی وزانستی وئەدەبی وفیكری وسیاسی وفەرهەنگی وڕۆشنبیری وشۆڕشگێڕی وكاردانەوە وبەگژداچوون وئێش وئازار وخەبات وتێكۆشان وبانگەواز بۆ ئازادی ویەكسانی نەمانی زوڵم وستەم. ئەم فرە زاراوە وپێناسانە سلێمانی یان كردۆتە چەقی مەسەلە وپرسیار وبڕیارەكان.یان بەردەوامی ئازار وخەبات وتێكۆشانەكان. لەو كورتیلە زەمەنییەی دامەزراندنی سلێمانی دا بەئاشكرا هەست بەدامەزراندنی كلتورێك  بۆ كورد دەكرێت.

گەر یونانی كۆن لەزەمەنی سۆكرات وئەفڵاتۆن وئەرستۆ وڕۆمانەكان لەزەمەنی هۆراس توانیبێتیان كلتور وشارستانیەتێك بۆ عەقڵ وڵۆژیك وئەدەب وڕەخنە وفیكر وسیاسەت دروست بكەن ئەوا سلێمانی یش لەو كورتیلە مێژووەدا هەوڵی داوە نەخشە ودیزاینێك بۆ كلتور وڕۆشنگەری كوردستان ڕەنگ بكێشێت.ئەم دامەزراندنە لەڕێگەی عەفەوییەت وڕێكەوتەوە دروست نەبووە,بەڵكو كەسە پێشەنگەكان وتاكەكانی بەهێزێكی عەقڵی وفیكرییەوە لەهەوڵێكی بەردەوامی كاركردن وهەوڵداندا بوون.

لەزۆر دۆخ وحاڵەتدا فیداكارییەكی بێ وێنەشیان داوە.ململانێی بابان وتوركی عوسمانی,مەلیك مەحمود وئینگلیز,شۆڕشی نوێ وڕژیمە دڕندە وتۆقێنەرەكانی عێراق. لەهەمووشی كاریگەرتر ململانێ بێ ماناكانی ناوخۆیە.مێژووی ئەم ململانێ كوشندە ناوەكییە, تازە نیە.ململانێی مەولانا خالید ومەلیك مەحمود وگۆران وبرایم ئەحمەد ودەوروبەریان. شاریش تەنها پێكهاتەیەكی ئەندازەیی نیە بەدروستكردن وڕازاندنەوەی شەقام وكۆڵان وقەیسەری وتەلار وخانوو,بەڵكو لەهەمان كاتدا پێكهاتەیەكی مەعریفی وڕۆشنگەرییە ودەتوانێت بەهۆی كارنامە كاریگەری وئایدیۆڵۆژی وپەیوەندییەكانەوە ببێتە مەڵبەندێكی فیكری ومەعریفی وسیاسی بۆ هەمووان بەبێ جیاوازی ڕەنگ وشوناس وجێگە.بۆیە سلێمانی هەر لەزەمەنی دروست بوونیەوە ویستوێتی ,بەڵكو هەوڵی داوە ببێتە شارێكی پیرۆز هاوشێوەی شارە پیرۆزەكەی ئەفڵاتۆن .شارێك توانای دامەزراندنی ڕێكخراوە ئەدەبی وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانی هەبێت.

یان كۆكردنەوەی تاكەكان بەمەبەستی دژایەتیكردنی داگیركەر وگەندەڵی وچەوسانەوە وبێبەشبوون .لێرەدا جێگەی خۆیەتی وزیادەڕۆیی نیە گەر بڵێین سلێمانی سەرچاوەلێگرتنێكی فیكری ومەعریفی گەورە وبەنرخە بۆ دەقە ئەدەبی وشیعرییەكان.وەك نموونە, ژانی گەلەكەی برایم ئەحمەد وكورسی وئێستا كچێك نیشتمانمەكەی شێركۆ تەواو كاریگەرە بەكەسیەتیە كاریزماییەكەی سلێمانی بەتایبەتی لەدۆخە ناجێگیرە فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژییەكاندا,وەك ئەوەی گەر بمانەوێت پێناسەی سلێمانی بكەین ئەوا خوێندنەوەی ئەو نموونانە وزیاتریش سەرجەم زانیارییەكانمان دەدەنێ.

ناوەڕۆك و ڕووداوی ژانی گەل لەم شارەدا سەرچاوەی گرتووە بەمەش شارەكە,نەك هەر بۆ خۆی بەڵكو بۆ دەرەوەی خۆشی, ڕۆڵی شانۆگەرییەكی تراژیدیایەك دەبینێت,ئەویش لەپێناو مەسەلە گەورەكان,كوردبوون وكوردستانی .ڕاستە نووسەری ژانی گەل كارەكەی پێشكەش بەگەلی جەزائیر كردووە ,چونكە گەلی جەزائیر,لەزەمەنی دەقەكەدا, گەلێكی داگیركراو وچەوساوە ولەپێناو ڕزگاربوون وسەربەخۆییدا فیداكاریان بەخشی, سلێمانی یش هاوسەنگیەكی بابەتیە لەجۆری تەواوكاری بۆ ئەم گەلە.كەواتە لەهەمان كاتدا كارەكەی پێشكەش بەگەلی كورد  بەگشتی وسلێمانی بەتایبەتی كردووە.گەلی جەزائیر سەربەخۆیی خۆی بەدەستهێنا ,سلێمانی یش هەتا ئەمڕۆكە لەژێر هەڕەشە جۆراو جۆرە دەرەكی وناوخۆییەكاندا گوزەر دەكات.هەتا ڕێژەی ئازارەكانیشی لەزیادبووندا بێت ئەوا لەلایەكەوە هێزی خۆڕاگری گەورەتر دەبێت ولەلایەكی تریشەوە هێزی بەرەنگاربوونەوەشی توونتر دەبێت.هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن قەدەری سلێمانی لەزەمەنی داگیركەری بێگانە ودوای ئەم داگیركردنەش خۆی لەئێش وئازار وژان وبەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی وكلیلی چارەسەرەكاندا دەبینێتەوە.

ئەنجامی ئەمجارەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستان بەشێوەیەك گۆڕانكاری هاتووە بەسەردا كە لەسەر ئایندەی هەرێم و شێوازی حكومڕانی و چۆنیەتی پێكهێنانی كابینەی نوێ‌ جۆرەها سیناریۆ لە هزری راڤەكاراندا پەنگیان خواردووە و ئاسان نییە بتوانن پشت بە تاكە بژاردە و سیناریۆیەك ببەستن، لەبەرئەوەی هیچ لایەنێك وەكو جاران ناتوانێت بە تەنیا و بە پشت بەستن بە رێژەی (50+1) دیزاینێك بۆ پێكهێنانی كابینەی نوێ‌ نەخشەڕێژ بكات و فەرموو لە لایەنەكانی دیكە بكات بۆ بەشداریكردن و پەسەندكردنی كابینەكە و كارنامەكەی، بۆیە چاوی چاودێرانی سیاسی و شرۆڤەكارانی رووداوە سیاسییەكان لەسەر جوڵە و هەڵوێستی ئەو لایەنانەیە كە سەركەوتنیان بەدەست هێناوە و هەر یەكێك لەو لایەنانە ئەجێندای تایبەت بە خۆیان هەیە لەسەر ئایندەی هەرێم و پێكهێنانی كابینەی نوێ‌ و شێوازی حكومڕانی.

ئەگەر بە بەرنامە بێت ، یان بە رێكەوت و سودفە، لە دوای هەڵبژاردن و راگەیاندنی ئەنجامی بەرایی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان، كۆمەڵێ دیدار و كۆنفرانس و بۆنەی جیا لە هەرێمی كوردستان ئەنجام دران، كە بۆ ئەم قۆناغە گرنگ و كاریگەر بوون، چونكە شەقام و رای گشتی، تەنانەت هەموو لایەنە سیاسییەكانی كوردستان چاوەڕوانی هەڵوێستی نوێی لایەنەكان دەكەن بۆ ئەوەی بزانن كام لایەن جددی بووە لەو پەیام و بەڵێنانەی كە لە بانگەشەی هەڵبژاردن ئاڕاستەی جەماوەر كران و لە دوای هەڵبژاردنیش كامیان سورە لەسەر جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی خۆی و كامە لایەنیش پەیام و بەڵێنەكانی تەنها بۆ راكێشانی سۆزی جەماوەر و كۆكردنەوەی دەنگی دەنگدەر بووە، هەروەك بۆ ئەوەی بزانن دیدگا و سیاسەتیان چییە لەسەر چۆنیەتی پێكهێنانی كابینەی نوێ، بۆیە لایەنە سیاسییەكان لەڕێی مایكی ئەو دیدار و كۆنفرانس و بۆنە جیاوازانەوە، پەیامی دانوستانێكی ناڕاستەوخۆیان بە لایەنی بەرامبەر و جەماوەری كوردستان گەیاند، دانوستانی ناڕاستەوخۆ بەو مانایە دێت كە سەرۆك و سەركردەی لایەنەكان لەڕێی لایەنی سێیەمەوە پەیامی خۆیان بە لایەنی پەیوەندیدار بگەیەنن و زۆرجار بەهۆی دانوستانی ناڕاستەوخۆ زەمینە دەڕەخسێت بۆ ئەنجامدانی دانوستانێكی راستەوخۆیی رووبەروو.

پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو مایكانە توانیویانە ئەو زەمینەیە بۆ سەركردە سیاسییەكانی هەرێم بڕەخسێنن، كە لە ئایندەیەكی نزیكدا دانوستانی راستەوخۆ ئەنجام بدەن، بەتایبەتی لەنێوان ئەو لایەنانەی ناكۆكی توندیان هەیە لەسەر شێوازی حكومڕانی و چۆنیەتی پێكهێنانی كابینەی نوێ و نەهێشتنی چەوتییەكانی حكومڕانی؟.

وەڵامی ئەم پرسیارە بە بەڵێ یان نەخێر نادرێتەوە تاوەكو بەرچاوروونیەكی زیاترمان نەبێت لەسەر ئەوەی لایەنە پەیوەندیدارەكان تا چەند ئەزمونیان وەرگرتووە لە هەڵەكانی رابردوو.

بەرلەوەی بچینە نێو ڕۆمانی ژانی گەل وگرنگییە زەمەنییەكانییەوە، لەڕووی فیكر وستراتیژییەتەوە، باشتر وایە كەمێك بگەڕێینەوە بۆ هۆكارییەكانی ئەرستۆ و ئەو فاكتەرانەی هۆكار دەبن بۆ خوڵقاندنی ئەم بیرۆكەیە. هۆكاری بابەتێكی فەلسەفییە، دەگەڕێت بەدوای پەیوەندی ڕووداو وبەركەوتەكانی، وەك ئەوەی بەركەوتەكانی دەرئەنجامی ڕووداوەكان بن.بەدیوێكی تردا گەر بابەتەكانی ژیان وپێكهاتەكانی بەداخراوی مانەوە وگۆڕانكارییان بەسەردا نەهات ئەوا چەمكی هۆكاریش لەدایك نابێت.

 بۆیە گۆڕانكارییەكان هۆكارێكی سەرەكی بیرۆكەی هۆكارییە . هۆكارییەكانیش لەڕێگەی دوو جەمسەری بنەڕەتییەوە خوڵقاون ئەوانیش هەستەكان وئەزموونە لۆژیكییەكانە. بۆ نموونە ڤایرۆسی كورونا (كوڤید ١٩ )هۆكارێك بوو بۆ نەخۆشی و, گەر چارەسەریش نەكرایە ئەوا هۆكارێكیش دەبوو بۆ لەناوچوون ومردن .بەبڵاوبوونەوەی ئەم ڤایرۆسە, هەستێكی ترسناك لەخەڵكی دروست بوو, بەڵكو ئەگەرەكان ئاماژەبوون بەمەترسییەكی كوشندە, لەبەرامبەردا زانستەكان, لەلایەكەوە

 دەگەڕان بەدوای هۆكاردا ولەلەلایەكی تریشەوە دۆزینەوەی چارەسەر. ئەمە تەواو لەبۆچوونەكانی گەورە زانای ئەزموونگەرایی , دەیڤد هیوم ( ١٧٦١ - ١٧٧٦ ) جێگەی بۆتەوە .

- ڕۆمانی ژانی گەل , لەنووسینی گەورە نووسەر وشاعیر وبیرمەند ,برایم ئەحمەد ( بلە ), لەساڵی ١٩٥٦ نووسراوە بەڵام بەهۆكاری سیاسییەوە چاپەكەی دەكەوێتە ساڵی ١٩٧٢.لێرەدا ڕووبەری وتارەكە بەپێویستی نازانێت باس لەڕوودا وكەسێتی وپێكهاتە وتوخمەكانی گێڕانەوەكە بكات ,ئەمە بۆ دەرفەتێكی تر, بەڵكو ئەوەی شایانی باسكردنە نەمری وزیندوویی ڕۆمانەكەیە, یان بەردەوامی وكراوەیی بابەتەكەیە. وەك ئاشكرایە لەنێوان زەمەنی نووسین وزەمەنی خوێندنەوە پێنج حكومەت گۆڕاوە ( پاشایی وكۆمارییەكان ), پرسیارە مەراقی وحەزلێكراوەكە ئەوەیە, ئایا ناوەڕۆك ومیتۆدی كاركردن وومیكانیزمەكانی دوای ١٦ ساڵ بەسەر نووسین وبڵاوكردنەوەی وەك خۆیان دەمێننەوە یان بەسەرچوون وكۆتاییان هاتووە؟ چونكە زۆربەی هەرە زۆری بابەت وتەنانەت ڕێبازە ئەدەبی وفیكری وسیاسی وئایدیۆڵۆژییەكان ماوەیەك كار دەكەن ودواتر دەچنە نێو پەڕەكانی مێژووەوە .بۆ زیندوو ڕاگرتنی دەق شتەكان زۆرن , لەوانە كاریگەرییە بەردەوامەكان لەسەر وەرگر وخوێنەر, هەر لەڕووی میتۆدەوە تا دەگاتە شێواز وبابەت وناوەڕۆكەوە .داهێنان وخوڵقاندنی بابەتێكی نەبینراو نەبیستراو ,نووسین لەپێناو مەسەلە گەورەكاندا كەپەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە , هەروەها بابەتێك بێت هەڵگری ناسنامەی بابەتگەرایی وئەزموونگەرایی , ئەمانە وزیاتریش . جگە لەمانە چوار هۆكارییەكەی ئەرستۆش دەرخەرێكی وزەبەخشە بۆ دەستنیشانكردنی دەقێكی نەمر وزیندوو , هۆكارییەكانیش دەرئەنجامی پرسیارە مەراقاوییەكانە بەنموونەی ئەو پرسیارانەی كەپێشتر ئاماژەمان پێدا وەك هیچ شتێك نییە بەبێ پرسیار بەڵكو پرسیارەكان دەبنە كلیلی كردنەوەی وەڵامەكان .هۆكارییەكانی ئەرستۆ بریتین لە :

یەكەم / هۆكارە میتریاڵییەكان, واتە خامەی بابەتەكە لەچی پێكهاتووە .بۆ نموونە پەیكەرێك گەر لەبڕۆنز دروست كرابێت ئەوا تەمەنی ئەم پەیكەرە زۆر زیاتر دەبێت لەپەیكەرێك كەلە (گەچ ) دروست كرابێت. بۆ ڕۆمانی ژانی گەل, مەبەست لەخامە ئەوڕێبازە فەلسەفییەی بابەتەكەی لەسەر بونیاد كراوە,  ڕیاڵیزمەكان بەجۆرەكانییەوە: سۆشیاڵیزمی شۆڕشگێڕانە, ڕیاڵیزمی ڕۆمانسیزمانە, ڕیاڵیزمی نوێ.لەڕوانگەی ڕیاڵیزمی ڕۆمانسیزمانە, ڕۆمانی ژانی گەل هاوشێوی ڕۆمانەكانی دوستۆیڤسكی دەرخەری سروشتی مرۆڤ ومرۆڤایەتییە ولەهەمان كاتیشدا جۆرێكە لەبەرەنگاربوونەوە لەنێوان دەسەڵات وچارەنووسی خەڵكیدا, ئازارێكی ڕۆحی وجێگەیی . هەروەها لەسەر هەمان ستراكچەری بەرهەمەكانی ئاین ڕاند (سەرچاوەی كانی ) و فلۆبێر (مەدام بۆڤاری) وهیمنگوای (خواحافیزی لەچەك) كاری كردووە.سەبارەت بە ڕیاڵیزمی نوێشەوە كە ڕیاڵیزمی بونیادگەریشی پێ دەگوتریت, خامەی بابەتەكەی ژانی گەل بەرلەدەركەوتنی ئەم جۆرە لەڕیاڵیزم ,پێش تیۆرەكەی كینس واڵتز( ١٩٢٤ - ٢٠١٣) ی ئەمریكی كەوتووە  بەوەی بابەتەكە بەشێوەیەك لەشێوەكان جەخت لەسەر سێ ئاستی سەرەكی دەكات كە واڵتز لەساڵی ١٩٧٩ ئاماژەی پێداوە وكوردیش هەتا ئێستا سوودی لێ نەبینیوە بەڵكو وەك پێویست كاریشی لەسەر نەكردووە,ئەوانیش :

١ - تاكەكان  دروستكەری بڕیارەكانن. لەپێناو بەدەستهێنانی مەسەلەكان, تاكەكان لەجەمسەرێكەوە پێویستە هۆشیار بن, لەجەمسەرێكی تریشەوە هەڵگری پەیامە ئایدیاڵیزمەكان , یان پیرۆزكردنی بەها جوانە زاڵەكان.بەمەش هۆكارێك دەبن لەگۆڕینی ئاڕاستەكان .

٢ - بونیادی سیاسی ناوخۆ, ئەم بونیادە گەر بەڕۆحی لێبووردەیی وبرایەتی ویەكگرتن كاری كرد ئەوا دامەزراندن دروست دەبێت, بەپێچەوانەوە مەسەلەكە پێدەنێتە هەڵدێر وداڕمان .

٣ - قواستنەوەی فرسەتەكان .دوای ئەوەی نووسەری ژانی گەل هەستی كرد لەشەڕی بەردەركی سەرادا كورد، بەهۆكاری جیاواز، شكستی هێنا ئەوا شۆرَشی جەزائیر كە نووسەر كارەكەی پێشكەش بەگەلی جەزائیر كردووە فرسەتێكی گونجاوە بۆ ئەوەی كوردیش هەمان سەربەخۆیی وسەركەوتن لەداگیركران بەدەست بهێنێت .لێرەشەوە كورد پێ دەنێتە قۆناغێكی جیاوازی تر.بەڵام هۆَكاری نەقواستنەوە ڕێگر بوو لەم گۆڕانكارییە وبەمەش مەسەلەی دۆزی كوردیش هەتا ئێستا چارەسەر نەكراوە  بابەتەكەش گەمەی سەیر دەكات لەنێوان هەڵبەز ودابەزدا وناوەڕۆكی ژانی گەلیش بەكراوەیی وبەردەوامی دەمێنێتەوە.

دوهەم / هۆكارە وێنەییەكان.مەبەست لەم هۆكارە, ئەو شێوەیەی بابەتەكەی لەسەر بونیاد نراوە، بۆنموونە گەر هونەرمەندێكی پەیكەرساز بیەوێت پەیكەری مەلیكی كوردستان (مەلیك مەحمود) دروست بكات ئەوا پێویستە شێوەیەكی كاریگەر هەڵبژێرێت تا وەرگر وخوێنەر بەلای كارە هونەرییەكەیدا ڕابكێشێت .لەڕۆمانی ژانی گەل دا, لەگۆشەیەكەوە چەقی بیرۆكەی ڕۆمانەكە دەبێتە شێوەیەكی كاریگەر, یان مەبەستێتی گوتارەكەی. لەگۆشەیەكی ترەوە هەڵبژاردنی بابەتەكە . بەشێوەیەكی گشتی بابەتە سۆزدارییەكان وفیداكارییەكان زۆرترین كاریگەر لەسەر خوێنەر دروست دەكەن, ئەمەش هۆكارێك دەبێت بۆ نەمری وزیندوڕاگرتنی بابەتەكە. ئەوەتا هەتا ئەمڕۆكە چیرۆكەكانی قەیس ولەیلا ومەجنون ولەیلا وشیرین وخوسرەو وڕۆمیۆ وجولێت بەردەوامیان هەیە بەوپێیەی ناوەڕۆكەكانیان گشتگیرن وپەیوەندییان بەهەمووانەوە هەیە بەجیاوازی زەمەن وجێگە ونەتەوە وكلتورەوە .بەمەش برایم ئەحمەد هاوشێوەی گەورە فەیلەسوفی سۆسیۆڵۆژیای فەڕەنسی, ئێدگار مۆرین ( ١٩٢١ -  ) كار دەكات ومرۆڤ دۆستی وپشتگیرییەكانی دەكاتە بەردی بناغەی پێكەوە ژیان. ژانی گەل بەشێك دەبێت لەپڕۆسەی هەستە ئایدیاڵیزمەكان ونووسەر پێشتریش لەكتێبی " كورد وعەرەب  - ١٩٣٧ - " ەكەیدا كاری لەسەر ئەم مرۆڤ دۆستی وپێكەوە ژیانەی كردووە .كەواتە هۆكارییە وێنەییەكان هەوڵ دەدات وێنە ڕاستەقینەكان ئاشكرا بكات كەبەلای زۆرینەوە ڕوون وئاشكرا نین وپرسیارەكان دەبنە مۆتیفێك بۆ دۆزینەوەی ئەو ڕاستیانە , دواتر خوێنەر بەدواداچوون بۆ ئەنجامی ئەو ڕاستیانە دەكات . نووسەر، لەڕێگە وبەیارمەتی هێزی مرۆڤ دۆستییەوە ,دەیەوێت پەیكەرێكی ئاسنینی درێژ خایەن وبۆ هەمیشە دامەزرێنێت, زەمەنە یەك لەدوای یەكەكان كاریگەری نەرێنی لەسەری دروست نەكەن, بابەت ومەسەلەكەش بۆ تێكڕای خەڵكی نامۆ نابێت وپیرۆزە وتوانج وگلەیی لەسەر نابێت,بەڵكو پشتگیری تەواویشی لێ دەكەن,ئەویش گەیشتنە بەئازادی وسەرفرازیی كورد . بەمانایەكی تر, نووسەر لەوە تێگەیشتووە مەسەلەی كورد, بەهۆكاری جیاوازی ناوەكی ودەرەكی بەئاسانی ناگاتە مەبەستێتی خۆی، ئەمە وای لێ كردووە بناغەیەكی پتەو دامەزرێنێت تا نەوەكانی دوای خۆی، هاوشێوەی زەمەنی ڕابردوو، كاری لەسەر بكەن .

سێهەم / هۆكارە كاریگەرییەكان . ڕێژەی كاریگەرییەكان هۆكارێك دەبن بۆ گەشەی دەق وفیكر وئایدیا , یان فراوانكردن وكردنەوەی ڕاڤەكان , ئەمانەش هۆكارێك دەبن بۆ بەردەوامی دەقەكان .بە دەربڕینێكی تر, كاریگەریی نموونەكانی ڕابردوو هۆكارێك دەبن بۆ خوڵقاندنی دەقێكی ئێستا وكۆكردنەوەی زەمەنی هەردوو دەق لەبازنەیەكی هەڵوێستەیی وبابەتیێكی هاوشێوە .شەڕی بەردەركی سەرا ( ١٩٣٠ ) وشۆڕشی جەزائیر دوو فاكتەری هەرە گرنگی كاریگەرییەكانە , بەڵكو هۆكارێك بوون بۆ لەدایك بوونی ژانی گەل چونكە هەردوو فاكتەرەكە لەسەر بنەمای زوڵم وستەمی داگیركەران وبانگەواز بۆ سەربەخۆیی وئازادی وبرایەتی دامەزراون .واتە ڕووداوەكانی ئێستا پێویستی بەسەرچاوەلێگرتنەكانی (مرجع ) ئەو دوو فاكتەرە بوو, پێچەوانەكەشی هەر دروستە بەوەی ئەو دوو فاكتەرە هۆكارێك بوون بۆ ورووژاندنی نووسەری ژانی گەل .بەمەش هێزی كاریگەرییەكان ڕۆڵی كەسێتییەكی سەرەكی بۆ ڕۆمانەكە دەبینێت و جگە لەبەشدارییە كارامەییەكانی , هەڵدەستێت بەكۆكردنەوەی جەماوەر لەدەوری بابەت وناوەڕۆكەكە وخۆئامادەكردن بۆ جەنگی ئازادی وسەربەخۆیی .

چوارهەم / هۆكارە ئامانجییەكان.ئامانجگرتن ( تیڵۆڵۆژیا ) تیۆرێكی فەلسەفییە, ئەركەكەی بریتیە لەدەستنیشانكردنی ئامانجی شتەكان بەوپێیەی لەپشت هەر شتێكەوە پێویستە ئامانجێك یان چەند ئامانجێك هەبێت، هەروەك ئامانجی دروستكردنی كورسی دانیشتنە. لەگەڵ ئەمەشدا,زۆربەی جار ئامانجەكان ڕوون نین وشاراوەن وخوێنەری بەئەزموون دەتوانێت ئاشكرایان بكات .لە ژانی گەل دا كۆمەڵێك ئامانج لەپشت ڕۆمانەكەوەیە، بەنموونەی :

- جووڵە بەكردارە سیاسی وشۆڕشگێرییەكان ئەمەش دوای شكستەكانی شۆڕشی شێخ مەحمود وسەركوتكردنی خۆپیشاندانەكانی بەردەركی سەرا . جووڵەكەش دەرئەنجامی جەنگی جیهانی دوهەم ولێكەوتەكانییەوە هاتە كایەوە, بەتایبەتی گۆڕانكاری لەنەخشەی سیاسی وفیكری لەجیهان بەگشتی ودەركەوتنی هێزی نەتەوایەتی لەجیهانی عەرەبی وڕۆژهەڵاتی وبانگەواز بۆ یەكسانی وسەربەخۆیی وئازادی گەلان .

- هاوشێوەی گەلانی چەوساوە وداگیركراو ,هوشیاركردنەوەی تاكی كورد بەرامبەر بەمەسەلە چارەنووس سازەكانیدا .

- دامەزراندنی گوتارێكی فیكری وسیاسی یەكگرتوو , هەمووان بەشدار بن لەپڕۆسەی ئەو گوتارەدا، تا دەبێتە دەستوور ومانیفێستۆیەك بۆ دۆزی كورد وكوردستان .

- كۆڵنەدان لەخەباتی چەكداری وبەردەوامبوون لەبەرەنگاربوونەوە دژ بەداگیركەران .
- دووركەوتنەوە  لەچەمكە سۆسیۆڵۆژییەكان وگرنگیدان بەگوتارە فیكری وسیاسییەكان چونكە بازنەی سەربەخۆیی وئازادی پێویستی بەو گۆڕانكارییە بوو .واتە گەرچی، بابەتی ڕووداوی ڕۆمانەكە بەمەسەلەیەكی سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری دەستیپێكرد بەڵام نووسەر هەر زوو ئەم قۆناغەی تێپەڕاند وچووە نێو قۆناغێكی زۆر جیاوازەوە, خۆپیشاندان وپەلاماردان وفیداكاری وگرتن وكوشتن .

هەموو ئەمانە پەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەبووەو هەیە، دوورن لەداواكارییە خۆویستییە تایبەتەكانی نووسەر ,ئەمەش هۆكارێكە بۆ نەمری وبەردەوامی دەقەكە وخاوەنەكەی, وە هەتا مەسەلەی كورد لەچوارچێوەی داگیركاریدا بمێنێتەوە  وچارەسەر نەكرێت ئەوا دەقەكەش بەزیندوویی دەمێنێتەوە وكاری لەسەر دەكرێت, بەپێچەوانەوە گەر مەسەلەكە چارەسەر كراو وكورد مافەكانی خۆی وەرگرت ئەوا ئەوسا هێزی دەقەكە تەنیا خۆی لە نێو بابەتێكی مێژووییدا دەبینێتەوە .

   تێبینی :
ئەم نووسینە، دەرئەنجامی مێزگرتێكی فیكری وئەدەبییە , بەبۆنەی تێپەڕبوونی زیاتر لەنیو سەدە لەبڵاوبونەوەی شاكاری ڕۆمانی ژانی گەل ی نووسەر وشاعیر وبیرمەند برایم ئەحمە (بلە ) قسەی لەسەر كراوە , بۆردی وێب سایتی گەلاوێژ  بەهاوكاری تەلەفزیۆنی گەلی كوردستان مێزگردەكەی لەئەستۆ گرت، بەبەشداری كۆمەڵێك ئەكادیمی نووسەر, ڕۆژی یەك شەممە  ٢٥ /٨ / ٢٠٢٤ .
 

لە گفتووگۆی سەرۆکی یەکێتی بافڵ جەلال تاڵەبانی و نێچیرەڤان بارزانی؛ دەرگای دیالۆگی بێ مەرج بەرووی پرۆسەی سیاسی هەرێم کرایەوە و هەردوولا لەگەڵ کاری پێکەوەیی بوون .

"واقع حکوم دەکات"

بافڵ تاڵەبانی پێچەوانەی رووە سەربازییەکەی مەدەنیانە دەرکەوت و راشکاوانە قسەی دڵی خۆیکرد؛ لە هەولێری پایتەختەوە پەیامەکانی خۆی گەیاندە بەرامبەرەکەی.

بافڵ تاڵەبانی سەرباری ئەوەی مایکەکەی دووبارە فڕێدایەوە بەڵام لەگەڵ قبوڵکردنی رەنگە جیاوازەکان بوو دانی بە بوونی هێزە سیاسییە تازەکان نا؛ لە پرۆسەی بانگەشەدا باسی لە معاناتی هێزە سیاسییەکانی ترکرد لە کاتی بانگەشە لە زۆنی زەرد کە دووچاری ئازاردان ببوونەوە؛ بەروونی گووتی: هەڵە بەهەڵە چارەناکەم؟!

لە درێژەی باسەکەیدا لەگەڵ ئەوەبوو بەدەستە جەمعی کاری پێکەوەی بۆ ئایندەی سیاسی هەرێمی کوردستان بکرێت لە ئاستی ناوخۆو دەرەوەش کاری پێکەوەیی گشتگیر بکرێت.

ووتی: دووساڵە یەکێتی رێرەوەکەی راستکردۆتەوە؛ توانی لەم ماوەکەمەدا هاوسەنگی بگەڕێنێتەوە.

بەروونی ئەوەشی وت: کە خەڵک متمانەیان بەدامەزراوەکان نەماوە.

ئەوەی گرنگ بوو لە گفتووگۆکانیدا دەرگای دیالۆگی سیاسی بە کراوەی جێهێشت و باسی کۆتایی سەردەمی ٥٠+١ کرد.

ھەڵبژاردنی سەرۆکایەتی ئەمریکا، یەکێکە لە پرسە گرنگەکانی جیھان بە گشتیی و رۆژھەڵاتی ناوەڕاست بە تایبەتیی، بەو پێیەی ھەر گۆڕانکارییەک لە سیاسەت و سیستمی ئەو ولاتە ڕووبدات راستەخۆ کاریگەریی لەسەر وڵاتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دەبێت.

ئەمریکا لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە دەستیکرد بە سەپاندنی ھەژموونی خۆی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست، لە کاتی جەنگی جیھانیی دووەمیشدا دەیان بنکەی سەربازیی خۆی لە ناوچەکە دامەزراند بە تایبەت لە وڵاتە ھاوپەیمانەکانییدا.

لە دوای کۆتایھاتنی جەنگی جیھانیی دووەم، ئەمریکا پەیوەندیی دیپلۆماسیی و سەربازیی لەگەڵ وڵاتانی ناوچەکە گەشەپێدا بەتایبەتی دوای دروستکردنی ئیسرائیل لە ساڵی (١٩٤٨)، لەو کاتەوە ئەمریکا بەردەوام لە فراوانکردنی ھەژموونی خۆیدایە، فراوانخوازییەکە بە جۆرێکە لە ئێستادا ئەمریکا (٦٠ بۆ ٨٠) ھەزار سەرباز و راوێژکاری بە پلەی جیاواز لە ناوچەکەدا جێگیرکردووە، لەوانەش عێراق، سوریا، کوەیت و قەتەر.

ئەمریکا لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست چەند ئامانجێکی بنەڕەتیی و سەرەکی ھەیە، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکاش بۆ ھێنانەدی ئەم ئامانجانە دادەرێژرێت، کە بریتین لە:
•    زامنکردنی ئاسایشی وزە، پاراستنی دەستڕاگەیشتن بە سەرچاوەکانی نەوت و گازی سروشتی لە وڵاتانی رۆژھەڵاتی ناوەڕاست.

•    پاراستنی ئاسایش و ئارامی ئیسرائیل.

•    فراوانکردن و بەردەوامیدان بە ھەژموونی خۆی لە ناوچەکە.

ئەم سێ ئامانجە، ئامانجی نەگۆڕن، بە گۆڕانکاریی لە سەرۆک و حکومەتەکان ھیچ گۆرانکارییەک یان سازشێک لەسەر ئەم ئامانجانە ڕوونادات، بەڵکوو تەنھا میکانیزمی کارکردن بۆ ھێنانەدیی ئەم ئامانجانە گۆڕانکاریی بەسەردادێت، لێرەوە جیاوازیی لە نێوان کۆمارییەکان و دیموکراتەکان درووستدەبێت لە شێوازی کارکردن بۆ ‌ھێنانەدی ئەم ئامانجانە، کە ھەردوو حزب لە ئاراستەکردنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکادا خاوەنی سیاسەت و ستراتیژی تایبەت بە خۆیانن.

پارتی دیموکرات کۆنترین پارتی سیاسی ئەمریکایە و لە کۆنترین پارتە سیاسییەکانی جیھانە، لە ساڵی ((١٨٢٨ بە فەرمی دامەزرا، لە مێژووی سەرۆکایەتی ئەمریکا لە کۆی (٤٦) سەرۆک (١٤) سەرۆک لە دیموکراتەکانن، یەکەم سەرۆک لە دیموکراتەکانی ئەمریکا "ئەندرۆ جاکسۆن" بوو لە ساڵی (١٨٢٩)، دواین سەرۆک "جۆ بایدن"ە.

پارتی کۆماریی ئەمریکا لە ساڵی (١٨٥٤) لەلایەن چالاکوانانی دژە کۆیلایەتی دامەزراوە، بە درێژایی مێژووی تەمەنی خۆی لە کۆی (٤٦) سەرۆکی ئەمریکا (١٩) سەرۆک لە کۆمارییەکانن، یەکەم سەرۆک "ئەبراھام لینکۆڵن" بوو لە ساڵی (١٨٦٠)، دوایەمین سەرۆک "دۆناڵد ترەمپ"ە.

ئەم دوو پارتە بەردەروام لە کێبرکێی یەکتریدان، بەدەر لە تێڕوانینیان بۆ سیاسەتی ناوخۆیی، لە ئاستی سیاسەتی دەرەوەش جیاوازییەکی بەرچاویان ھەیە، دیموکراتەکان پشتگیری لە ئیسرائیل دەکەن بەڵام جەخت لەسەر ڕێبازێکی ھاوسەنگ دەکەنەوە بۆ پەیوەندییەکان لە ناوچەکەدا، بە شێوەیەکی ھەستیار مامەڵە دەکەن  لە پشتیوانیکردنی ئەو ڕژێمانەی کە تۆماری مافی مرۆڤیان خراپە، وەک سعودیە کە ھەرچەندە ھاوپەیمانی ئەمریکایە بەڵام ڕەنگە بانگەشە بۆ چاکسازی یان پشتیوانی مەرجدار بکات، بەڵام کۆمارییەکان لە پاڵپشتییکردنی ئیسرائیل زیاتر لەگەڵ ھاوکاری سەربازیی راستەوخۆدان، پشتگیری لە ناساندنی "قودس" دەکەن وەک پایتەختی ئیسرائیل، ئەم ھەڵوێستە لەلایەن ئیدارەی ترەمپەوە لە ساڵی ٢٠١٧ زیاتر کاری لەسەر کرا، لەگەڵ ئەوەن توانا بەرگرییەکانی ئیسرائیل لە بەرامبەر ھەڕەشەکانی وڵاتانی دراوسێ و ئەکتەرە نا دەوڵەتییەکان بەھێزتر بکەن.

دیموکراتەکان جەخت لەسەر چارەسەرە دیپلۆماسییەکان دەکەنەوە و ڕەنگە زیاتر وریا بن لە دەستتێوەردانە سەربازییەکان، پێی باشترە فشاری ئابووری و سیاسی بەکاربھێنێت تا ڕادەیەک میانڕەوترە، بەڵام کۆمارییەکان بەوە ناسراون بە بەراورد بە دیموکراتەکان سیاسەتێکی تا ڕادەیەک تووندیان ھەیە، جەختیان لەسەر ئامادەیی سەربازی بەھێز و ھاوپەیمانی ستراتیژی لە ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست کردووەتەوە.

پەیوەست بە ئێران، پارتی دیموکرات پشتگیری لە پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ ئێران دەکات، لەوانەش دانوستان بۆ چارەسەرکردنی کێشە ئەتۆمییەکان و ڕەفتاری ناوچەیی. بەڵام کۆمارییەکان ئێران وەک ھەڕەشەیەکی مەترسییداری ناوچەیی لە دژی بەرژەوەندییەکانی ئەمریکا سەیردەکەن، بۆیە ھەڵوێستییان لەبەرامبەر ئێران توندڕەوانەترە تیشک دەخاتە سەر گەمارۆ ئابوورییەکان و فشارە سەربازییەکان.

دیموکراتەکان زیاتر جەخت لەسەر مافەکانی مرۆڤ و گەشەپێدانی دیموکراسی دەکەنەوە وەک بەشێک لە سیاسەتی دەرەوە، پشتیوانی لە رێکخراوەکانی کۆمەڵی مەدەنی دەکەن و رەخنە لە سیاسەتی پاوانخوازیی دەگرن، بەڵام کۆمارییەکان لەگەڵ سەقامگیری ئاسایش و بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرن بۆ چەسپاندنی مافی مرۆڤ، بە گرنگیدان بە سەقامگیرکردنی ئاسایشی ھاوپەیمانانی ئەمریکا لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست تەنانەت ئەگەر تۆماری مافی مرۆڤیان جێی پرسیار بێت، بە بەراورد بە دیموکراتەکان کەمتر جەخت لە گەشەپێدان و چاکسازییە دیموکراسیەکان دەکەنەوە.

زۆرجار کۆمارییەکان پشتگیری لە دەستێوەردانی ڕاستەوخۆ دەکەن لەو ململانێیانەی کە وەک ھەڕەشە ھەستیان پێدەکرێت، لەکاتێکدا دیموکراتەکان ڕەنگە ھەوڵە فرە رەھەندەکان و ھاوکارییە مرۆییەکان بکەنە کاری لە پێشینەیان.

لە کۆتاییدا دەکرێت بڵێین سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا، با ئاراستەی ھێنانەدی ئامانجە بنەڕەتییەکانی ئەمریکا لە رۆژھەڵاتی ناوەڕاست دادەرێژرێت، جا کۆماریی بن یان دیموکرات، وتەکەی سەرۆک "ریچارد نیکسۆن" وەکو بنەمایەکی سەرەکی دادەنرێت لە دارشتنی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریکا کە دەڵێت: "ئەمریکییەکان ناچنە دەرەوەی سنوورەکانی خۆیان بۆ بەرگرییکردن لە دیموکراسی و شەرعیەت و دژایەتیکردنی دیکتاتۆریی، بەڵکو ئێمە بۆیە دەچینە ئەو شوێنانەو، چونکە ناھێڵین بەرژەوەندیییەکانمان بکەوێتە مەترسیییەوە".

رون و راشکاوبین رێگەی ئاشتی چەندە دووربێت، باشترە لە رێگەو میکانیزمی شەڕو خوێن رشتن و کاولکاری.

لە تورکیا دا دەوڵەت لەسەر بنەمای یەک ئاڵاو یەک نەتەوەو یەک زوبان خۆی دروستکردووە.

پەروەردەی ئەودەوڵەتە لەسەر ئەوبنەمایەیە. جگەلەوەش تورک وەک نەتەوە لەسەر بیرۆکەی رەگەزپەرستی راھێنراون.

ھەستیاری گەورەیان بە کوردو دۆزەکەی ھەیە.

جاران دەیان وت: کورد تورکی شاخاوین دواتر دەیان وت: کوردەکان کلکیان ھەیە. کوردبوون لە تورکیا وەک عەیبەیەک نیشاندرابوو.

زۆر خێزان لە تورکیا ھەن کە بەرەچەڵەک کوردن، بەڵام بەھۆکاری سیاسەتی ئاسمیلاسیۆن؛ شوناسی خۆیان گۆڕیوەو ئینکاری لە کوردبوونیان دەکەن.

لەتورکیا بەقوڵی دەوڵەت ھەستیارە بەرامبەر بەدۆزی کوردو رەوایدان بە چارەسەرکردنی کێشەی کورد لە چوارچێوەی تورکیایەکی جیاوازدا.

بە ئێستاشەوە ھەزاران کەس بەھۆکاری  کوردبوونیان گیراون.

زیندانەکان لە تورکیا پڕن لە کورد، لەسەر جل و بەرگ و ھەڵپەڕکێ و گۆرانی وتن بە کوردی خەڵک زیندانی کراون و دۆسییەی کەجەکەیان بۆ کردونەتەوە.

تورکەکان قسەیەکیان ھەیە دەڵێت: کە دژی دەوڵەتی کوردیشین ئەگەر لە ئەفریقاشبێت. ئەوەی ئێستا بەرھەم ھاتووەو خەریکە دان بە مافی کورد وەک نەتەوە دەنێن دیووی پشتەوەی تائێستا دیارنییە؟! ئەوەی وەک دیفاکتۆ بەدیھاتووە بەرھەمی خەباتی بێوچانی نەتەوەی کوردە.

ساڵی ١٩٩٣ لەسەردەستی سەرۆک مام جەلال و بەھەماھەنگی لەگەڵ تورکت ئۆزال سەرۆکی ئەوکاتەی تورکیا. پەکەکە ئاگربەستی راگەیاند.

خەونی گەورەھەبوو بۆ سەرگرتنی ئاشتی لەتورکیاو دەستپێکردنی گەری دانوستاندنە رەسمییەکانی دەوڵەت و پەکەکە.

بەڵام لەرووداوێکی گوماناویدا ئۆزال مردوو چالاکییەکی ناروونیش دژ بە سوپای تورکیا وایکرد ریسەکە ببێتەوە بە خوری و جەنگ دووبارە دەستی پێبکاتەوە.

لە گەرێکیتردا ساڵی ٢٠١١ لە ئۆسلۆ دیالۆگ لە نێوان پەکەکەو دەوڵەت رویدا؛ ئەنجام پرۆسەی ئاشتی لە تورکیا لە ٢٠١٢ دەستیپێکردوو رێککەوتنی دۆڵمەباخچەی لێکەوتەوە کورد خەریک بوو ئاھێکی بەبەربێتەوە؛ بەڵام ئەوەش بەدەردی دەرفەتی ئاشتی ساڵی ١٩٩٣ لەباربراو شەر دەستی پێکردەوەو سیاسەتی قەیووم جێگەی دیموکراسی گرتەوەو دەوڵەت بەقورسی کەوتەوەناو جەنگ.

ئەم دەرفەتەی ئێستا کە ئیمرالی بە موخاتیب وەرگیراوە؛ جیاوازە؟!

دۆخی ناوچەیی لەسەروبەندی تەقینەوەی بورکانەکەدایە کە نەخشەی رۆژھەڵاتی کردۆتە ئامانج و ترس لە دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی ناوچەکە ھەیە کە تورکیاشی لێ بێبەری نییە.

ئێستا تورکەکان بە دیموکراس و رەگەزپەرستەوە، داوای چارەسەری ناوخۆ دەکەن؛ مەرامیانە وڵاتەکەیان بەھۆی کوردەوە پەرت نەبێت و بەروونی دەڵێن دەمانەوێ لەناوخۆ ئەوکێشە مێژووییە چارەبکەین.

تورکەکان چاویان لەوەیە کە بە ھەرشێوەیەک بێت؛ تورکیا وەک کیان بپارێزن و دووری خەنەوە لە کێشمەکێشی ناوخۆیی و ناوچەیی.

ئەوەی بۆ کورد گرنگە وەک نەتەوە سود لەم دەرفەتە ستراتیژییە وەرگرێت و بە زیرەکانە کەیسی ئاشتی لەبەرژەوەندی خۆی یەکلابکاتەوە.

نەک وەک دەوترێ ئەوەی کورد بە چەک بەدەستی ھێناوە بە دانوستاندنی سەرمێز لەدەستی دەوەتەوە.

ئەوەی دەوترێ دەبێ جێ بەجێبکرێت؛ ئەم شارە دەنگی خۆیدا، ئەم شارە هەلی خۆیدایەوە، کە عەیامێکە لەسەر خەت نەماوە؟!

 ئەم شارە لەگەڵ دەستووبازووی بەهێز بووە تین و تاوی ئەو شۆڕشەی کە هەڵگیرساوە، ئەم شارە پێویستی بەخزمەتی زیاترە، پێویستییەتی.

ئەم سلێمانییە پێویستی بە رێگەوبانی باش و بریقەدارە.

 پێویستی بەخزمەتگوزاری و ئاوەدانیی زێدەترە، لەگەڵ ئارامیدا، پێویستی بەهەلی کارو خزمەتی بنچینەییە. 

ئێرە سلێمانییەو مەرکەزی کڵپەو ئاورو تۆمارکردنی ئازایەتییە ئێرە مەدینە سەعبەیەو؛ رێک ئەو شارەی جیهانە؛ کە دەستەمۆ ناکرێت و بەقسەی خۆش دێتەوە سەرهێڵ. 

ئێرە شاری شارانە؛ ئێرە خاوەن خەونی رەنگاو رەنگی ژیان دۆستییە؛ ئێرە پێویستی بە هزری مەدەنیانەیەو حەزی لە هاوبەشییە حەزی لەوەیە لەگەڵی بیت و لە باش و خراپ پرسی پێبکەیت.

لەم شارە هەمووشت دەکرێ.. بەزمانی چەپکەگوڵەکەی مام جەلال راهاتووە. 

ئێرە ئیتر پێویستی بەدەستی خێرو گەشەسەندنە ئێرە سلێمانییەو مەرکەزی سیاسی ئەم شۆڕشەیە کە هەڵگیرساوە.

سلێمانی ئەمرۆ زیاتر لە جاران گەشاوەتەوە 

ئاسمانی ساف و جوانە و رووی لەگەشانەوەی زیاتریشە.

ئیتر سلێمانی لە باوەشی یەکێتیی و یەکێتیش لە باوەشی سلێمانیدا دیمەنی دیاری داهاتووی کوردستانن.

ئیتر سلێمانی وەکو جاران دەبێتەوە پایتەختی شۆرشگێری کوردستان ، پایتەختی سیاسەت و بڕیاردان و ڕەنگرێژی ئایندەی کوردستان.

ئیتر سلێمانی لە تێکۆشانی جاویداندایە هەموو کوردستان وەک سلێمانیی لێ بکات. لەگەڵ یەکێتیی ئاوێتەبۆتەوە تا دەستی لە هەموو کوردستان بڕوات.

کەمێک کەمێکی ئاسایی زام و دومەڵ ماون ، بەڵام هەردوولا سلێمانی و یەکێتیی تەگبیری هاوبەشی لێ دەکەن.

هەر بمێنی سلێمانی، لە هەڵمەت و قوربانیداندا، لە زویری و گلەیی و نازدا، لە ئاشتبوونەوە و تێهەڵچوونەوەی نوێشدا.

لەسەر هەقی و لەگەڵ هەقی . بە چاوی دڵ و بە ژیری و عەقل بیردەکەیتەوە و بڕیار دەدەیت.

یەکێتی بەم داوەریەت رازییە ، چونکە یەکێتیانەی دەنوێنی.

گومانی تێدانیە خەباتی یەکێتیی نشتیمانیی کوردستان لە رۆژی دامەزراندنیەوە تا ئەمرۆکە لە پێناوی  دیموکراسی بۆ سەرتاسەری عیراق و مافی چارەی خۆنوسین بۆ گەلی کوردستان بووە. بێگومان سستەمی پەرلەمانییش لە حوکومرانیدا، کۆڵەکەیەکی سەرەکیی دیموکراسی و بنیاتنانی حوکمڕانیی باش و دادپەروەرە. دیارە بۆ بەدیهینانی ئەم ئامانجەش یەکێتی وەک ھێزێکی سۆشیال دیموکرات، لەسەرەتاکانی  ئەم ئەزموونەوە بۆ ئێستا ھەردەم پێشەنگی کاروانی ئەو خەباتە بووە.

ئاشکرایە خولی شەشەمی پەرلەمانی کوردستان لە زۆر رووەوە جیاوازە لە خولەکانی تر ، چ لە رووی گۆڕان لە تەرازوی هێزی لایەنە سیاسییەکانی سەر گۆرەپانی کوردستان و چ لە رووی گۆرانکاری لەشێوە و شێوازی هەڵبژاردن بەتایبەتی کە ئەمجارە فۆڕمی ھەڵبژاردنەکە بە چەشنێکە لە قازانجی بەشداریی زیاتری خەڵکدا دەبێت و رەنگە جۆرێک لە یەکسانی لە دابەشکردنی کورسییەکانی پەرلەمان بەسەر  ناوچەکانی  کوردستاندا بھێنێتەکایەوە. هەروەک چۆن کەمبوونی دەرفەتی دەستێوەردان لە ئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردن و زۆریی لیست و گەرموڕیی بانگەشەی هەڵبژاردن، ھەستکردنی ھەمووان بە بوونی مەترسیی راستەقینە لە سەر قەوارەی هەرێم چ لە 
ناوخۆ چ لە دەرەوە، رۆڵیان دەبێت. 

ئەرکی قورسی ئەم خولەی پەرلەمان، ئەنجامدانی گۆرانکاریی بنەرەتییە لە سیستەمی حوکمڕانیی لە هەرێم و بەگژداچوونی راستەقینەی پەتای گەندەڵییە کە بووە بە ھەڕەشەی جدی لەسەر ئەزموونی ھەرێمی کوردستان. بێگومان ئەرکێکی دیکە
چاککردنی ریشەیی پەیوەندییەکانی هەرێم و بەغدا دەبێت لە سەر بناغەی دەستور و  بەرژەوەندیی هاوبەش. لەپاڵ ئەمانەشدا ئەرکێکی دیکەی سەرەکی پەرلەمان بریتی دەبێت لە دۆزینەوەی میکانیزمێکی نیشتمانی بۆ ڕێگرییکردن لە دەستێوەردانی دەورو بەر لە کاروبارەکانی هەرێمدا.

رەنگە ئەرکی لە هەموو ئەمانەش گرنگتر زامنکردن و شەفافکردنی داهات بێت لە سەرانسەری ھەرێمی کوردستاندا و نەهێشتنی تەخشان و پەخشان بێت لە رێی رێگریی کردن لەو زیادەڕۆییەی لە خەرجیەکاندا دەکرێن، بە ئامانجی 
مسۆگەر کردنی موچەی کارمەندان و فەرمانبەران و خانەنشینانیهەرێم و دەسپێکردنەوەی وھەڵمەتەکانی بووژاندنەوە و ئاوەدانی و بیناسازیی ژێرخانی کوردستان.

لێرەدا پێویستە هەموو  لایەنە سیاسییەکانی بەشدار بوو لەم پرۆسەیەدا لە ئاستی بەرپرسیارێتی  نیشتیمانی و ئەخلاقی ئەم ئەرکە دیموکراسییەدابن و بنەماکانی کامپەینێکی نەرم و ھاوچەرخانە پەیڕەو بکەن و دووربکەونەوە لە زمانی زبر و ختوکەدانی سۆزی خەڵک و تەخوینکردنی یەکتری.

بێگومان یەکێتی خاون دید و روئیا و بەرنامەی نیشتیمانیی تایبەت بە خۆیەتی،   بەتایبەتی بۆ دوای دەرئەنجامی کۆتایی هەڵبژاردنی ئەمجارە کە ئەمەش پشت ئەستور بە رێبازی مام جەلال و  بە پشتیوانیی کەسوکاری شەھیدان و تێکۆشەرانی دێرین و گەنجان و لاوان و ژنان و جەماوەری قووربانیدەر کە ھێزی ھەردەم و نەگۆڕی یەکێتیی نیشتیمانیی کوردستانن.

لەم روانگەیەوە، ئەرکی یەکێتیی نشتیمانیی کوردستان قورستر بووە چونکە ھێزێکە خاوەنی خەباتێکی دوور و درێژە، روبارێک خوێنی لەپێناوی بنیاتنانی قەوارەی هەرێمدا بەخشیوە و بەکردەوەش نزیکەی لە سێ دەیە و نیوی رابردوودا ئەرکی پاراستنیشی لە ئەستۆ گرتووە کە ئەمەش وا دەخوازیت یەکێتییەکان لە هەموو ئاست و بوار و ناوچەکاندا قۆڵی ھیمەت و مەردایەتی لێ هەڵکەن بە ئامانجی  سەرخستنی یەکێتی کە سەرکەوتنی کوردستانە لەم هەڵبژاردنە چارەنوسسازەدا، لە پێناو ی بەدیھێنانی گۆرانکاریی بنەڕەتی لە جۆری حوکمرانی و سیستەمی بەڕێوەبردنی هەرێمی کوردستاندا کە داخوازیی تاک بەتاکی خەڵکی کوردستان و جەماوەری یەکێتیشە.

کاتێک حیزبێک لە فرەمینبەرییەوە دەچێتەوە ناو سیستەمێکی ڕێکخراوەوە

کاتێک حیزبێک دیوارێکی پۆڵایین دادەنێت بۆ دەستتێوەردانی دەرەکی و خۆی ڕێک دەخاتەوە و لە تۆز و غوباری گرووپچێتی خۆی دەتەکێنێت و شارچێتی و موڵک و ماڵی خۆی کۆ دەکاتەوە، لە دڕکی نەیارەکانی بژاری گوڵەگەنمی دۆستەکانی دەکات، بێگومان ئاستەنگی دێتە ڕێ. 

بێگومان ھەورازی دێتە پێش و توشی ھێرشی ناڕەوای سۆشیال میدیا و کەناڵە جیاجیاکانی ڕکابەرەکانی دەبێتەوە. ئاخر ئەوە جەستەی چەند ساڵەی یەکێتی خۆیەتی توشی نەخۆشیی جۆراوجۆر بووە، کاتێکیش چارەسەر وەردەگرێ، بێگومان ئازاری ھەر دەبێت.

یەکێتی دەبوو زووتریش خۆی ڕێک بخستایەتەوە، پێشتر خۆی ئامادە بکردایە بۆ ئەم نەشتەرگەرییە. گەرچی کاتەکەی لەبەر زۆر ھۆکار درەنگ کەوت، بەڵام بە دەسپێکێکی زۆر چاک دەستی پێکرد. تا یەکێتی خۆی زیاتر ڕێک دەخاتەوە، بێگومان جگە لە خودی حیزبەکە حکوومەتیش کاراتر دەبێت و ھاووڵاتییانیش قازانج دەکەن، تا یەکێتی زیاتر خۆی کۆ بکاتەوە، پرۆسەی سیاسی و ململانێی مەدەنی و دیموکراسی گیان دەکاتەوە بە بەر خۆیدا و ئومێدی گۆڕانکاری دەخزێتە ناو دڵ و دەروونی ھاوڵاتییان بەبێ جیاوازی. تا یەکێتی ئامادەتر بێت بۆ سیاسەتکردن، حورمەتی زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو دەزگا دەوڵەتییانەی کە موڵکی گشتین و بوون بە دیوەخان و حەوشەی پشتەوەی دامەزراوەی بەناو ڕاگەیاندنی کەسایەتی و ھێزی دیاریکراو.

یەکێتی ڕێگای دا ئۆپۆزیسیۆن لە ھەناوی خۆیەوە لە دایک بێت، پاش ئەویش ھێزی تری ئۆپۆزیسیۆنی بەدوادا ھات، بەڵام کەسیان نەیانتوانی خاوەندارێتیی ئەم ناوچە زیندووە بکەن.
ئێستا ئیتر کاتی ئەوەیە یەکێتی ببێتەوە بە خاوەنی ھەموو خواستەکانی خەڵکو ڕۆڵی مێژوویی خۆی بگێڕێت.

یەکێتی چۆن لە شاخ، حیزبی ھەستانەوەی پاش نوشست و ڕووناکیی شەوی تار بوو، لە شاریش حیزبی خوێندەوار و گەنج و ململانێی مەدەنی بوو، حیزبی قەبوڵکردنی ئۆپۆزیسیۆن و حیزبی ھەستانەوەی ڕۆحی سیاسەت و حیزبی خۆڕێکخستنەوەی پاش لەدەستدانی سکرتێرەکەی بوو. لە دنیای سیاسەتدا کەم جار ھەڵدەکەوێ ھێزێکی سیاسی ئەوەندە لێھاتوویی ھەستانەوەی ھەبێ. کارەساتی ھەکاریی بەسەردا بێت و نەڕووخێ، نیوەی جەستەی لێ بێتەوە و نەمرێ، سکرتێرە کاریزماکەی کۆچی دوایی بکات و نەکەوێ. ئەم قەدەرە مێژووییە تەنیا لە توانای یەکێتیدایە.

ئەم حیزبە ئێستا سەری ناوە بە پەنجەرەی ڕوانینێکی تازەوە بۆ سیاسەتکردن. خۆی ڕێک دەخاتەوە و خۆی نوێ دەکاتەوە، ئەوەتا کەرکووکی لە قوڕگی شێر دەرھێنایەوە، گرەوی شەنگال و مەخمووری لەسەر مێزی سیاسەت بردەوە.

ئەم مانگە سەرەتای گەشانەوەیەتی، تینوی بەخشینەوەی ڕووناکیی زیاترە، خوێنی دەماری ئۆرگانەکانی قوڵپ دەدەن بۆ سەرکەوتنی زیاتر و سنگیان ناوە بە دەرگای ھەڵبژاردنەوە بۆ ئەوەی مێژوویەکی تازە تۆمار بکەن. تاوەکوو چیرۆکی حیزبی شەھیدان بکەن بە داینەمۆی حیزبی خزمەت و کۆمەڵانی خەڵک بە بێ جیاوازی.

لێناگەڕێین چارەنووسی خەڵک بکەوێتە چنگی قەدەری نادیارەوە، خۆمان بەدەستی خۆمان قەدەر بۆ خەڵکی خۆمان دیاری دەکەین.

ھەژماری من » وەک صەڕافێک
دروستکردنی بانکێکی نیشتیمانی چارەسەرە

لە ماوەکانی رابردوودا و بە دیاریکراویش لە دوو ساڵی ڕابردوودا کێشەکانی نێوان بەغداد و هەرێم لەسەر چەند دۆسیەیەکی جیاواز بە تایبەتیش لەسەر پرسی و بودجە و موچەی فەرمانبەران و موچەخۆرانی ھەرێمی کوردستان بە شێوەیەکی بەرچاو رویان لە هەڵکشان کرد . ئەم تەنگژە و گرژییانەش ئاسۆی پەیوەندیەکانی نێوان ھەردوو حکومەتی ناوەند و ھەرێمی خستە بەردەم ئاقار و قۆناغێکی دژوارتر لەوەی کە ھەبوون لە رابردوودا . دەرئەنجامی ئەم دۆخە دژوارەش، لەلایەک بووە هۆکاری لاوازبوونی پێگە و ڕۆڵی حکومەتی هەرێم لەسەر هەردوو ئاستی دەرەکی و ناوخۆیی ، لەلایەکیدی بووە هۆکاری خراپتر بوونی دۆخی ئابووری و دارایی و گوزەرانی خەڵکی هەرێمی کوردستان.

بە شێوەیەکی گشتیش کێشەکانی نێوان ھەرێم و ناوەند ئەکرێت وا وێنا بکرێن کە کۆمەڵە کێشەیەکی  فرە ڕەهەند ، ھەمەچەشن ، جۆراوجۆر، تا ڕادەیەکی زۆریش چارەنووسسازن . بۆ قەوارەی هەرێمی کوردستان هەم بۆ داهاتووی ژیان و گوزەرانی هاونیشتمانیان.

لەبەر ھەستیاری دۆخەکەش لەسەر ھەموو لایەکمان وا  پێویست ئەکات کە مامەلەیەکی دروست و ئیدارەدانێکی دیبلۆماسیانە لەگەل ئەو دۆخە دژوارانە بکەین . مامەلەیەک کە پشت ئەستوور بێت بە دنیا بینینێکی نیشتمانیانە،  بە شێوەیەک کە چارەسەر کردنی کێشە و تەنگژەکان  بکرێتە ئەولەویەت و بخرێنە پێش هەموو بەرژەوەندیەکی حزبی و سیاسی و کەسی .چونکە ھۆکاری سەرەکی زۆربونی هەموو ئەو کێشانەی کە ئەمڕۆ بەرۆکی هەرێمی کوردستان گرتوە و هاوڵاتیانی ئەم هەرێمەیان پێوە گیرۆدە بووە ئەگەڕێتەوە بۆ خراپ ئیدارەدان و خراپ مامەڵەکردن لەگەڵ حکومەتی فیدڕاڵدا . سەرئەنجام ئەوەی کە ئەمڕۆ لە هەرێمی کوردستان ڕوودەدات دەرھاویشتە و ئەنجامن نەک هۆکار .. ئەوەی کە لە ئێستادا ئەگوزەرێت  کاردانەوەیە لە هەمبەر خراپ مامەڵەکردن و ئیدارەدانی دۆسیەکان کە گرنگرتینیان لە دۆسیەی ئیدارەدانی مەلەفی نەوت بودجە و موچە و شایستە داراییەکانی هەرێمدا خۆی بەرجەستە ئەکات .

ئەوەی کە لەم نوسینەدا گرنگە ڕوونی بکەینەوە بۆ سەرکردایەتی کورد و خەڵکی هەرێمی کوردستان ئەوەیە، کە ئەبێت ئەولەویەت بۆ چارەسەرکردن مەسەلەی ئیدارەدانی سیستەمی دارایی هەرێمی کوردستان بێت، بەر گرنگیدان و چارەسەری کێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێم و  یەکلاییکردنەوەی بابەتی بەبانکی کردن (تەوگین)  بێت. بە شێوەیەک کە لە زووترین کاتدا بتوانرێت ئالیەتێکی گونجاو بۆ چارەسەر کردنی ئەو دۆسیە ھەستیارە بدۆزرێتەوە .

بۆ ھەموو خەڵکی هەرێمی کوردستان ڕوون و ئاشکرایە، کە دادگای فیدڕاڵی بە بڕیارێکی فەڕمی کێشەی موچەی فەرمانبەرانی هەرێمی کوردستانی چارەسەرکردووە، کە لە دواین نوسراویشدا کە وەزارەتی دارایی حکومەتی فیدڕاڵ کە بۆ ئەنجومەنی نوێنەرانیعێراقی ناردووە تێدا هاتووە بە پشت بەستن بە بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی عێراقی بڕی (١١،٥ ترلیۆن)ی بەبێ مەرج تەرخانکردووە بۆ موچەی فەرمانبەرانی هەرێم وە جێگیر کراوە لە بودجەی ساڵی ٢٠٢٤ .

بەڵام، ئەوەی تاوەکو ئەمڕۆ بۆتە هۆکاری خەرج نەکردن یان دواخستنی جێبەجێکردنی ئەم بڕیارە یان خەرج نەکردنی موچەی ھەندێ توێژی موچەخۆرانی ھەرێم بریتیە لە دواکەوتنی پرۆسەی بەبانکی کردن پارەدان (تەوگین) و بە بانکی کردنی موچەی مووچەخۆرانی ھەرێم و پێداگری حکومەتی ھەرێم لەسەر لە بە بانکیکردن لە رێگەی هەژماری من، کە سەرەرای ئەوەی لە ماوەکانی رابردوودا ھەم لەسەر ئاستی ناوخۆیی ھەرێمی کوردستان وە ھەم لەسەر ئاستی حکومەتی ناوەند و دامەزراوە ئیتیحاددیبەکان بە دادگای ئیتیحاددی بالاشەوە زۆرترین مشتومر و نارەزایی و رەتکردنەوەی پرۆژەکەی لەگەل خۆیدا ھێناوە. بەڵام پێداگیری حکومەتی هەرێم لەسەر پڕۆسەی هەژماری من (سیستەمی قاصە و صەراف)  لە ئێستا ئەم کێشەیەی گەیاندۆتە دۆخێکی ناجۆر کە بەردەوام موچەخۆرانی ھەرێم دەبێت باجەکەی بدەن.

ئێمەش، لە سۆنگەی هەست کردنمان بە بەرپرسیارێتی و لەگەل قەناعەتی تەواومان بە زەڕووریەتی چارەسەرکردنی ئەم کێشەیە ، هەوڵ ئەدەین لە چوارچێوەی پڕۆژەیەکی گشتگیر و نیشتمانیدا  پێشنیازە چارەسەرێک بخەینە ڕوو بە جۆرێک  کە لە بەرژەوەندی حکومەت و خاک و خەڵکی هەرێمی کوردستان بێت:.

بێگومان هەرێمی کوردستان بە هۆکاری خراپ بەڕێوەبردن و نادامەزراوەیی لە بواری دارایی و بانکیدا تاوەکو ئێستا نەیتوانیوە نە سوود لە دەرفەت و کەلێن و بۆشاییەکانی دەستووری عێراق وەربگرێت نە سوودیش لەو پێگەو نفوزە سیاسیەی خۆی وەربگرێت کە لە ڕابردوودا هەیبوو. بەڵام لەگەل ئەوەشدا هێشتا کاتەکە درەنگ نیە بۆ چارەسەرکردنی ئەم کێشانە. تاوەکو بتوانین کۆمەڵێک دەرچە و چارەسەری یاسایی پێشنیار بکەین هیچ نەبێت بتوانین بەشێک لەو کێشانەش چارەسەر بکەین تا دەرفەتەکان لەدەست دەرنەچوون.

بەبۆچوونی  ئێمە پەیوەست بە کێشەی موچەی فەرمانبەران، ئەکرێت حکومەتی هەرێم لە جیاتی پێشنیارکردنی پڕۆژەی هەژماری من وە زیاتر قوڵکردنەوەی کێشەکانی نێوان بەغداد و هەرێم پێشنیار و چارەسەرێکی گونجاوتری هەبێت کە لەلایەک هەم مەرجەکانی حکومەتی فیدڕاڵی جێبەجێ بکات وە ھەم لە خەمی خزمەتی موچەخۆر و خەڵکی هەرێمی کوردستان بێت. واتە بەجۆرێک هەم دژیەکی نەبێت لەگەڵ یاسا و ڕێساکان هەم لەبەرژەوەندی حوکمڕانی هەرێم بێت لەبەرئەوە ئێمە پێمان وایە کە چارەسەری بنەڕەتی و گونجاو بۆ ئەم کێشەیە بریتی ئەبێت لە پێشکەشکردنی پڕۆژەیەکی شامل و گشتگیر بۆ دامەزراندنی بانکێکی نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان چونکە ئەم بابەتە جگە لەوەی گرنگیرکی زۆری هەیە وە ئەبێتە بەشێک لە چارەسەری کێشەکان وە لە هەمان کاتدا زەمینە سازی یاساییشی هەیە چونکە ئەم بابەتە بە بریاری ژمارە ٦٦ی ساڵی ٢٠٠٨ی بانکی ناوەندی عێراق چارەسەرکراوە و ماف بە هەرێمی کوردستان دراوە کە ببێتە خاوەندی بانکێکی نیشتمانی کە وێنەیەکی کۆپی کراو و بچوک کراوەی بانکی مەرکەزی عێراق دەبێت لە هەرێمی کوردستان وە بانکی ناوەندی عێراق بە پشت بەستن بە یاسایی -
دەسەڵاتی پێدانی مۆڵەتی فەرمی دەبێت بە بانکی حکومی هەرێمی کوردستان وە لە چوارچێوەیەکی یاساییدا ئەم بانکە دروست دەکرێت وە لە خوارەوە باس لە گرنگی دامەزراندن و تەفعیل کردنی ئەکەین و پاش خستنە ڕووی گرنگی و سوودەکانی خەڵکی هەرێمی کوردستان ئەتوانن لەگەڵ پڕۆسەی هەژماری من بەراوردی بکەن بۆ ئەوەی ئەم بابەتە بۆ کۆمەڵانی خەڵکی هەرێمی کورستان ڕوون و ئاشکرا بێت:.

گرنگترین سوودەکانی ئەم بانکە نیشتیمانیە :

١. کۆکردنەوەی هەموو بانکە حکومی و بازرگانیەکانی هەرێمی کوردستان لەژێر چەتری ئەم بانکە و دەبێتە بەشێکی گرنگی سیاسەتی نەختینەیی عیراق.
٢. بە ئەلکترۆنی کردنی سیستەمی بانکی هەرێمی کوردستان.
٣. سوودمەندبوون لە هەموو ئەو شایستە داراییانەی کە لە بەغدادەوە بڕیاریان لی دەدرێت.
٤. سوودمەندبوون لە پێشینەکانی خانوبەرە و پیشەسازی و کشتوکاڵ و پێدانی قەرز.
٥. دابینکردنی دۆلار بۆ بازاڕەکانی هەرێمی کوردستان بە نرخی بانکی مەرکەزی عێراقی و فەراهەمکردنی سەکۆیەکی ئەلکترۆنی بۆ داواکردنی دۆلار.
٦. بەستنەوەی سیستەمی بانکی هەرێم بە جیهانەوە بە شێوەیەک کە حەوالاتی دەرەکی راستەخۆ لە ڕێگەی جەی پی مۆرگان و سیتی بانکەوە ئەنجام بدات.
٧. گێڕانەوەی متمانە بۆ هاوڵاتیان و بازرگانان و وەبەرهێنەران.
٨. جێگیرکردنی ئەندامێتی حکومەتی هەریم لە بانکی مەرکەزی عێراق.
٩. راستەوخۆ مانگانە بەشە بودجە و شایستە داراییەکانی هەرێم و بەتایبەت مووچەی فەرمانەران لە ڕێگەی ئەم بانکەوە بە ئاسانی ئەگوازرێتەوە.
١٠. ڕێگە ئەگرێت لە بەهەدەردان و سپیکردنەوەی پارە و تۆمارکردنی داهات و خەرجیەکان بە شێوەی سیستەماتیک کە مەجالی گەندەلی و فەسادی ئیداریش کەم ئەکاتەوە.

١١. سیولەدارکردنی بانکی نیشتیمانی لە جیاتی بانکە ئەهلیەکان واتە ئەو پارەیەی کە بۆ مووچەی فەرمانبەران دێت لە جیاتی ئەوەی لە بانکێکی ناحکومی ببێتە سیولە ئەو کاتە دەبێتە سیولە لە بانکی نیشتمانی.

وەک دەرئەنجام دەردەکەوێت کە دامەزراندنی ئەم بانکە زەڕووڕەت یاخود پێویستیەکی هەنوکەییە وە لایەنە ئەرێنیەکانی جیاوازیەکی زۆر و نابەرابەری هەیە لەگەڵ پڕۆسەی هەژماری مندا لەگەڵ ئەوەی بەڵێ بۆ بنیاتنانی بانکێکی نیشتمانی بە دامەزراوەییکردنی سیستەمی بانکی وە نەخێر بۆ سیستەمی قاصە و صەڕاف (هەژماری من)، چونکە لە ئێستادا دەرکەوتوە، زۆرینەی ئابووری ناسەکان هاورا نین، پاشەکەوتی گشتی مووچەی مووچەخۆران لە چەند بانکێکی ئەهلی کۆببێتەوە، وە حکومەتی هەرێمی کوردستان خاوەنی هیچ یەدەکێکی نەختێنەی نەبێ بۆ حاڵەتەکوتوپرەکان، ئەویش لەو دۆخە ئاڵۆز ناسەقامگیری سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابووری هەرێم، عێراق و هەرێمایەتی ناوچەکە.

بەم پێیەش پەلە کردن لە دروستکردنی بانکێکی نیشتمانی لە هەرێمی کوردستان کە  ببێتە ناوەندی ئیدارەدانی بانکەکانی تر و هەموویان بە سیستمێکی زیرەکی ئەلکترۆنی بەیەکەوە ببەستێتەوە، ئەو دەرئەنجامەمان بۆ بەدی ئەھێنێت، کە چیتر بانکەکانمان تەنها وەک قاسەیەک نەبن و ئیشی دابەشکردنی موچە بکەن، بەڵکو وەک بانکەکانی تری عیراق و ناوچەکە هەموو کاروباری بانکی بکەن و جێی متمانەی خەڵکی بن.

ھەر بۆیە پێویستە حکومەت کار لەسەر بەهێزکردنی دامەزراوە دارایی و بانکییەکانی خۆی بکات، نەوەکو ببێتە هۆکاری بەهێزکردنی بانکە ئەهلییەکان، چونکە پرۆەی هەژماری تەنها بانکە ئەهلییەکان لێی سودمەند دەبن، بە لایەکی دیشدا لاوازکردنی بانکە حکومییەکانی بەدوودا دێت.

باشتر وایە حکومەتی هەرێم بەپێی یاسا و بڕیارەکانی بانکی ناوەندی عیراق، پەلەبکا لە دامەزراندن و وەگەرخستنی بانکی نیشتیمان بکات، تا وەک بانکەکانی تری رەشید و رافدەین، کارەکانی خۆی رایی بکات، ببێتە خاڵی وەرچەرخان بۆ بە سیستماتیکی کردنی بانکسازی لە هەرێمی کوردستان وعێراق.

بەم شێوەیە بانکی ناوەندی عیراق، دەتوانێ لە چوارچێوەی یاسا و بڕیار و رێنماییەکانیدا رێگە بە دروستکردنی لقێکی دیکەی بانکی ناوەندی لە هەرێم بدات تاوەکو ناوەندێکی چاودێری گەورە بێت لەسەر کارکردنی بانکە حکومی وتایبەتەکان
وەک دەرئەنجام، دەردەکەوێت کە دامەزراندنی ئەم بانکە ئێجگار زەرورە یان دەکرێ بگوترێ پێویستیەکی هەنوکەییە و لایەنە ئەرێنیەکانی جیاوازیەکی زۆر و نابەرابەری هەیە لەگەڵ (هەژماری من) دا، لەبەرئەوە بەڵێ بۆ بنیاتنانی بانکێکی نیشتمانی و بە دامەزراوەییکردنی سیستەمی بانکی و نەخێر بۆ پشتیوانیکردنی بانکە ئەهلییەکان لەڕێی (هەژماری من)وە، لە کۆتایدا ئێمە تێبنی رەخنەمان لە هەژماری من لە ئەهلی کردن یاخو قۆرخ کردنیەتی بۆ چەند بانکێکی تایبەت نەک بە نیشتیمانی کردن و خۆماڵی کردنی.

دنیای سیاسی سەرۆک مام جەلال ھەموو چرکەیەکی دەھێنێت لێکۆڵینەوەی لەبارەوە بکەیت، مام جەلال کارەکتەرێکی حاکیم و دانای ئەم گەلە بوو، ئازاو لێوەشاوەو لەخۆبردوبوو، کوردەواری دەڵێ: قسەی قوت نەداوەتەوە، لە جێگەو شوێن و کاتی خۆی قسەی خۆی کردووە؛ کە بەرامبەری شۆک کردووە و واقی وڕماندووە. 

لەسەروەختی گفتوگۆکانی بەرەی کوردستانی و حکومەتی بەعس؛ لە دوای راپەرینە مەزنەکەی بەھاری ١٩٩١ و تێکچوونی گفتوگۆکان بەھۆی ملوڕی و لەخۆبایی بوونی حیزبی بەعس و غروری سەدام.

حکومەتی عێراق ھەوڵیدەدا، تەواوی شکستھێنانی گفتوگۆکان بخاتە ئەستۆی سەرۆک مام جەلال، و یەکێتیی کە ھەژموونی بەسەر تەواوی ھەرێمی کوردستان ھەبوو، راگەیاندنی حیزبی بەعس ھەڵمەتێکی گەورەی دژی یەکێتی و خودی سەرۆک مام جەلال دەستپێکرد. زۆر بە خراپی دەستیان کرد بە پڕوپاگەندە دژی سەرۆک مام جەلال.

 (عودەی) کورە گەورەی سەدام ووتبووی: من تێناگەم باوکم (سەدام حسین) بۆ ئەوەندە میھرەبان و لێبوردەیە بەرانبەر (جلال تاڵەبانی) سەرەڕای سیاسەتی دژبەری جلال تاڵەبانی بۆ عێراق؛ بەڵام (عودەی) ئەوەی بیرچوبووە کە سەدام ھەموو کات بڕیاری لێخۆشبوونی بۆ عێراقییەکان دەردەکرد؛ جگە لە مام جەلال. 

ھەمووکات سەدام، مام جلال-ی بەدەر دەکرد لە لێخۆشبوونی گشتی. دەیووت: جلال تاڵەبانی جارێکی تر لەئاوی دیجلە ناخواتەوە.
(عودەی) دەڵێ: کاتێک پرسیارم لە نەنکم کرد (دایکی سەدام) پێیووتم: کوڕم کاتێک کەسێک چاکە لەگەڵ باوکت دەکات، سەدامی باوکت چاکەکەی بیرناچێتەوە، چونکە کاتێک خێزانەکەمان لەلایەن عوسمانییەکانەوە دەربەدەرکران و وەدەرنرا لەزێدی خۆیان؛ پەنایان بۆ تاڵەبانییەکان برد؛ لە کوردستان و پارێزگارییان لێکرا لە لایەن ئەوانەوە.

 تاوەکو کۆتایی بەنەھامەتییەکانمان ھات ئەوان ئێمەیان داڵدەداو لە کوشتن ئێمەیان پاراست.

 جێی و رێیان بۆ دابینکردین و خزمەتیانکردین، بەوجۆرە سەدام چاکەی چاکەکارانی لەبیرناچێت.

سەرۆک مام جەلال، ئەم وتانەی عودەی سەروژێرکردو کە دژی نوسی بووی، سودی لەقسەکانی نەنکی وەرگرت؛ بۆ خزمەتی کوردستان و کوردستانیبوونی شاری کەرکوک و ووتی: ھەمموان دەزانن؛ باوباپیرانم تاڵەبانییەکان لەکەرکوک بوون.

کاتێکیش خێزانی سەدام پەنایان بۆ باوباپیرانم لەکوردستان برد؛ وەک عودەی کوڕی سەدام دەیگێرێتەوە، ئەوان رۆیشتن و پەنایان بۆ کەرکوک لە کوردستان برد. 

مام جەلال بەمجۆرە دانپێدانانی عودەی و دایکی سەدامی وەرگرت کە کەرکوک شارێکی کوردستانییە. 

سەرۆک مام جەلال ھەمیشە ئەو دیوو دێڕەکانی بەڕۆشنی دەبینی، دەربڕینی قوڵبوو رەگی لە ناخی مێژوو دەچەقی. 

مام جەلال وابوو، گرنگیدەدا بەھەموو گفتووگۆیەک لە دیالۆگدا ھەمیشە واقعی بوو کەسێکی داناو لێوەشاوەبوو، ھەروەھا گوێگرێکی باشی پەیامی نەیارانی بوو.

میوانی سیتۆدێۆ و کەڤگیر بە دەستی بەرنامە چونکە لە پەخشی راستەوخۆیا بوون، شانیان دابووەبەر  و لەهەوای خۆیانا بوون. ئەیانگوت کەرکوک بە ماددەی ١٤٠ چارە دەبێ،  نەک بە پارێزگارێکی کورد، ئەیانگوت ئاڵای کوردستانی تیا نەبێ تامی تیا نییە و گوایە هەموو پۆستەکانی کورد دراون بە خەرجی پۆستی پارێزگار کە ( ئەوە ناهێنێ) ئیتر زۆریان فەرموو کەمیان ویژدان خستەکار. ترێکە ترشە و تامی نییە چونکە دەستی خۆیانی پێنەگەیشت، وەک چۆن  دەیانگوت پۆستی سەرکۆمار تەشریفاتییە چونکە خۆیان تەشریفیان تیا نەفەرموو.

ئەو بەرنامە یەک لە سەدان بەرنامەی میدیاییە کە سەد بەرنامەی پەیج و ئەکاونت و تیکتۆک دەورە دروان تا بڵێن کورد و یەکێتیی لە کەرکوک دۆڕان و ئەوەی هەیە ئەوە نییە کە دەبوا هەبێت.

تەبعەن باشی و چاکی ئەم گەلە سەربەرزەی کورد ئەوەیە بە پێی بەرنامەی تەلەفزێۆنی  سەپۆرتکراو بڕیار نادات ، بەڵکو بە پێی بەرنامەی کوردایەتی سەحی لێ دەدات. بۆیە جەماعەت لە دەنگدان لێیان قەوما و ئیتر دەنگە دەنگی پاش سەرکەوتنی گەورەی کەرکوک دادیان نادات.

ئاخر مام جەلال گوتەنی (خوشکۆڵە) و براکەم ، خەڵک پانۆرامای رووداوەکانی شەڕی داعشی لە بیرە کە ئێوە گوتتان و جاڕتان دا ئیتر دەوڵەتی داعش کەوتۆتە نێوان کوردستان و بەغدا ، ئیتر پێویست بە زەحمەتی حکومەتی عێراق ناکات چونکە ئەوە داعش خۆی ماددەی ١٤٠ی جێبەجێ کرد. کە پۆتان دەرکەوت داعش ئیشی بە ١٤٠ و دەستوور نییە، کاری تەنها تیرۆر و پەلاماردانە ئینجا چوونە سەر درامای عیراق ١٤٠ ی فەرامۆش کردووە. بەڕاستی ڕاستە عیراق فەرامۆشی کردووە و ئێوەش بە کردەوە باوەشێنی ئەو فەرامۆشییە دەکەن.
حەوت ساڵ پارێزگارتان کردە عەرەبی وەکالەت بەس بۆ ئەوەی کورد و یەکێتیی ئەم پۆستە وەرنەگرێتەوە، دوایی کە ساڵی ٢٠٢٣ دیموکراسیی و هەڵبژاردن یەکێتیی پایەدار کردەوە گەرەکتان بوو هەر کابرای بە وەکالەت لە پارێزگا بمێنێتەوە،  بەس قەینا با کوردێکی سەوزی تیا نەبێ . 

ئاڵای چی و ماددەی ١٤٠ ی چی ئەو ناونیشانانە  هی یاسا و سەروەری و دەوڵەتدارییە، ئێ ئێوەش حەزتان لێ نییە کەرکوک بەو بەها بە نرخ و جوانانە شاد و شوکر بێتەوە.

چەند ساڵە دۆزی کەرکوک و داوای رەوای کوردی شارەکەتان پەک و دوا خستووە ، پێتان وابوو میللەت  باوەڕتان پێ دەکات کە بە (خەنجەر)لە شمشێری تەعریب دەبەنەوە؟! پێتان وابوو بە ڕاکان جبوری ئاڵای کوردستان لە چەقی قەڵادا  هەڵدەکەن؟! 
شتی وا نەک لە قوڵایی کتێبەکانی مێژوو دا نەهاتووە و تۆمار نەکراوە، بەڵکو لە کتێبە مەدرەسییەکانی  کە بە قازانجی دید و گێڕانەوەی تەسکی حزبایەتی خۆتان دیزاینتان کردووە،  جێی نەبۆتەوە و باسیان نەکراوە.

ئاخر دەستوور و ئاڵا و کوردایەتی  چۆن بە شەڕکردن لەگەڵ دەنگ و سەنگ و ئیرادەی میللەتەکەمان  جێبەجێ دەکرێت؟ ماددەی ١٤٠ چۆن بە گەمارۆدانی ئیرادە و ویستی هاوڵاتی کەرکوک کە ماددە و کەرەستەی کوردایەتین جێبەجێ دەکرێت؟
ویستی گەلەکەمان لە شوێنێکە و کەینوبەینی ئێوە لە شوێنێکی ترە، بۆیە وا لێتان شێواوە. ئیتر ئەمە مەتەڵ و ماتماتێکی ناوێت.