ئابووری
وەزارەتی دارایی عیراق راگەیەنراوێكی لەسەر كۆبونەوەكانی وەفدی هەرێم لە بەغداد بڵاوكردەوە و دەڵێت، كاری لیژنە تەكنیكییەكان بەردەوامە بۆ وردبینكردن لە لیستی موچەی هەرێم و هاوتاكردنی مووچەی خانەنشینان.
وەزارەتی دارایی عیراق لە راگەیەندراوەكەدا دەڵێت، بە سەرپەرشتی د.فوئاد حسێن جێگری سەرۆك وەزیرانی عیراق و بەشداری تەیف سامی وەزیری دارایی، كۆبونەوەكانی وەفدی هەرێم لە بەغداد بەڕێوەچووە و تیایدا، گفتوگۆی بەرفراوان كراوە بۆ گەیشتنە چارەسەرێكی دادپەروەرانە كە تیایدا مافی سەرجەم موچەخۆران دەستبەر بكرێت، ئەوەش بە پشتبەستن بە یاسا و رێنماییە داراییە كارپێكراوەكان.
ئەوەش خراوەتەروو، تەیف سامی پێداگر بووە لەسەر ئەوەی لە وەزارەتی دارایی كۆبونەوەیەك بەڕێوەبچێت، بۆ وردبینكردن و پشتڕاستكردنەوەی لیست و ئامار و داتاكانی هەرێم، سەبارەت بە تێچووی ساڵانە و مانگانە.
وەزارەتی نەوتی عیراق رایگەیاند، بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنان لە كەرتی نەوتدا پلانی ئەمساڵی هەڵكەندن و نۆژەنكردنەوەی 194 بیری نەوتیان داناوە .
كازم حەبەش خەلیف جێگری بەڕێوەبەری گشتیی كۆمپانیای هەڵكەندنی بیر لە وەزارەتی نەوتی عێراق رایگەیاند، لە ساڵی 2024دا كۆمپانیاكەیان 51 بیری نەوتی نوێی هەڵكەندووە و لە كێڵگە نەوتییە جیاجیاكانی عیراقیشدا 137 بیری نەوتی كۆنیشی وەک بەشێك لە پاڵیشتیكردن و بەرزكردنەوەی كارەكانی بەهەمهێنانی نەوت نۆژەنکردوەتەوە.
وتیشی، كۆمپانیاكەیان پلانی بۆ ئەمساڵیش داناوە كە بریتییە لە هەڵكەندنی 64 بیری نوێی نەوت و نۆەژەنكردنەوەی 130 بیری دیكە و بەردەوامیشن لە جێبەجێكردنی پرۆژەی چۆنایەتی كە بەشێكە لە پاڵپشتیكردنی پلانەكانی وەزارەتی نەوت بۆ بەرزكردنەوەی ئاستی بەرهەمهێنان لە كەرتی نەوتدا.
رۆژی یەكشەممەی داهاتوو ئەنجومەنی نوێنەران بۆ دەنگدان بە هەمواری یاسای بودجە دادەنیشێت.
لە بڕگەی یەكەمی دانیشتنی داهاتووی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق كە بڕیارە یەكشەممەی داهاتوو بەڕێوەبچێت، دەنگدانە لەسەر هەمواری یاسای بودجەی گشتیی عیراق.
ئەوەش پاش ئەوە دێت، شەوی رابردوو، محەمەد شیاع سودانی لەگەڵ فراكسیۆنەكانی ئەنجومەنەكە كۆبووەوە و داوای كرد، دەنگ بە ئەو هەموارە بدرێت.
هەموارەكە تایبەتە بە مادەكانی 12 و 13ی یاساكە، كە تایبەتە بە كەرتی نەوتی هەرێمی كوردستان.
سەرۆک وەزیرانی عیراق رایگەیاند، پێویستە ئەنجوومەنی نوێنەران ھەمواری یاسای بودجە بەبێ گۆڕانکاریی پەسەند بکات
محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عیراق لەگەڵ سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران و جێگرەکانی و سەرۆک فراکسیۆنەکانی ئەنجوومەنی نوێنەران کۆبووەتەوە و باسیان لە دوایین دەقی ھەموارکردنەوەی یاسای بودجەی گشتیی کردووە کە لەلایەن حکومەتەوە پێشکەش کراوە.
لە راگەیانراوی نووسینگەی سوداندا هاتووە، سەرۆک وەزیران جەختی کردووەتەوە لەسەر پابەندبوون بەو دەقەی تایبەتە بە پرسی چارەسەرکردنی تێچووی بەرھەمھێنانی بەرمیلێک نەوت و سودانی وتووشییەتی، پێویستە ئەنجوومەنی نوێنەران ھەمواری یاسای بودجە بەبێ گۆڕانکاریی پەسەند بکات.
ئەوەش لە کاتێکدایە، ئەو دەقەی تایبەتە بە تێچووی بەرهەمهێنانی نەوت، رۆژی پێنجشەممەی هەفتەی رابردوو، لە کۆبوونەوەی حکومەتدا پەسەند کرا و بۆ ئەنجومەنی نوێنەران نێردرا، کە دواتر لەوێش پشتڕاست کرایەوە و لیژنەی دارایی دەنگی لەسەر دا.
قائیمقامییەتی پێنجوێن هاووڵاتیانی ئاگادار کردووەتەوە، سبەینێ لە سنووری پێنجوێن دەست بە دابەشکردنی نەوتەکەی عیراق دەکەن.
قائیمقامییەتی قەزای پێنجوێن رایگەیاندووە، سبەینێ پێنجشەممە، لە هەردوو ناحیەی گەرمک و ناڵپارێز، یەکەم کاروانی نەوتی سپی کە لە بەغداوە نێردراوە بەسەر هاوڵاتیانی سنوورەکەدا دابەشی دەکەن.
ئەوەش هاتووە، بە کارتی سوتەمەنی پێنجوێن کۆدی- 283 نەوتەکە دەدرێت بەهاوڵاتیان.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بۆ یەک بەرمیل نەوتی 200 لیتری 60 هەزار دینار لە هاووڵاتیان وەردەگیرێت و نەوتەکەش بە چەند قۆناغێک دابەشدەکرێت.
قائیمقامییەتی پێنجوێن داواش لە هاووڵاتیان دەکات، بەرمیلی نەوتەکانیان لە گەڕەکەکانی خۆیاندا ریز بکەن و پێویست ناکات بچنە گەڕەکەکانی دیکە.
دەشڵێت، دابەشکردنی نەوتەکە لە گەڕەکی 'بەرکێو'ـەوە دەستپێدەکات و بەرەو ناو گەڕەکەکانی دیکەی پێنجوێن و ناحیەی گەرمک و ناڵپارێز و نەوتەکە بە چەند قۆناغێک دابەشدەکرێت.
قائیمقامییەتی پێنجوێن ئەوەشی خستووەتە روو، هەر هاووڵاتییەک کارتی نەوتەکەی نەخوێنرایەوە، پێویستە سەردانی قائیمقامییەتی پێنجوێن بکات بۆ چارەسەری گرفتەکەی.
سودانی رایگەیاند، توانراوە 70٪ی رێژەی سوتانی غاز لە عیراق چارەسەر بكرێت و لە ناوخۆ بەكاربێت بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا.
محەمەد شیاع سودانی سەرۆك وەزیرانی عیراق لە کۆنگرەی عیراق بۆ وزە لە بەغداد رایگەیاند، بەپێی ئەو بەرنامەیەی حكومەت دایناوە، توانراوە رێژەی بەهەدەردان و سودانی غاز تاڕادەیەك كەمبكرێتەوە و كاریان لەسەر فرەچەشنكردنی ئابووری وڵات كردووە.
باسی لەوەشکرد، "ئامانجمان رێگریكردن بوو لە سوتاندنی غازی سروشتی و توانیومانە 70٪ی بەهەدەردانی غاز چارەسەر بكەین و بەرەو ئەوە هەنگاو دەنێین كە بتوانین 100٪ ئەو كارە چارەسەر بكەین".
وتیشی، توانراوە لە نەوت رۆنی ئۆتۆمبێل غاز بەرهەم بهێنرێت و هەناردەی دەرەوەی وڵات بكرێت.
ئەمڕۆ و سبەی و بە بەشداریی 400 کەسایەتی سیاسی، بازرگان و شارەزای بواری وزە، لە بەغدا "کۆنگرەی عیراق بۆ وزە" بەڕێوەدەچێت.
عیراق لەرووی یەدەگی نەوتییەوە پێنجەم دەوڵەمەنترین دەوڵەتی جیهانە و قەبارەی یەدەگی نەوتی بە 145 ملیار بەرمیل و یەدەگی غازی سروشتیشی بە زیاتر لە 126 ترلیۆن پێ سێجا مەزەندە دەکرێت.
پێشتر ئاژانسی وزەی جیهانیی رایگەیاندبوو، لە عیراق ساڵانە 12 ملیار مەتر غاز بەبێ سوود دەسوتێت و ئەوەش زیانێکی گەورەی لە ئابووریی ئەو وڵاتە داوە، ئەوەشی خستبووە روو، ئێستا عیراق کار بۆ ئەوە دەکات سوتانی بێسوودی غازی ساڵانەی کەمبکاتەوە، بەڵام هەنگاوەکانی هێواش و لەسەرخۆن.
هەوڵەكانی حكومەتی هەرێم و عیراق بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوت بەردەوامە، وەزیری نەوتی عیراقیش دەڵێت، دوای نەوتەكە بەدواداچوون بۆ بەرهەمهێنان و هەناردەی غازی هەرێم دەكەن.
سەفین دزەیی لێپرسراوی فەرمانگەی پەیوەندییەكانی دەرەوەی هەرێم رایگەیاند، راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم 22 ملیار دۆلار زیانی بە عیراق گەیاندووە و لەگەڵ عیراق لەسەر هێڵن بۆ دەستپێكردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان.
لەلایەکی دیکەوە، حەیان عەبدولغەنی وەزیری نەوتی عیراق رایگەیاند، حكومەتی عیراق پرۆژەیاسایەكی پێشكەشی ئەنجومەنی نوێنەران كردووە بۆ وەرگرتنی نەوتی هەرێم.
وتیشی، وەك قۆناغی سەرەتا بۆ هەر بەرمیلێك نەوت 16 دۆلار دیاریكراوە.
باسی لەوەشکرد، لە داهاتوودا بەدواداچوون بۆ بەرهەمهێنان و هەناردەی غاز لە كێڵگەكانی هەرێم دەكەن و وەبەرهێنانی تێدا دەكەن.
پلاتفۆرمی دیپ سیكی چینی لەرووی دابەزاندنەوە پێش چات جی پی تی كەوتووە، لە ماوەیەکی کەمیشدا بۆتە رکابەرێکی گەورەی کۆمپانیا تەکنەلۆژیەکانی ئەمریکا.
كۆمپانیایەكی چینی بواری زیرەكی دەستكرد لە كەمتر لە دوو ساڵدا بووەتە ركابەری سەرەكی گەورەترین كۆمپانیاكانی تەكنەلۆژیای ئەمریكا و بەهۆیەوە ئەمرۆ دوای كردنەوەی بازارەكانی ئەمریكا زیانێكی گەورە بەر بازارەكان كەوت.
كۆمپانیای دیپ سیكی چینی لەئێستادا لەرووی دابەزاندنی پلاتفۆرمەكەی لە ئەپ ستۆری تایبەت بە ئایفۆن پێش پلاتفۆرمی چات جی پی تی كەوتووە بەڵام بەهۆی ئەوەی سانسۆری لەسەرە و پلاتفۆرمەكە رێگە نادات زانیاری دژی پارتی دەسەڵاتداری چینی دابنرێت روبەرووی رەخنە بووەتەوە.
سبەینێ جارێكی دیکە وەفدی دارایی حكومەتی هەرێم سەردانی بەغداد دەكاتەوە و لەگەڵ وەزارەتی دارایی عیراق دەبێتەوە.
بڕیارە سبەینێ وەفدی دارایی هەرێم سەردانی بەغداد بكات و لەگەڵ وەزارەتی دارایی عیراق كۆببێتەوە و بڕیاری پێویست لەسەر ماف و شایستە داراییەكانی هەرێمی كوردستان بدرێت و راسپاردەی پێویستیش ئاراستەی ئەنجومەنی وەزیرانی عیراق بكرێت.
ئەوەش لە كاتێكدایە سێشەممەی رابردوو تیمێكی وەزارەتی دارایی عیراق لە وەزارەتی دارایی هەرێم بوون، بۆ وردبینی لیستی موچە و شایستە داراییەكان و ئامادەكاری پێویست بۆ كۆبوونەوەكەی رۆژی یەكشەممە.
وەزارەتی سامانە سروشتییەکان رایەگیاند، ئەمڕۆ یەکەم کاروانی نەوتی سپی عیراق گەیشتە سلێمانی.
وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێم رایگەیاند، یەکەم کاروانی نەوتی سپی لە وەزارەتی نەوتی عیراقی فیدراڵەوە گەیشتە پاریزگای سلێمانی، پێشتر چەند کاروانێک گەیشتبووە پارێزگای دهۆک.
ئاماژەی بەوەسکردووە، وەزارەتی نەوتی عیراقی تەنیا رەزامەندیی لەسەر 19%ی پشکی هەرێم لە نەوتی سپی داوە.
ئەوەش هاتووە، نەوتەکە سەرەتا بەسەر خێزانەکانی ناوچە شاخاوییەکانی هەردوو پارێزگای سلێمانی و دهۆک دابەش دەکرێت.
وەزارەتی دارایی و ئابووری ئاگادارییەکی تایبەت بە خانەنشینی کەسوکاری شەهیدان بڵاوکردەوە و داوایان لێدەکان فۆڕمێک پڕ بکەنەوە.
وەزارەتی دارایی و ئابووری هەرێم رایگەیاند، لەسەر بنەمای جێبەجێکردنی یاسای خانەنشینی یەکگرتووی عێراق ژمارە 9ی ساڵی 2014 و بڕیاری ژمارە 191ی سەرۆكی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان ژمارە لە رێكەوتی 15ی 1ی 2025، بڕگەی سێیەم لە خاڵی 2دا هاتووە، ئەو فەرمانبەرانەی تەمەنی یاساییان تەواو كردووە و بەڵام خاوەنی شەهیدی پلە یەك و پلە دوون پێویستە فۆڕم پڕ بکەنەوە.
وەزارەتەکە ئەوەشی خستووەتە روو، پێویستە ئەو کەسانە فۆڕم پڕ بکەنەوە، تاوەکو داتاکانیان رەوانەی وەزارەتی دارایی عیراق بکرێت بۆ ئەنجامدانی کاری پێویست و بەردەوامبوونیان لە خزمەت.
ئەوەش خراوەتە روو، پێویستە ئەو کەسانە تاوەکو کاتژمێر ٢ی پاشنیوەڕۆی سبەینێ پێنجشەممە ٢٣ی ١، فۆڕمەکە پڕ بکەنەوە، چونکە لەدوای ئەو وادەیەوە فۆڕمەکە بەردەست نابێت.
دوێنێ رێورەسمی دەستبەکاربوونی دۆناڵد تڕەمپ وەک 47ـەم سەرۆکی ئەمریکا بەڕێوەچوو و ئاهەنگی دەستبەکاربوونەکەی کاردانەوەی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا، لە یەکێک لە وێنەکاندا کە بڵاوکراوەتەوە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا بەم جۆرە ناوی دەبەن: 884 ملیار دۆلار لە یەک وێنەدا.
لە وێنەکەدا چوار ملیاردێری جیهان دەردەکەون، کە بەکۆی گشتی سامانەکەیان بە ٨٨٤ ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت و لەوەشەوە وێنەکە لە تۆڕە کۆمەڵایەتییەکاندا ناونراوە، "٨٨٤ لیار لە یەک وێنەی رێورەسمی دەستبەکاربوونی تڕەمپدا".
لە وێنەکەدا هەریەک لە مارک زوکەربێرگ سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیای مێتا، ئیلۆن مەسک سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیای تێسلا و سپەیس ئێکس، جێف بیزۆس دامەزرێنەری ئەمازۆن و ساندرا بیتچای سەرۆکی جێبەجێکاری کۆمپانیای گوگڵ لە باڵەخانەی کاپیتۆڵ وەستاون.
بەپێی راپۆرتە جیهانییەکان، ئیلۆن مەسک سامانەکەی بە 433 ملیار دۆلار، جێف بیزۆس بە 239 ملیار دۆلار، مارک زوکەربێرگ بە 211 ملیار دۆلار و ساندرا بیتچای بە 1.3 ملیار دۆلار دەخەمڵێنرێت.
لە رێورەسمی دەستبەکاربوونەکەیدا تڕەمپ رایگەیاند، سەردەمی زێڕێنی ئەمریکا دەستی پێکرد و وتیشی، رێگە نادەن هیچ کەسێک هەلەکان دژی ئەمریکا بقۆزێتەوە.
ماوەی هەفتەیەکە نرخی نەوت بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە بەرزترین ئاستی چوار مانگی رابردووی، ئەمڕۆش لە یەکەم رۆژی کرانەوەی بازاڕە داراییەکاندا نرخەکەی لە بەرزیدا ماوەتەوە.
ئەمڕۆ دووشەممە، لە یەکەم رۆژی کرانەوەی بازاڕە داراییەکاندا نرخی یەک بەرمیل نەوتی خاوی برێنت بە 80 دۆلار و 61 سەنت مامەڵەی پێوەدەکرێت، بەمەش بەراورد بە هەفتەی رابردوو نرخەکەی لە بەرزیدا ماوەتەوە.
هاوکات، نرخی یەک بەرمیل نەوتی خاوی رۆژئاوای تەکساس بەرانبەرە بە 77 دۆلار و ٩١ سەنت، بەمەش بەراورد بە دوێنێ نرخەکەی بەهەمان شێوەی برێنت نرخەکەی لە بەرزیدا ماوەتەوە.
هەفتەی رابردوو نرخی نەوت بەشێوەیەکی بەرچاو بەرزبووەوە و شارەزایانی ئابووریش هۆکارەکەی بۆ چەند بابەتێک دەگەڕێننەوە، لەوانەش ئەو شەپۆلە سەرمایەی ئەمریکای گرتووەتەوە و ئەوەش خواستی دەستڕاگەیشتن بە نەوتی زیاتر کردووە.
لەلایەکی دیکە ئەو سزایانەی کە دوو هەفتە بەر لە ئێستا وەزارەتی گەنجینەی ئەمریکا بەسەر چەند کۆمپانیایەکی نەوتیی روسیادا سەپاندی هۆکارێکی دیکەن، کە بەهۆیەوە چین و هیندستان بەدوای جێگرەوەیەکی دیکەدا دەگەڕێن.
بانكی ناوەندیی عێراق ئەو هەواڵانە رەتدەكاتەوە كە باس لە فرۆشتنی دەروازەكانی ئاڵوگۆری دراو دەكەن و دەڵێت، هیچ بڕیار و ڕێنمایی و بەیاننامەیەك سەبارەت بە داخستنی ئەو شوێنانە و گۆرینیان بۆ كۆمپانیای ئاڵوگۆری دراو دەرنەچووە.
بانكی ناوەندی دەڵێت ئەو بریارەی لەم دوواییانەدا دەرچووە باس لە فراوانكردنی دەروازەكانی وەرگرتنی دراو دەكات لەرێی هەموو ئەو ئامرازە بەردەستەكان و ئامێرەكانی ئەی تی ئێم و ئامێری پارەدانی كاش (پی ئۆ سی) و كۆمپانیا مۆڵەتپێدراوەكان و ئامێرەكانی پی ئۆ سی.
دووپاتیشی كردەوە، ئەو فەرمانانەی بانكی ناوەندی كە ئاراستەی سەرجەم لایەنەكانی كەرتی دارایی و بانكی عێراقی كردووە، بریتی بوون لە ئاڕاستەكردنی بانكەكان و دامەزراوە داراییە نابانكییەكان بۆ فراوانكردنی خزمەتگوزارییە داراییەكانیان لەو ناوچانەی كە ئەو خزمەتگوزارییانەی تێدانیە.
داهاتی ساڵی رابردووی گومرگەكانی عیراق زیاتر لە دوو ترلیۆن دینار بووە، بەڵام داتای ورد لەبارەی داهاتی گومرگی هەرێمی كوردستان نییە.
حەسەن ئەلعوگەیلی، سەرۆكی دەستەی گومرگەكان لە عیراق بە ئاژانسی هەواڵی عیراقی رایگەیاند، داهاتی ساڵی رابردووی گومرگەكانی عیراق زیاتر لە دوو ترلیۆن دینار بووە و پێشبینی دەكرێت داهاتی دەستەكەیان لە ساڵی 2025دا زیاد ببێت.
وتیشی، داهاتەكانی ساڵی 2024ی گومرگەكان هەرێمی كوردستان ناگرێتەوە، نیگەرانی خۆشی دەربڕی بۆ نەبوونی داتای ورد لەسەر داهاتەكانی هەرێمی كوردستان.
كۆمپانیای دی ئێن ئۆی نەرویجی رایگەیاند، لە سێ مانگی كۆتایی ٢٠٢٤دا رێژەی بەرهەمهێنانی نەوت لە هەرێمی كوردستان بەرارود بە سێ مانگی پێشووتر كەمیكردووە.
كۆمپانیای دی ئێن ئۆی نەرویجی لە راگەیەنراوێكدا ئاماری نوێی بەرهەمهێنانی نەوتی كۆمپانیاكەی لە هەرێم بڵاوكردەوە و رایگەیاند، لە چارەكی چوارەمی ساڵی ٢٠٢٤دا ئاستی بەرهەمهێنانی نەوتی كۆمپانیاكەیان لە هەرێم، رۆژانە ٧٤ هەزار و ١٦٣ بەرمیل نەوت بووە.
ئەوەش بەراورد بە چارەكی سێیەمی هەمان ساڵ بڕی زیاتر لە ١٠ هەزار بەرمیل نەوت كەمیكردووە، بەڵام بەراورد بە بە هەمان كاتی ساڵی ٢٠٢٣ نۆ هەزار بەرمیل زیادیكردووە.
راشیگەیاند، پشكی كۆمپانیاكەیان لەو بڕە نەوتەی كە رۆژانە بەرهەمهێنراوە ١٧ هەزار و ٤٢٤ بەرمیل نەوت بوو و بەرهەمە نەوتییەكانیان هەر لە ناوخۆی هەرێم فرۆشتووە، چونكە تاوەکو ئێستا بۆری هەناردەكردنی نەوتی هەرێم لە بەندەری جەیهانی توركییەوە داخراوە.
لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠٢٣ـەوە هەناردەی نەوتی هەرێم لە رێگای بەندەری جەیهانی تورکیاوە راگیراوە، سەرەڕای ئەنجامدانی چەندین گفتوگۆش بۆ دووبارە دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت، هێشتا دەستی پێ نەکردووەتەوە و حکومەتی هەرێمیش باس لەوەدەکات، راگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێم زیانی ٢٢ ملیار دۆلاری لە هەرێم داوە.