عیراق
ساڵح محەمەد عێراقی کە بە وەزیرەکەی سەدر ناسراوە رایگەیاند، پەرلەمانتارە سەربەخۆ و حزبیەکانیش نەیانتوانیوە کاری خۆیان بکەن، پەرلەمانتارە حزبیەکان تەنھا بەرژەوەندی حزب و خێڵەکانیان دەوێت و پەرلەمانتارە سەربەخۆکانیش نزیکن لەوەی دەرفەتەکان بقۆزنەوە.
ھەروەھا رایگەیاندووە، سەرۆک وەزیرانی کاربەرێکەر زۆرترین ھەڕەشەی لەسەرە حزبە سیاسیەکانیش تەنھا بەرژەوەندی خۆیان بەلاوە گرنگە، لایەنەکانیش دەیانەوێت حکومەت پێکبھێنین تا ئەوەی ماوە لە عێراق بیفرۆشن، دادگاش گەندەڵی و گەندەڵکارانی پشتگوێخستووە لەترسی بڵاوکردنەوەی تۆمارە دەنگی و گرتە ڤیدۆیۆکانیان.
سەرچاوەیەکی نزیک لە رەوتی سەدر ئاشکرایکردووە، نەتەوە یەکگرتووەکان نیگەرانە لەو رەوشەی ئێستا عێراق پێیدا تێپەردەبێت و درک بە گرنگی پێگەی سەدریش دەکات لە گۆرەپانی سیاسیدا ئەوەش بەھۆی ئەو جەماوەرە زۆرەی سەدر ھەیەتی و پێشیوایە کلیلی چارەسەری قەیرانی سیاسی لای سەدرە، بۆیە پلاسخارت ھەوڵی چری دەستپێکردووە بۆ ئەوەی جارێکی دیکە لەگەڵ سەدر لە حەنانە کۆببێتەوە.
ئەو سەرچاوەیە باسی لەوەشکردووە، بەپێی ئەو زانیاریانەی دەستیان کەوتووە لە کۆبوونەوەکەدا پلاسخارت بۆچوونی خۆی سەبارەت بە قەیرانی سیاسی عێراق دەخاتەڕوو ئەوەش دوای ئەوەی کە کۆبوونەوەی لەگەڵ زۆرێک لەلایەنە سیاسیەکانی شیعە و کورد و سوننە ئەنجامداوە.
ئاژانسی ھەواڵیی رۆیتەرز بڵاویکردەوە، کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق ناسراو بە "سۆمۆ"، لە نامەیەکدا جەختیکردووەتەوە رێکاری یاسایی توند دژی ھەموو لایەنە پەیوەندیدارەکان دەگرنەبەر لەپێناو رێگریکردن لە بارکردنی ئەو بارە نەوتە نایاساییەکان لە عێراقەوە دێن.
رۆیتەرز راشیگەیاندووە، وەزارەتی نەوتی عێراق و کۆمپانیای سۆمۆ، پارێزگاری لە مافی گرتنەبەری ھەموو رێکارە یاساییەکان دژی ھەر بازرگان یان کڕیارێکی نەوتی خاوی قاچاغ دەکات کە سەلمێندراوە نەوتی عێراقی لە بەندەری جەیھانی تورکیا بارکردووە، بەبێ ئەوەی لەلایەن سۆمۆوە پشتگیری بکرێت.
ئاژانسی رۆیتەرز ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەو پەیامەی کۆمپانیای سۆمۆ لەچوارچێوەی زنجیرە ھەوڵەکانی وەزارەتی نەوتی عێراقدایە، بۆ کۆنترۆڵکردنی داھاتی نەوتی ھەرێمی کوردستان.
وتەبێژی فەرماندەی گشتی ھێز چەکدارەکانی عێراق راگەیاندراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکرد، مستەفا کازمی فەرماندەی گشتیی ھێز چەکدارەکان، جەختدەکاتەوە لە تێکەڵنەبوونی ھێزە ئەمنی و سەربازییەکان لە ململانێ سیاسییەکان و نەبوون بە بەشێک لە ناکۆکییەکان، فەرمانیشیکردووە بە توندترین سزای یاسایی لە دژی ھەر ئەفسەرێک، کە سەرپێچی رێنماییە نەگۆڕەکان لەو بارەیەوە بکات.
جەختیشی لە پێویستی گرتنەبەری ئەو رێکارانە و سزادانی سەرپێچیکارەکان لەسەرجەم یەکە ئەمنی و سەربازییەکان کردەوە.
وتیشی، مستەفا کازمی جەختدەکاتەوە لە رێگریکردن لە دامەزراوە ئەمنی و سەربازییەکان بۆ بڵاوکردنەوەی ھەر راگەیاندراوێکی سیاسی یان بەزاندن و پابەندنەبوون بەچوارچێوە سەربازیی و ئەمنییەکەی دامەزراوەکە.
شانەی راگەیاندنی ئەمنی عێراق بڵاویکردەوە، بە سەرپەرشتی و پلانی فەرماندەیی ئۆپراسیۆنە ھاوبەشەکان و بەپشتبەستن بەزانیاری وردی ھەواڵگری، فرۆکە جەنگییەکان شەش گورزی ئاسمانییان ئاراستەی پێنج مۆڵگەی تیرۆریستان لەناوچەکانی باشوری قەزای روتبەی سەربە پارێزگای ئەنبار کردووە و دواتریش ھێزێکی تایبەتی سوپای عێراق لە رێگەی ھەلیکۆپتەرەوە دابەزیونەتە ناوچەکە و کێوماڵیان کردووە.
راشیگەیاندوە، لە ئۆپراسیۆنەکەدا ھێزی ئاسمانی و یەکەیەکی تایبەتی سوپا و ھەواڵگری بەشدارییان کردووە، کە یەکێک بووە لە کردەوە جۆرییە ھاوبەشەکان بۆ لەناوبردنی پاشماوەی تیرۆریستانی داعش.
کازم عەلی عەباس سەرکردە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان دەڵێت، بەردەوامن لە ھەوڵەکانیان بۆ پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراق و دەستپێکردنەوەی کۆبوونەوەکانی ئەنجومەنی نوێنەران لەرۆژانی داھاتوودا.
ھەروەھا راشیگەیاندووە، ھەنگاوەکانی ئێستای رەوتی سەدر ئەنجامی ئەرێنی بۆ عێراق نابێت و بەھەوڵێک بۆ کودەتا بەسەر دەوڵەت و پڕۆسەی سیاسیی ناویبردووە.
ھەروەھا سەرکردەکەی چوارچێوەی ھەماھەنگی راشیگەیاندووە، چوارچێوە ھەموو رێگاکانی بەکارھێناوە بۆ ئەنجامدانی دانووستان لەگەڵ رەوتی سەدر، بەڵام تائێستا بێ ئەنجام بووە.
سالح محەمەد عێراقی وەزیرەکەی موقتەدا سەدر راگەیەنراوێکی ١٦ خاڵی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، ئەوانەی نیگەران بوون بە مانگرتن لە بەردەم ئەنجومەنی باڵای دادوەری ترسیان ھەبوو دامەزراوەی دادوەری پەنابباتە بەر ئاشکراکردنی دۆسیەی گەندەڵییەکانیان، گومانیان وابوو خۆپیشاندەران ھەڵدەکەوتنە سەر ئەنجومەنی دادوەری و دەست بەسەر دۆسییەکانیاندا دەگرن.
راشیگەیاند، ھەڵپەساردنی کارەکانی ئەنجومەنی دادوەری دەستوری نەبووە و واتای ئەوە دەگەیەنێت دادگا ھەوڵدەدات بە رێگەیەکی ناشەرعی گومانەکان لەخۆی دووربخاتەوە.
سالح محەمەد عێراقی جەختیشیکردەوە، ئەگەر گەل بڕیاری بەردەوامی شۆڕش بدات لە دژی گەندەڵکاران ھەنگاوی دیکەی لەناکاویان دەبێت کە بەبیری کەسدا نایەت.
لە ڕاگەیەنراوێکدا ئەنجومەنی باڵای دادوەری ئاماژەی بەوەکردووە، دادگای لێکۆڵینەوەی تایبەتمەند بە پێداچوونەوەی دۆسیەکانی دەستپاکی لە دادگای رەسافە، فەرمانی دەستگیرکردنی بۆ پارێزگاری پێشووی سەلاحەدین و ژمارەیەک لە فەرمانبەران دەرکردووە.
ڕونیشیکردووەتەوە، بەپێی ماددەی ٣٤٠ لە یاسای سزادان فەرمانی دەستگیرکردنەکە دەرچووە و پەیوەستە بە بوونی گومانی گەندەڵی و سەرپێچی لە پڕۆژەی پەرەپێدانی ئەمنی پارێزگای سەڵاحەدین.
"عەلا ئەحمەد جبوری" وەزیری بازرگانی عێراق لە کۆبوونەوەیەکدا لەگەڵ "فارس عیسا" سەرۆکی نوێنەرایەتی حکومەتی ھەرێم لە بەغداد، بەڵێنیدا لە ڕۆژی پێنجشەممەوە دەست بە ڕێکارەکانی خەرجکردنی قەرزی جوتیاران و بەشەخۆراکی مانگانەی ھەرێم بکات بە تایبەتیش ئارد.
لای خۆشیەوە "فارس عیسا" جەختی لە سەر خەرجکردنی قەرزی جوتیارانی ھەرێم کردووە کە بڕەکەی ٣٠٩ ملیار دینارە و بۆ ساڵەکانی ٢٠١٤ و ٢٠١٥ و ٢٠١٦ لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە خەرج نەکراوە، ھەروەک جەختیشی لەسەر پێویستی دابەشکردنی بەشە خۆراکی مانگانەی ھەرێمی کوردستان کردەوە بەتایبەتی ئارد کە تا ئێستا کەمتر لە سێ بەش بۆ ھەرێمی کوردستان و زیاتر لە پێنچ بەش بۆ پارێزگاکانی دیکەی عێراق دابەشکراوە.
ئەردۆغان راشیگەیاند، ئامانجی وڵاتەکەی دامەزراندنی پشتێنەی ئاشتی و ھاوکارییە لە دەوروبەری تورکیا، کە بە دراوسێ نزیکەکان دەستپێدەکات.
وتیشی، ئەوان دوژمنایەتی ھیچ وڵاتێک ناکەن، بەڵکو دەیانەوێت باشترین پەیوەندی لەگەڵ ھەموو وڵاتان دروستبکەن.
سەرۆک کۆماری تورکیا جەختیشیکردەوە، وڵاتەکەی بازنەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکانی لە سوریاوە بۆ عێراق فراوانکردووە.
پەیامنێری کوردسات نیوز رایگەیاند، شەوی رابردوو چەکدارانی داعش ھەڵیانکوتاوەتە سەر گوندی حەجلی سەر بە ناحیەی ریاز لە رۆژئاوای پارێزگای کەرکوک و موختاری گوندەکە کە پیاوێکی تەمەن ٥١ ساڵە کوشتوویانە و کوڕەکەشیان بریندارکردووە.
راشیگەیاند، داعش پەلاماری گوندێکی دیکەیان لە قەزای حەویجە داوە و ھێرشیانکردووەتە سەر پۆلیسی فیدڕاڵی و بەھۆیەوە کارمەندێکی پۆلیس کوژراوە.
وۆڵ ستریت جۆرناڵ لە راپۆرتێکدا لە زاری "ئیبراھیم جابری" بەڕێوەبەری نوسینگەی سەدر لە بەغداد بڵاویکردووەتەوە، موقتەدا سەدر لە ماوەی سێ مانگدا دووجار کۆبوونەوە و بینینی "ئیسماعیل قائانی" بۆ تاوتوێکردنی رەوشی سیاسی عێراق رەتکردووەتەوە.
"ئیبراھیم جابری" راشیگەیاندووە، پێشتر سەدر لەگەڵ قائانی کۆبووەتەوە و پەیوەندییەکی پتەوی لەگەڵ ئێران ھەیە، بەڵام لەو سەردانانەی دواییدا رەتیکردووەتەوە بیبینێت.
رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ ئەو راپۆرتەی بە ناونیشانی "قەیرانی عێراق ئاماژەیەکە بۆ لاوازی ھەژموونی ئێران" بڵاوکردووەتەوە.
بەیانی ئەمڕۆ دەیان خۆپیشاندەری لایەنگری موقتەدا سەدر رێبەری رەوتی سەدر چوونە بەردەم ئەنجومەنی باڵای دادوەری و خێمەیان ھەڵدا و ٥ داواکاریشیان خستەڕوو.
خۆپیشاندەری لایەنگری سەدر داوای ھەڵوەشانەوەی ئەنجومەنی نوێنەران و دیاری کردنی گەورەترین کوتلە و روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی و دەرکردنی داواکاری گشتی لە ئەنجومەنی دادوەری و بە سیاسەت نەکردنی دادگا دەکەن.
بە کاریگەری ئەو خۆپیشاندانەش ئەنجومەنی باڵای دادوەری سەرجەم کارەکانی ھەڵپەسارد و رایگەیاند، کارەکانی ئەو دادگایانەی سەر بە ئەنجومەنەکەن لەگەڵ دادگای باڵای فیدراڵی رادەگیرێت.
وتیشی، خۆپیشاندانەکە پێچەوانەی یاسا و دەستورە و بەرپرسیارێتی خۆپیشاندانەکەی خستە ئەستۆی حکومەت و بەرپرسیارێتی ھەڵپەساردنی کارەکانیشی خستە ئەستۆی لایەنگرانی سەدر.
نێردەی تایبەتی نەتەوە یەکگرتووەکان لە عێراق لە راگەیەندراوێکدا رایگەیاندووە، ئەوان لەگەڵ خۆپیشاندانی ئاشتیانەن بۆ دۆزینەوەی چارەسەر بۆ کێشە سیاسییەکانی عێراق، بەڵام ھەڵکوتانە سەر ئەنجومەنی باڵای دادوەری لەلایەن لایەنگرانی سەدرەوە ھێرشە بۆ سەر پڕۆسەی دیموکراتی و عێراق بەرەو رەوشێکی خراپتر لەئێستا پەلکێش دەکات.
نێردەی نەتەوە یەکگرتووەکان جەختیشیکردووەتەوە، لە گرنگی زمانی گفتوگۆ و ئاشتیانە و دوورکەوتنە لە زمانی خۆسەپاندن و بەکارھێنانی ھێز.
راشیگەیاندووە، کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەرامبەر ئەو جموجوڵانە بێدەنگ نابێت و ھیوادارن ئەو رووداوانە بە ئامانج گرتنی گەل و دەوڵەت نەبێت و دەسەڵاتێکی سیاسی نوێ بەسەر عێراقدا بچەسپێت.
ئەنجومەنی باڵای دادوەری بڵاویکردەوە، دادگای لێکۆڵینەوەی کەرخ بەتۆمەتی ھەڕەشەکردن لە دادگای فیدراڵی یاداشتی دەستگیرکردنی بۆ سەباح ساعدی سەرکردەی رەوتی سەدر دەرکردووە.
لەبەرامبەردا سەباح ساعدی لە کاردانەوەی بڕیارەکەی دادگای کەرخ رایگەیاند، ھیچ رۆژێک بەیەک دووری نەوەستاوە و گەل پێوەری حەقە و پێوەری حزبە گەندەڵەکان پوچەڵە.
"محەمەد حەلبوسی" سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە تویتێکدا بڵاویکردەوە، نابێت ناکۆکییەکانیان لەگەڵ دادگا بێت، وتیشی پشتیوانی خۆپیشاندانەکان دەکەن، بەڵام بەپێی یاسا و دەستور کە دەوڵەت و دامەزراوەکان بپارێزرێت.
راشیگەیاند، ئەم قەیرانە وادەکات لایەنی نێودەوڵەتی دان بە پڕۆسەی سیاسی عێراقدا نەنێت.
ھاوکات "ترکی عوتەیبی" سەرکردە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان رایگەیاند، خۆپیشاندان مافێکی دەستورییە، بەڵام داخستنی ئەنجومەنی باڵای دادوەری مەترسیدارە و ھەیبەتی دەوڵەت لاوازدەکات و کاریگەری لەسەر چوارچێوە و ھەموو لایەنەکان دەبێت.
وتیشی، ئەو پێشھاتە لێکەوتەی مەترسیداری لەچەند رۆژی داھاتوودا لێدەکەوێتەوە و لە ماوەی ٢٤ سەعاتی داھاتوودا کۆبوونەوەیەکی بەپەلە ئەنجامدەدەن.
رەوتی حیکمەش لە زاری "رەحیم عەبودی"یەوە رایگەیاند، دادگاکان سەربەخۆن و دەبێت دووربن لە ناکۆکییە سیاسییەکان و نابێت فشاری لەسەر دروستبکرێن بۆ لایەنگریکردنی لایەنێک دژی لایەنێکی تر.
ھەر لەدرێژەی کاردانەوەکاندا، سەندیکای پارێزەرانی عێراق بۆ پشتیوانی ئەنجومەنی دادوەری کارەکانیان ھەڵپەسارد.
پەیامنێری کوردسات نیوزیش رایگەیاند، ھێزە ئەمنییەکان رێگەنادەن خۆپیشاندەری دیکە بچنە بەردەم ئەنجومەنەکە.