عیراق
دادگای لێکۆڵینەوەی یەکەمی کەرخ لە بەغداد یاداشتێکی ئاراستەی ئەندامانی کۆنترۆڵی دادوەری و ھێزەکانی پۆلیس کردو فەرمانی کرد، بە پێی بڕگەکانی ماددەی ١٦٠ برگەی دوو،ساڵی ١٩٨٣، عەلا ئەحمەد حەسەن عوبێد جبوری وەزیری پێشووی بارزگانی دەستگیر بکەن و رووبەرووی دادگای بکەنەوە لەبەرئەوەی لەلایەن نوسینگەی لێکۆڵەری دادی تایبەتمەندبە دۆسیەکانی دەزگای ھەواڵگری نیشتمانی سکاڵای لە سەر تۆمارکراوە.
تیمەکانی سەربە دەستەی دەستپاکی ١٢٥ ئۆپراسیۆنی دەستبەسەرداگرتنیان ئەنجامداوە و٢٧ تۆمەتباریش لە کاتی ئەنجامدانی تاواندا دەستگیرکراون.
لە بەشێکی تری راگەیەنراوەکەدا ھاتووە، ١٣٥ بڕیاری ئیدانەکردنی دادوەریی دەرکراوە و ١٩١ کەس بەبڕیاری دادگا سزادراون، ٣٦ دۆسیەی تایبەتیش بۆ ھەڵھاتووان و بەتاڵانبردنی سامانی گشتی رادەستی دەستەی دەستپاکی کراون.
بەھۆی ئەو شەپۆلی بارانبارینەی چەند پارێزگایەکی عێراقی گرتووەتەوە لە ھەندێک شوێن لافاو دروستبووە کە لە قەزای فەجری سەربە پارێزگای زیقار، چوار ئەندامی خێزانێک گیانیان لەدەستدا بەھۆی ئەوەی سەقفی خانووەکە بەسەریاندا رووخاوە.
ئەوەش لە کاتێکدایە کە پێشتر دەستەی کەشناسی عێراق ھۆشداری دابوو لە دروستبوونی لافاو لە بەشێک لە ناوچەکانی عێراق.
نوسینگەی سەرۆک وەزیرانی عێراق بڵاویکردەوە، محەمەد شیاع سودانی بڕیاریداوە بە دوورخستنەوەی نائیل سەعد سەرۆکی دەسەڵاتی فرۆکەوانی مەدەنی عێراقی و ھەروەھا عەلی تەقی بەرێوەبەری فرۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد و بەڕێوەبەری ئاسایش فڕۆکەخانەکەی لە پۆستەکانیان دوورخستووەتەوە.
ئەم بڕیارە لە پاش رووداوی ئاگرکەوتنەوە لە فڕۆکەخانەی نێودەوڵەتی بەغداد ھات، کە لە ماوەی دوو ڕۆژدا دوو جار ئاگر لە فڕۆکەخانەکە کەوتەوە، ئەمڕۆش محەمەد شیاع سودانی سەردانی فرۆکەخانەی کرد و کاریگەرییەکانی روداوەکەی لە نزیکەوە بینی.
میدیاکانی عێراق بڵاویانکردووەتەوە، "قائانی" چەند رۆژێکە لە بەغدادە و کۆبوونەوەی داخراوی لەگەڵ لێپرسراوانی عێراق ئەنجامداوە، لە نێویاندا "محەمەد شیاع سودانی" سەرۆک وەزیرانی عێراق.
لە کۆبوونەوەکانیشدا، پرسە سیاسی و ئەمنییەکان و پشتیوانی تەواوی تاران بۆ حکومەتی نوێی عێراق لە سەرجەم بوارەکاندا دووپاتکراوەتەوە، ھەروەھا بۆردومانەکانی چەند رۆژی رابردووی ئێران بۆ سەر خاکی ھەرێم تاوتوێکراوە.
سەردانەکەی "قائانی"، یەکەم سەردانە لە دوای پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراق بە سەرۆکایەتی "سودانی" و دوای چەند سەعاتێکیش بووە لە بۆردومانەکانی ئێران بۆ سەر خاکی ھەرێمی کوردستان.
لەگەڵ گەیشتنی بۆ کامپەکە، سەرۆک کۆمار کۆبونەوەیەکی لەگەڵ وەزیری کۆچ و کۆچبەران و پارێزگاری دھۆک و دەستەی بەڕێوەبردنی کامپەکە سازکرد بەمەبەستی لە نزیکەوە ئاگاداربون لە بارودۆخی ئاوارەکان و ئەو کێشانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە.
ھەر لە میانی سەردانەکەیدا، سەرۆک کۆمار چاویکەوت بە ژمارەیەک خێزانی ئاوارەی ئێزیدی و گوێی لە داواکارییەکانیان گرت، جەختی کردەوە کە لەگەڵ دەزگا حکومییەکاندا قسە دەکات بۆ چارەسەرکردنی ئەو کێشە و ئاستەنگانەی کە ڕووبەڕوویان دەبێتەوە، ھەروەھا ھەماھەنگی دەکات لە ڕێگەی کاری ھاوبەش لەگەڵ حکومەتی ھەرێمی کوردستان بۆ دۆزینەوەی چارەسەری گونجاو بۆ کەمکردنەوی ئازار و نەھامەتیەکانی ئاوارەکانی ناو کامپ و تەواوی کامپەکانی تر.
سەرۆک کۆمار جەختیشی کردەوە لەسەر پێویستی کارکردن بۆ رەواندنەوەی ئەوە ئازار ونەھامەتیانەی، کە پێکھاتە جیاکانی عێراق لەسەر دەستی تیرۆری ترسنۆکانەی داعش رووبەروی بوەنەوە کە مەرامیان بو ئاشتیی کۆمەڵایەتی ومەدەنی بشێوێنن، دوپاتیشی کردەوە لەسەر گرنگی دەستەبەرکردنی ئاشتیی مەدەنی و کۆمەڵایەتی و بەدیھێنانی ئۆقرەیی و سەقامگیری بۆ تەواوی ئاوارەکان تاکو بتوانن بگەڕینەوە سەر ماڵ و حاڵی خۆیان و بە شار و شارۆچکەکانیان شاد ببنەوە و بە شکۆمەندییەوە بژین.
ھەر لە درێژەی قسەکانیدا سەرۆک کۆمار تەئکیدی کردەوە لە سەر پێویستی ھەماھەنگی ھەوڵە نیشتمانییەکان لە پێناو تێپەڕاندنی ھەموو ئەو ئاستەنگانەی کە ڕێگری لە گەڕانەوەی ئاوارەکان دەکەن بۆ شار و زێدی خۆیان.
وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا لە راگەیەندراوێکدا ئیدانەی بۆردومانەکانی ئێرانی بۆ سەر خاکی ھەرێمی کوردستان کرد، کە بەھۆیەوە قوربانی لێکەوتووەتەوە.
وتیشی، ئەو بۆردومانانە ھێرشن بۆ سەر سەروەری عێراق و یاسا نێودەوڵەتییەکان و ھەڕەشە لەسەر سەقامگیری عێراق و ناوچەکە دروستدەکات، بۆیە پێویستە رابگیرێن.
وەزارەتی دەرەوەی فەڕەنسا داواشیکرد رێز لە سەروەری عێراق و ئاسایشی خاکەکەی بگیرێت و پابەندی خۆشیان بۆ سەقامگیری ھەرێمی کوردستان دووپاتکردەوە.
"نید پرایس" لە راگەیەندراوێکدا سەبارەت بە بۆردومانەکانی ئێران بۆ سەر خاکی ھەرێم رایگەیاند، بە توندی ئیدانەی بۆردومانەکان دەکەن و ئێران چەندینجارە سەروەری عێراق پێشێل دەکات، پێویستە سنورێک بۆ ئەو ھێرشانەی دابنێت و خۆی لە ھەڕەشەی زیاتر دژی یەکپارچەیی خاکی عێراق بپارێزێت.
وتیشی، ئەمریکا پاڵپشتی بەغداد و ھەرێمی کوردستان دەکات و ھاوبەشی حکومەتی عێراق دەکات لە ئامانجەکانی بۆ پاراستنی ئاسایش و سەقامگیری و سەروەرییەکەی.
پێش نیوەڕی ئەمڕۆ، د. لەتیف رەشید بە سەردانێک گەیشتە ھەولێر و لەگەڵ نێچیرڤان بارزانی سەرۆکی ھەرێم کۆبووەوە و جەختیان لە گرنگی "گفتوگۆی بنیاتنەر" بۆ چارەسەرکردنی کێشە ھەڵپەسێردراوەکانی نێوان حکومەتی ناوەند و حکومەتی ھەرێم بەپێی دەستوور کردەوە، بەشێوەیەک کە مافی ھەموو ھاووڵاتییان مسۆگەر بکات.
ھەر لە کۆبوونەوەکەدا سەرۆک کۆمار ھیوای خواست بە ھاوکاریی ھەموو ھێز و لایەنە سیاسییەکانی عێراق، بتوانن پێکەوە و بەپێی دەستوور کار بۆ چارەسەرکردنی کێشەکانی ھەولێر و بەغداد و کێشەکانی تر بکەن، لە بەرامبەردا نێچیرڤان بارزانی رایگەیاند، چاوەڕوانییان ھەیە سەرۆک کۆمار رۆڵ ببینێت لە چارەسەرکردنی کێشەکان و ھەموو ئامادەیی و پشتگیرییەکی ھەرێمیش بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان لەگەڵ بەغداد و پێکەوەکارکردن لەگەڵ حکومەتی فیدراڵی دووپاتکردووەتەوە.
ھەروەھا سەرۆک کۆماری عێراق لەگەڵ سەرۆکی پارتی کۆبووەوە و ھەردوولا پاڵپشتیی خۆیان بۆ حکوومەتی عێراق و جێبەجێکردنی بەرنامەکەی دووپاتکردەوە و جەختیانکردەوە لە چارەسەرکردنی کێشەکان لەسەر بنەمای دیالۆگ و دوور لە زمانی ھەڕەشە.
دواتریش د. لەتیف رەشید لەگەڵ قوباد تاڵەبانی جێگری سەرۆکی حکومەت کۆبووەوە و لە ئێستاشدا لەگەڵ د. رێواز فایەق سەرۆکی پەرلەمانی کوردستان لە باڵەخانەی پەرلەمان لە کۆبوونەوەدایە.
محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق رایگەیاند، ھەموو ئاستەنگ و قەیران و کێشە کەڵەکەبووەکانیان لەبەرچاوگرتووە و دەزانن رێگەیەکی سەختیان لەبەردەمدایە، بەڵام بەرنامەیەکی حکومی تۆکمەیان داڕشتووە و بەھەموو توانایەک کار بۆ چارەسەرکردنی کێشەکان دەکەن، وتیشی، جێبەجێکردنی ئەو بەرنامەی کارەی ھەیانە لانیکەم سێ ساڵی پێویستە.
سەرۆک وەزیرانی عێراق ئاماژەی بەوەشکرد، چینی ھەژار و کەمدەرامەت چیتر توانای چاوەڕوانیی جێبەجێکردنی بەڵێنی گەورە و بەرنامەی درێژخایەنیان نییە، لەو روانگەیەشەوە بەرنامەی کارەکەیان داڕشتووە و کاری لەپێشینەشیان جێبەجێکردنی ئەو خاڵ و بڕگانە دەبێت کە پەیوەندی راستەوخۆیان بە ھاوڵاتییانەوە ھەیە، بە تایبەتیش ھەژاران.
لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاندووە، بڕی پێشبینیکراوی بودجەی گشتی ساڵی ٢٠٢٣ی عێراق لەنێوان ١٢٥ بۆ ١٣٠ ملیار دۆلارە و بەشێکی زۆریشی بۆ بواری وەبەرھێنان تەرخانکراوە کە دەکرێت بودجەی ٢٠٢٣ ناوبنرێت بودجەی وەبەرھێنان، کە ئەوەش بۆ قۆناغی ئێستای عێراق زۆر گرنگە، چونکە دەبێتە ھۆی بوژاندنەوەی ژیان و گوزەرانی ھاووڵاتیانی عێراق بەگشتی و چینی ھەژار و کەمدەرامەتیش بە تایبەتی.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بودجەی گشتی ساڵی ٢٠٢٣ ئەو بودجەیەیە کە عێراق پێویستیەتی و ئەگەر حکومەتیش جددی بێت، دەرفەتێکی گەورەیە بۆ ئەوەی زۆرترین خزمەتگوزاری پێشکەش بکات، جەختیشیکردووەتەوە، سەرۆک وەزیران بەڵێنداوە لە بودجەی ٢٠٢٣دا جێگەی دامەزراندنی ٤٧ ھەزار پلەی وەزیفی بکاتەوە.
محەمەد شیاع سودانی، لە میانی کۆبوونەوەی لەگەڵ ژمارەیەک چاودێری سیاسی رایگەیاند، ئەگەر رێکبکەون کە دەستوور چەترێکی ھەمیشەیی بێت، ئەوا سەرجەم کێشەکانی نێوان بەغداد و ھەولێر چارەسەر دەکرێن و لەسەر ئەو پرسەش راستەوخۆ قسەیان لەگەڵ بەرپرسانی ھەرێمی کوردستان کردووە.
راشیگەیاند، گفتوگۆ لەگەڵ ھەمووو ئەندامانی رێکخراوی ئۆپیک دەکەن، بۆئەوەی چاو بە پشکی بەرھەمھێنانی عێراق بخشێننەوە و رێژەکەی زیاد بکرێت، ئەوەش لەپێناو زیادکردنی داھات، چونکە عێراق پێویستی بە پارەیە بۆ ئاوەدانکردنەوە، راشیگەیاند، سوورن لەسەر سەقامگیریی بازاڕی وزە و نایانەوێت نرخی نەوت نە لە ١٠٠ دۆلار زیاتر نە کەمتر بێت.
ئەوە لە کاتێکدایە کە مانگی رابردوو رێکخراوی ئۆپیک پڵەس بڕیاریدا لەسەرەتای ئەم مانگەوە ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت لە بازاڕەکانی جیھان، بە رێژەی دوو ملیۆن بەرمیل لە رۆژێکدا کەم بکاتەوە.
سودانی لەبارەی گرێبەستە نەوتییەکانیشەوە رایگەیاند، رێز لە ھەموو ئەو گرێبەستانە دەگرن، کە لەگەڵ کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت کراون، لەناویاندا ئەو گرێبەستە ٢٧ ملیار دۆلارییە، کە لەگەڵ کۆمپانیای (تۆتاڵ ئینێرجی) بۆ زیادکردنی ئاستی بەرھەمھێنانی نەوت و غاز کراوە.
ئاژانسی ھەوڵی فرانس پرێس لە زاری سەرچاوەیەکەوە بڵاویکردەوە، (عەبدوڵا یاسر سەبعاوی) نەوەی زڕبرای سەدام حسێن، دوای دەستگیرکردنی لەلایەن حکومەتی لوبنانەوە رادەستی ھێزە ئەمنییەکانی عێراق کراوەتەوە.
راشیگەیاند، (عەبدوڵا یاسر) کە لەدایکبووی ساڵی ١٩٩٤ە، بە تۆمەتی بەشداریکردن لە کۆمەڵکوژی سپایکەر و ئەنجامدانی تاوانی جەنگ لە عێراق، لە ١١ی حوزەیرانی ئەمساڵ لە لوبنان دەستگیرکراوە.
رۆژی ھەینی وەزارەتی ناوخۆی عێراق بڵاویکردەوە، (عەبدوڵا یاسر سەبعاوی)، کە بە تۆمەتی تێوەگلان لە کۆمەڵکوژیی سپایکەر داواکراو بووە، لە لوبنان دەستگیرکراوە و دەگەڕێندرێتەوە بۆ عێراق.
لە ١٢ی حوزەیرانی ساڵی ٢٠١٤، داعش لە بنکەی سەربازیی سپایکەر لە شاری تکریتی ناوەندی پارێزگای سەڵاحەدین، نزیکەی ھەزار و ٧٠٠ خوێندکاری سەربازیی کوشت.
حەمید حسێنی ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەری ژووری بازرگانی ئێران - عێراق رایگەیاند، لە مانگەکانی رابردوودا بەھۆی ناسەقامگیری رەوشی عێراق رێژەی ھەناردەی کاڵای ئێران بۆ عێراق تا رادەیەک کەمیکردبوو، بەڵام لە مانگی رابردوودا جارێکی دیکە رێژەی ھەناردە بەرزبووەتەوە.
وتیشی، بەھۆی پێکھێنانی حکومەتی نوێی عێراق، پێشبینی دەکرێت داھاتی ھەناردەی ئێران بۆ عێراق لە چەند مانگی داھاتوودا بەرزببێتەوە و بگاتە ٧٥٠ بۆ ٨٠٠ ملیۆن دۆلاری مانگانە.
حەمید حسێنی راشیگەیاند، ساڵی رابردوو داھاتی ھەناردەی کاڵا لە ئێرانەوە بۆ عێراق بەبێ ئەژمارکردنی ھەناردەی کارەبا، نۆ ملیار دۆلار بووە.
نوسینگەی راگەیاندنی محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق بڵاویکردەوە، لەسەر داوای خۆی، سەرۆک وەزیران کۆتایی بە ئەرکی عەلا جەواد ساعدی لە سەرۆکایەتیکردنی دەستەی دەستپاکی ھێنا و حەیدەر حەنوونی بۆ بەڕێوەبردنی سەرۆکایەتی دەستەی دەستپاکی راسپارد، ھاوکات سەرۆک وەزیرانی عێراق رایگەیاند، حکومەت بەردەوام دەبێت لە ھەوڵەکانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی و گەڕاندنەوەی پارە بەتاڵانبراوەکان.
ئەمڕۆ عەلا جەواد ساعدی دەستلەکارکێشانەوەی لە پۆستی دەستەی دەستپاکی فیدڕاڵی عێراق پێشکەشی محەمەد شیاع سودانی کرد و رایگەیاند، ئەو پۆستە بەرپرسیارێتییەکی نیشتمانییە و دەستبەرداربوون لێی رزگاربوونە لەو کێشە و مەترسی و سەختییانەی لەگەڵ ھەندێکی لایەنی ناو دەسەڵاتی جێبەجێکردن و کوتلەکانیان لە دەسەڵاتی یاسادانان رووبەڕووی دەبیتەوە.
راشیگەیاند، بەھۆی ھەڵمەتەکانی چەواشەکاری و ناوزڕاندن، نەیانتوانی لە ئەرکەکەیان بەردەوامبن.
لیژنەی ھەرێم و پارێزگاکان لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، پرۆژەیەکیان بۆ ھەموارکردنەوەی یاسای ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان ئامادە کردووە بۆئەوەی لەمانگی تشرینی یەکەمی ساڵی داھاتوودا ھەڵبژاردنەکە ئەنجام بدرێت کە ئەوەش پێویستی بە رێککەوتنی سیاسی و لایەنی سەرپەرشتیار و یاسایەکە ھەڵبژاردنەکە رێکبخات و بڕیار بدات ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکان بە یەک بازنەیی یان فرە بازنەیی یاخود بە پێی یاسای سانت لیگۆ بکرێت.
دواین ھەڵبژاردنی ئەنجومەنی پارێزگاکانی عێراق لە ساڵی ٢٠١٣ بوو، لە ساڵی ٢٠١٩ش دوای سەرھەڵدانی ناڕەزاییە جەماوەرییەکان، ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بە بڕیارێک ئەنجومەنی پارێزگاکانی ھەڵوەشاندنەوە، بەڵام دواتر دادگای باڵای فیدراڵی بڕیارەکەی ئەنجومەنی نوێنەرانی ھەڵوەشاندەوە و رایگەیاند، ئەو بڕیارە پێچەوانەی دەستووری ھەمیشەیی عێراقە.