عیراق
پاولو فۆنتانی بەڕێوەبەری نوسینگەی رێکخراوی یونسکۆ لە عێراق رایگەیاند، کارەکانی نۆژەنکردنەوەی مزگەوتی نوری و منارەی حەدبا و کەنیسەکانی تاھرە و ساعە لە شاری موسڵ کە لە ساڵی ٢٠١٨وە دەستیانپێکردووە بەردەوامن و تاکو کۆتایی ساڵی ٢٠٢٣ تەواودەکرێن و منارەی حەدبا بۆ پاراستنی بەھا مێژووییەکەی، بە ھەمان تەکنیک و ھەمان ماددەی خۆی دروستدەکرێتەوە.
مزگەوتی نوری یەکێکە لە دیارترین مزگەوتەکانی عێراق و مێژووی دروستکردنی بۆ ساڵی ١١٧٢ دەگەڕێتەوە، ساڵی ٢٠١٧ داعش مزگەوتەکەی تەقاندەوە.ھیومان رایتس وۆچ لە راپۆرتێکی ٣٤ پەڕەییدا رایگەیاندووە، حکومەتەکەی "مستەفا کازمی" سەرۆک وەزیرانی پێشووی عێراق پابەندنەبووە بە لێکۆڵینەوە لە دەزگا ئەمنییەکان و ئەو چەکدارانەی لەلایەن حکومەتەوە پشتیوانی دەکرێن، سەبارەت بە کوشتنی خۆپیشاندەران و دیارنەمانی سەدان کەس لە خۆپیشاندانەکانی ساڵی ٢٠١٩.
بەپێی راپۆرتەکە، خۆپیشاندەران خۆیان کردە قوربانی بۆ باشکردنی رەوشی ژیان، بەڵام حکومەت کەمترین دادپەروەری بەدینەھێناوە، چونکە بەڵێنەکانی حکومەتەکەی کازمی بە روبەڕوبوونەوەی توندوتیژی و بەدیھێنانی دادپەروەری بەتاڵ بوون و بکوژانیش بە ئازادی دەسوڕێنەوە.
بەپێی ئامارەکانی نەتەوە یەکگرتووەکان، لە ساڵی ٢٠١٩ نزیکەی ٥٠٠ خۆپیشاندەر لە چەند ھەفتەیەکی کەمدا لەسەر دەستی ھێزە ئەمنییەکان و چەکداران کوژران.
ھیومان رایتس وۆچ داواشی لە حکومەتەکەی "محەمەد شیاع سودانی" سەرۆک وەزیرانی ئێستای عێراقی کرد، زانیاری سەبارەت بە لێکۆڵینەوەکان بڵاوبکاتەوە و جەختیشیکردەوە لە گرنگی ھاندانی دەسەڵاتی دادوەری بۆ ئاماژەدان بە چۆنێتی لێکۆڵینەوە و رێکارە دادوەرییەکان.
محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق سەردانی ئێرانی کردو دوای کۆبوونەوەی لەگەڵ ئیبراھیم رەئیسی سەرۆک کۆماری ئەو وڵاتە لە کۆنفڕانسێکی رۆژنامەوانی ھاوبەشدا رایگەیاند، رێگەنادەن خاکی عێراق بۆ ھەڕەشەکردن لە ئاسایش و ئارامی ئێران بەرکابھێنرێت، وتیشی، لەگەڵ سەرۆک کۆماری ئێران رێککەوتوون لەسەر کاراکردنەوەی لیژنەی ئابوری ھاوبەش.
سەرۆک کۆماری ئێرانیش وتی، پەیوەندی مێژوویی لەسەر بنەمای متمانە لەنێوان تاران و بەغداد ھەیە و پێگەی عێراقیش بۆ سەقامگیری ناوچەکە گرنگە.
دواتر سەرۆک وەزیرانی عێراق لەگەڵ عەلی خامنەیی رابەری باڵای شۆڕشی ئیسلامی ئێران کۆبووەوە و دوای گفتوگۆ لەسەر پرسە ھاوبەشەکانی نێوان ھەردوو وڵات، خامنەیی رایگەیاند، لێدوانەکەی سودانی لەبارەی رێگەنەدان بە ھەڕەشەکردن لە ئاسایشی ئێران لە خاکی عێراقەوە بە گرنگ دەزانن و ھیواداریش ھەردوولا لەسەر ھەموو ئەو بابەتانەی ھاوبەشن لەنێوانیاندا رێکبکەون.
بە وتەی سەرچاوەیەکی حکومەتی عێراق، لەسەر بانگھێشتی رەسمی ئیبراھیم رەئیسی سەرۆک کۆماری ئێران، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراق لەچەند رۆژی داھاتوودا سەردانی تاران دەکات و لەگەڵ لێپرسراوانی باڵای ئەو وڵاتە کۆدەبێتەوە و تەوەری سەرەکی گفتوگۆ و کۆبوونەوەکانیشی ھێرش و بۆردومانەکانی ئێرانە بۆ سەر ھەرێمی کوردستان لەگەڵ چەند پرسێکی نێوان ھەردوو وڵات.
بە وتەی ئەو سەرچاوەیەی حکومەتی عێراق، چاوەڕواندەکریت سودانی ئەمڕۆ یان سبەینێ سەردانەکەی بۆ ئێران ئەنجام بدات.
ئاماژەی بەوەشکردووە، دوای سەردانەکەی ئێران بە چەند رۆژێک، سودانی سەردانی سعودیەش دەکات و پرسی نێوەندگیری عێراق لەنێوان ریاز و تاران تاوتوێ دەکات.
لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، پێشبینیدەکەن پڕۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣ کە تائێستا لە وەزارەتی داراییە، بگاتە ١٥٠ ترلیۆن دینار و دەتوانرێت دامەزراندنی ٧٥ ھەزار پلەی وەزیفیشی تێدا جێگیربکرێت بە تایبەتیش دامەزراندنی ئەو کەسانەی خاوەنی بڕوانامەی باڵان لەگەڵ یەکەمەکانی زانکۆ و پەیمانگاکان.
راشیگەیاندووە، بە پێی پێشبینییەکانیان کورتھێنان لە بودجەی ٢٠٢٣ی عێراق لە ١٠% تێناپەڕێت.
عەلی فەتلاوی ئەندامی ھاوپەیمانی فەتح کە ھادی عامری سەرۆکایەتی دەکات رایگەیاند، دۆسێی لێکۆڵینەوە و بەدواداچوون بۆ دۆزینەوە و دیاریکردنی سەرجەم تۆمەتبارانی دزینی دوو ملیار و ٥٠٠ ملیۆن دۆلارەکەی دەستەی گشتی باجەکان کە بەدزیی سەدە ناسراوە بەردەوامە و دەسەڵاتی تەواویش دراوەتە لیژنە پێکھێنراوەکان و چاوپۆشی لە ھیچ کەس و لایەنێک ناکرێت کە لەو دۆسێیە تێوەگلابێت.
وتیشی، لەسەر دۆسێی دزیی سەدە لێپرسینەوە لە مستەفا کازمی سەرۆک وەزیرانی پێشووی عێراقیش دەکرێت بەو پێیەی کەسی یەکەمی دەسەڵاتی جێبەجێکردن بووە و ھەر لێپرسراوێکی حکومەتی پێشووش تۆمەتبار بێت، لێپرسینەوەی لەگەڵ دەکرێت.
بە پێی چەند سەرچاوەیەکی ئاگادار، کێشە و ناکۆکییەکی زۆر لەنێوان نوری مالکی سەرۆکی ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا و قەیس خەزعەلی ئەمینداری گشتی عەسائیب ئەھلی حەق درووستبووە، بە تایبەتیش لەسەر پۆست و دەسەڵاتەکان کە پێشتر بۆ پێکھێنانی حکومەتی نوێ، ھەردوولا رێککەوتنیان لەسەر کردووە.
جەختیشکراوەتەوە، ناکۆکییەکە زیاتر لەسەر ئەوەیە کە مالکی دەیەوێت ببێتە جێگری سەرۆک کۆمار و خەزعەلیش ھەوڵدەدات دەزگای ئاسایشی نیشتیمانی عێراق بخاتە ژێر دەسەڵاتییەوە.
سەرچاوەکان باس لەوەشدەکەن، ناکۆکییەکانی نێوان مالکی و خەزعەلی ھەڕەشەیەکی جددییە لەسەر چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان، چونکە ھەردووکیان دوو سەرکردەی سەرەکی ھاوپەیمانییەکەن.
ئەحمەد ئەسەدی وەزیری کار و کاروباری کۆمەڵایەتی عێراق رایگەیاند، لە رێگەی چەند لیژنەیەکی تایبەتمەندەوە لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونی وردیان بۆ ژیان و گوزەرانی کرێکاران و سەرجەم ئەو کەسانە کردووە کە یاسای بیمەی کۆمەڵایەتی دەیانگرێتەوە و لەو رێگەیەشەوە توانیوویانە بڕی مووچەی کرێکاران دیاری بکەن بەشێوەیەک کە بەشی بژێوی رۆژانەی خۆیان و خانەوادەکانیان بکات.
وتیشی، پێشتر کەمترین مووچەی ئەو کرێکارانەی یاسای بیمەی کۆمەڵایەتی دەیگرتنەوە، ٣٥٠ ھەزار دیناربوو، بەڵام بەپێی یاسا نوێیەکە کەمترین مووچەی کرێکاران ٤٥٠ ھەزار دیناردەبێت.
"موعین کازمی" ئەندامی لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق رایگەیاند، سەرەتای ساڵی داھاتوو پڕۆژە یاسای بودجە لە حکومەتەوە دەگاتە ئەنجومەنی نوێنەران، پێشبینیشدەکەن لە مانگی ئادار پڕۆژە یاساکە پەسەندبکرێت، دوای ئەوەی ئەنجومەنی نوێنەران تاوتوێی دەکات و بیروڕا جیاوازەکان دەخرێنەڕوو.
ھاوکات لیژنەی دارایی لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە راگەیەندراوێکدا ئاماژەی بەوەکردووە، پێشبینیدەکەن پڕۆژە یاسای بودجەی گشتی عێراق بۆ ساڵی ٢٠٢٣ کە تائێستا لە وەزارەتی داراییە، بگاتە ١٥٠ ترلیۆن دینار و دەتوانرێت دامەزراندنی ٧٥ ھەزار پلەی وەزیفیشی تێدا جێگیربکرێت بە تایبەتیش دامەزراندنی ئەو کەسانەی خاوەنی بڕوانامەی باڵان لەگەڵ یەکەمەکانی زانکۆ و پەیمانگاکان.
راشیگەیاندووە، بەپێی پێشبینییەکانیان کورتھێنان لە بودجەی ٢٠٢٣ی عێراق لە ١٠% تێناپەڕێت، یەکەم ساڵیش دەبێت کە عێراق قەرزاری کوەیت نابێت و لە بودجەدا پارەی بۆ دابین ناکرێت.
سەرۆک بافڵ جەلال تاڵەبانی لە ماڵی مام لە بەغداد پێشوازیکرد لە نوری مالکی سەرۆکی ھاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا ، ھادی عامری، سەرۆکی ھاوپەیمانی فەتح، عەمار حەکیم سەرۆکی رەوتی حیکمەی نیشتمانی ، رەیان کلدانی ئەمینداری گشتی بزوتنەوەی بابلیون ، موسەنا سامەرائی سەرۆکی ھاوپەیمانی عەزم، محەمەد حەلبوسی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران ، فوئاد حسین وەزیری دەرەوەی عێراق ، خەمیس خەنجەر سەرۆکی ھاوپەیمانی تەقەدوم، محەمەد تەمیم وەزیری پلاندانان، فالح فەیاز سەرۆکی دەستەی حەشدی شەعبی و محسن مەندەلاوی جێگری دووەمی سەرۆکی ئەنجومەنی نوێنەران، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیران .
بە پێی زانیارییەکان سەرکردەکانی ھاوپەیمانی ئیدارەی دەوڵەت لە کۆبوونەوەکەدا گفتوگۆ لەبارەی تەواوکردنی بەرنامەی حکومەتی نوێ، پڕکردنەوەی پۆستە وزارییەکان ،یاسای ھەڵبژاردن ، لیژنەکانی ئەنجومەنی نوێنەران دەکەن. ھەروەھا مەترسییە ئەمنییەکانی پەیوەست بە سنوری تورکیا و ئێران یەکێکی تر دەبێت لە تەوەرەکانی کۆبوونەوەکە.
ئەمڕۆ وەزارەتی پەیوەندییەکانی عێراق فەرمانێکی ئاڕاستەی سەرجەم کۆمپانیاکانی ئینتەرنێت کردووە و داوایکردووە بەڕێژەی ٢٠٪ نرخی خزمەتگوزارییەکانیان کەم بکەنەوە.
لە فەرمانەکەدا ھاتووە، لە سەرەتای مانگی داھاتووەوە بڕیارەکە دەچێتە بواری جێبەجێکردنەوە و ھەر کۆمپانیایەکیش پابەند نەبێت روبەڕووی رێکاری یاسایی دەبێتەوە.
سەبارەت بە ھەرێمی کوردستانیش، دیلان رەشاد وتەبێژی وەزارەتی گواستنەوەی ھەرێم بە کوردسات نیوزی راگەیاند، بڕیارەکە ھەرێمی کوردستانیش دەگرێتەوە و کۆمپانیاکانی ھەرێمیش پێویستە نرخەکان بەو ڕێژەیەی دیاریکراوە، کەم بکەنەوە.
د.لەتیف رەشید سەرۆک کۆماری عێراق لە بەغداد لەگەڵ عەبدولعەزیز شەمەری باڵیۆزی سعودیە لە عێراق کۆبووە و جەختیکردەوە لەسەر پێویستی پەرەپێدان و فراوانکردنی پەیوەندی و ھەماھەنگییەکانی نێوان بەغداد و ریاز.
ھەر لەو دیدارەدا سەرۆک کۆماری عێراق بانگھێشتی شا سەلمان کوڕی عەبدولعەزیز ئال سعود پاشای سعودیە پێگەیشت بۆ بەشداریکردن لە کۆبوونەوەی باڵای عەرەبی-چین کە بڕیارە مانگی داھاتوو بەڕێوەبچێت و ئامانجیشی پتەوکردنی پەیوەندییەکانی نێوانی وڵاتانی عەرەبی و چینە.
وەزارەتی گەیاندنی عێراق نوسراوێکی ئاڕاستەی ھەموو کۆمپانیاکانی ئینتەرنێت و گەیاندن کردووە، داوا دەکات لە ١/١٢/٢٠٢٢ نرخی کارتی ئینتەرنێت و مۆبایل بەڕێژەی ٢٠% کەمبکەنەوە.
راشیگەیاندوە، پێویستە ھەموو کۆمپانیاکان پابەندبن بە بڕیاری کەمکردنوەی نرخی کارتەکانیان، ھەر کۆمپانیایەک سەرپێچی بڕیارەکە بکات و جێبەجێی نەکات، رێکاری یاسایی لەبەرامبەری دەگیرێتەبەر.
محەمەد شیاع سودانی فەرماندەی گشتی ھێزە چەکدارەکانی عێراق لەگەڵ فەریق جیۆڤانی ئەیانۆچی فەرماندەی نێردەی ھاوپەیمانی باکوری ئەتڵەسی ناتۆ لە عێراق کۆبووەوە و باس لەوە کرا لەسەر ئەرکی نێردەی ناتۆ، چوارچێوەی ھاوکاری ئەمنی و سەربازیی نێوان ناتۆ و عێراق زیاتر بەرەوپێش ببرێت بەتایبەتی راوێژ و مەشق و پێشخستنی توانای ھێزە ئەمنییەکانی عێراق لە روبەڕوبوونەوەی تیرۆر.
فەرماندەی نێردەی ناتۆش لە عێراق وتی، بەردەوام دەبن لەسەر ھاوکاری و ھەماھەنگی لەگەڵ ھەموو دەزگا ئەمنییەکان لەچوارچێوەی ئەرک و کارەکانیدا، بەتایبەتی بەھێزکردنی توانای ھێزە ئەمنییەکانی عێراق.
نوری مالکی سەرۆکی ئیئتیلافی دەوڵەتی یاسا کە بەشێکە لە چوارچێوەی ھەماھەنگی شیعەکان لە چاوپێکەوتنێکی تەلەفزیۆنیدا رایگەیاند، بەو پێیەی پارێزگارەکان رەگەز و بنەمایەکی گرنگی بەڕێوەبردنی حکومەتە خۆجێییەکانن، محەمەد شیاع سودانی سەرۆک وەزیرانی عێراقیش بە مەبەستی باشتر بەڕێوەبردن و رێکخستنی کاروباری حکومەتە خۆجێییەکان، پلانێکی ھەیە بۆ گۆڕینی پارێزگاری زۆربەی پارێزگاکانی عێراق.
لەماوەی رابردووشدا ھەرچەندە سودانی رایگەیاند ھەڵسەنگاندنێکی ورد بۆ سەرجەم لێپرسراوە حکومییەکان دەکەن، بەڵام تائێستا ھیچ زانیارییەکی رەسمی لەبارەی گۆڕانکاری لە پۆستی پارێزگارەکان بڵاونەکردووە و لێدوانەکەی نوری مالکیش پشتڕاست نەکراوەتەوە.
لە کۆبوونەوەکەدا سەرۆک وەزیرانی عێراق دووپاتیکردەوە، کارە لەپێشینەکانی بەرنامەی حکومەت، بریتین لە لەبەرنگاربوونەوەی بێکاری و کەمکردنەوەی رێژەی ھەژاریی و روبەڕوبوونەوەی گەندەڵی و باشترکردنی رەوشی خزمەتگوزارییەکان لەگەڵ ئەنجامدانی چاکسازی لەبواری ئابوریدا.
داواشیکرد لەناو پرۆژەیاسای بودجەدا، گرنگی بە پرۆژەکانی ژێرخان بدرێن لەپێناو ئامادەکردنی ژێرخانێکی گونجاو لەبواری ئابووری ناوخۆیی و بەدەستھێنانی ئامانجی بەرنامەی وزاری، ھاوکات پێشکەشکردنی خزمەتگوزارییەکان و دروستکردنی جیاوازییەکی پێویست و بەرچاو بۆ ھاووڵاتی لەکەرتەکانی خزمەتگوزاری و ئابوری.