جیهان
ئاژانسی کەشتیوانی مۆڵدۆڤا ڕایگەیاند، کەشتییەکی وڵاتەکەی لە نزیک بەندەری ئۆدیسای ئۆکراین، لەلایەن کەشتییە جەنگییەکانی ڕووسیاوە بە ئامانج کراوە و دوو کارمەندی کەشتییەکە بە سەختی برینداربوون.
لێپرسراوانی ئۆکراینیش ھەواڵەکەیان پشتڕاستکردووە و ڕایانگەیاندووە، بەشێک لە کارمەندانی کەشتییەکە ڕووسی و ئەوانی تریش ئۆکراینین.
ئاژانسی ھەواڵی ڕۆیتەرزیش بڵاویکردووەتەوە، ھەر لەو ناوچەیە دوو کەشتی تری تورکیا و ژاپۆن لەلایەن ھێزەکانی ڕووسیاوە کراونەتە ئامانج و جگە لە زیانی ماددی، زیانی گیانی لێنەکەوتووەتەوە.
"بۆریس جۆنسۆن" سەرۆک وەزیرانی بەریتانیا لە تویتێکدا ڕایگەیاندووە، بە ناتۆ و ھاوپەیمانەکانیان ڕاگەیاندووە، ئەوەی لە دەستیان بێت بیکەن بۆ پیشتوانیکردنی ئۆکراین و سەرۆک زیلینسکی.
ئاماژەی بۆ ئەوەشکردووە، خۆشحاڵە کە زۆرێک لە ھاوپەیمانەکانیان ھاوکاری و یارمەتی مرۆیی دەگەیەننە ئۆکراین.
وتیشی، پێویستە لەگەڵ خەڵکی ئۆکراین بوەستنەوە، کە لە ئێستادا بەرگری لە خاکەکەیان و دیموکراسی لە ھەموو جیھان دەکەن.
وەزارەتی بەرگری ڕووسیا ڕایگەیاند، ھێزەکانیان توانیوویانە ٧ فڕۆکەی جەنگی و ٧ ھەلیکۆپتەر و ٩ فڕۆکەی بێفڕۆکەوانی ئۆکراین و ٨٧ تانک و ٢٨ سەکۆی کاتیۆشیا و ١١٨ ئۆتۆمبێلی سەربازیی و ٢٤ سەکۆی بەرگری ئاسمانی و ٤٨ بنکەی ڕاداری ئۆکراینیان تێکشاندووە.
لە بەرامبەریشدا وەزارەتی بەرگری ئۆکراین ڕایگەیاند، لە سێ ڕۆژی ڕابردووی بەرەنگاربوونەوەی سوپای ڕووسیا، توانیوویانە ١٤ فڕۆکەی جەنگی و ٨ ھەلیکۆپتەر و دەیان ئۆتۆمبێلی سەربازیی تێکبشکێنن.
ئاماژەی بەوەشکردووە، بەیانی ئەمڕۆ فڕۆکەیەکی جۆری سۆخۆی ٢٥ی ڕووسیایان خستووەتە خوارەوە.
وەزارەتی بەرگری ئۆکراین ڕاشیگەیاند، سوپای ڕووسیا تاوانی جەنگ ئەنجام دەدات، دوای ئەوەی بە موشەک ھێرشی کردووەتە سەر باڵەخانە مەدەنییەکان و نەخۆشخانە و دایەنگەی منداڵان و خانەی بێسەرپەرشتان، لە شارە جیاجیاکانی ئۆکراین.
ڕاشیگەیاندووە، کاروانەکە لە چەندین ئۆتۆمبێلی سەربازیی پێکھاتبوو، بەڵام ھیچ ئاماژەیەک بە زیانە گیانییەکانی ئەو ھێرشە نەکراوە.
ئەوەش دوای ئەوە دێت کە ڕاوێژکاری باڵای سەرۆکی ئۆکراین ڕایگەیاند، شەڕ و پێکدادان لە پایتەخت و ناوچەکانی باشوری وڵاتەکەی پەرەیسەندووە و ھێزەکانی ئۆکراین توانیوویانە بە باشترین شێوە بەرپەرچی ھێرشەکانی ڕووسیا بدەنەوە و بەردەوامن لە بەرگریکردن.
بەپێی ئاماری نوێی وەزارەتی بەرگری ئۆکراین کە ئەمڕۆ بڵاویکردووەتەوە، لە پێکدادانەکاندا سوپای ئۆکراین توانیویەتی ١٤ فڕۆکەی جەنگی ڕووسیا، ھەشت ھێلیکۆپتەر و ١٠٢ تانکی سەربازی تێکبشکێنێت.
وەزارەتی تەندروستی ئۆکراینش ڕایگەیاند، ھەر لە ئەنجامی ھێرشەکەی ڕووسیادا ھەزار و ١١٥ کەس، کە ٣٣ کەسیان منداڵن، لە وڵاتی ئۆکراین کوژراون.
سێ ڕۆژە ھێرشی سوپای ڕووسیا بۆسەر ئۆکراین دەستیپێکردووە و سەدان ھەزار خەڵک لەو وڵاتە بەھۆی ھێرشەکەوە دەربەدەر بوون و بەرەو وڵاتانی یەکێتی ئەوروپا ھەڵھاتوون.
ئەمڕۆش سوپای ڕووسیا ھێرشەکانی بۆسەر شاری کیڤی پایتەختی ئۆکراین چڕکردەوە و شەڕو پێکدادان لەدەوروبەری شارکە ھەیە ناوبەناویش مووشەک و ھاوەن ئاڕاستەی نێو شارەکە دەکرێن.
وتەبێژی کرملین دمیرتی پێسکۆڤ ڕایگەیاند، ڕۆژی ھەینی سەرۆکی ڕووسیا ڤلادیمیر پوتن فەرمانی بە سوپای وڵاتەکەی کردووە لە پێشڕەوی بووەستن و چاوەڕێی وەڵامی لایەنی ئۆکراین بن کە ئایا ئامادەی ئەنجامدانی گفتوگۆن یان نا.
بە وتەی ئەو وتەبێژەی سەرۆکایەتی ڕووسیا، ئۆکراین وەڵامی دەستپێشخەرییەکەی مۆسکۆی نەداوەتەوە بۆیە سوپای ڕووسیا دووبارە دەستیکردووەتەوە بە پێشڕەویکردن.
ئەمەش لەکاتێکدایە، ڕۆژی ھەینی سەرۆکی ئۆکراین ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی ئامادەیی وڵاتەکەی نیشاندا بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لەگەڵ ڕووسیا بەئامانجی ئەوەی کۆتایی بە گرژییەکان بھێنن، ھەمان ڕۆژ وتەبێژەکەی سەرۆکایەتی ڕووسیا ڕایگەیاند مۆسکۆش ئامادەیە بۆ ئەنجامدانی گفتوگۆ لە مینسک و بیلاڕووس.
بە گوتەی وتەبێژی کرملن، لایەنی ئۆکراین داوای کردووە شوێنی کۆبوونەوەکان ببرێتە پۆڵەندا و وارشۆ، بەڵام دواتر ئۆکراین وەڵامی مۆسکۆی نەداوەتەوە.
لە لێدوانێکدا پێش کۆبوونەوەی لەگەڵ ئەنجوومەنی ئاسایشی ڕووسیا، ڤلادیمیر پووتین ڕۆژی ھەینی داوای لە سوپای ئۆکراین کرد سەرکردە سیاسییەکانی وڵاتەکەیان وەدەر نێن و ڕازیبن بە دانوستان بۆ ئاشتی.
دوای ھەڵگرتنی سزاکان ڕێگە دەدرێت بە ھێزەکانی سووریای دیموکرات ھەسەدە لە ڕۆژئاوای کوردستان و ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی تورکیا مامەڵەی بازرگانیی لەگەڵ قەوارە و وڵاتە دەرەکییەکاندا بکەن.
سەرچاوە ئەمریکییەکان بە پێگەی "نۆرز پرێس"یان وتووە "ئەو سزایانەی کە لە ساڵی ٢٠١٩ سەپێران، ئەمانج لێیان ڕێگریکردن بوو لەوەی سووریا دەستیبگات بەو سەرچاوانەی بەھۆیەوە دەتوانێت درێژە بەشەڕو ململانێ سەربازییەکانی بدات."
دەشڵێن "ئەمریکا بەپێویستی دەزانێت گەمارۆکان لەسەر ئەو ناوچانە ھەڵبگرێت تاوانەکانی رژێمی ئەسەد تێوەنەگلاون."
ئەنجوومەنی پیرانی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠١٩ بەئامانجی سزادانی ئەو لایەنانەی مامەڵە لەگەڵ حکومەتی سووریا دەکەن یاسای قەیسەری دەرکرد. یاساکە بەناوی کەسێکەوە ناونراوە کە لە سووریا گرنگی بە مافی مرۆڤ داوە و نەیاری رژێمی بەشار ئەسەد بووە.
ھاوکارییەکانی ئەمریکا و وڵاتانی ئەوروپا بۆ ئۆکراین تا دێت زیاتر دەبن و ئەڵمانیا بڕیاریدا ٥٠٠ مووشەکی جۆری سینگەر بداتە ئۆکراین بۆ بەرەنگاربوونەوەی ھێرشەکانی روسیا، ھاوکات ھۆڵەندا بڕیاریدا مووشەکی دژە تانک بداتە سوپای ئۆکراین.
سەرۆکی ئۆکراینیش پێشوازی لە ھاوکارییە سەربازییەکان کردوو رایگەیاند، بەردەوام دەبن لە جەنگ تاکو وڵاتەکەیان رزگار دەکەن.
جەختیشی کردەوە، بەرگری گەل سیناریۆی پوتنی بۆ داگیرکردنی ئۆکراین پوچەڵکردەوە.
سەرۆکی ئۆکراین داواشی لە نەتەوەیەکگرتوەکان کرد روسیا لە مافی دەنگدان بێبەش بکەن.
لای خۆشییەوە جۆ بایدن سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند، داواکاری سوید و فینلەندا بۆ بە ئەندامبوون لە ناتۆ دەریخست حساباتی سەرۆکی روسیا سەبارەت بە ئۆکراین ھەڵە بوو.
پاپا فرانسیس پاپای ڤاتیکان و ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس ئەمینداری گشتی نەتەوەیەکگرتوەکان پەیوەندیان بە سەرۆکی ئۆکراینەوە کردووو پاپا نیگەرانی قوڵی خۆی پیشاندا لە نەھامەتییەکانی ئۆکراین، ئەمینداری ناتۆش رایگەیاند، بانگەوازێکی نێودەوڵەتی بۆ ھاوکاریکردنی ئۆکراین رادەگەیەنن و ھاوکارییەکان بۆ ئەو وڵاتە زیاد دەکەن.
باڵیۆزی ئۆکراینیش لە واشنتۆن داوا دەکات سزای زیاتر بەسەر روسیادا بسەپێنرێت.
وەزیری دەرەوەییش رایگەیاند، کۆت و بەندی زیاتر دەخەنە سەر کەسە نزیکەکانی پوتن.
ئاژانسی ھەواڵی ئینتەرفاکسی ڕوسیا بڵاویکردەوە، پێشڕەوی سوپای روسیا لە باکوری خۆرئاوای ئۆکراینەوە بەرەو کیێڤی پایتەخت بەردەوامەو فرۆکە جەنگییەکانیش بە چڕی بەسەر ئاسمانی شارەکەدا دەسوڕێنەوە، ھەروەھا بەرەبەیانی ئەمڕۆ دوو تەقینەوەی گەورە لە کیێڤ پایتەختی ئۆکراینی بیستراوە و وەزارەتی بەرگری ئۆکرانیش ئامادەباشی سەرتاسەری ڕاگەیاندووە.
فلادیمێر زیلینسکی سەرۆکی ئۆکراین ڕایگەیاند، لە کاتژمێر چواری بەرەبەیانەوە پایتەختی ئۆکراین ڕووبەڕووی ھێرشی چڕی موشەکی بووەتەوەو بۆردومانەکانیش ناوچە مەدەنییەکانیان کردووەتە ئامانج و قوربانی زۆری لێکەوتۆتەوە. راشیگەیاند، ئەو سزایانەی بەسەر روسیادا سەپێنراون بەس نین.
وەزارەتی دەرەوەی ئۆکرانیاش ڕایگەیاند، ڕوسیا بە موشەکی بالیستی و کروز ھێرشی تۆقێنەری کردووەتە سەر کیێڤی پایتەخت و ئاژانسەکانی ھەواڵیش بڵاویانکردەوە، کاروانێک تانکی ڕوسیا بە ڕێگاوە بەرەو پایتەختی ئۆکراین .
لە لایەکی دیکەوە وەزارەتی بەرگری ئۆکراین بڵاویکردەوە، فڕۆکەخانەی کیێڤ بە خەستی بۆردومان کراوە، فڕۆکەی فڕۆکەخانەکە زیانی زۆری بەرکەوتووە.
ئاژانسەکانی ھەواڵ باس لەوە دەکەن لە دوای بۆردومانە موشەکییەکەی بەیانی ئەمڕۆی سەر پایتەختی ئۆکراین، فڕۆکەی جەنگی بە چڕی بە ئاسمانی شارەکە دەسوڕێنەوە و دەنگی زەنگی ئاگادارکردنەوە لە ھەموو شوێنێک بیستراوە، بۆ خۆ حەشاردان و ئامادەکاری بۆ بەردەوامی ھێرشەکان.
لە لایەکی دیکەوە تۆڕی ھەواڵی سی ئێن ئێنی ئەمریکا بڵاویکردەوە، یەکێک لەو تەقینەوە گەورانەی کە بەیانی ئەمڕۆ لە کیێڤی پایتەختی ئۆکراین بیستراوە، کەوتنەخوارەوەی فڕۆکەیەکی سەربازیی ئۆکراین بووە نەک ڕوسی.
ئاژانسەکە ڕایگەیاند، حکومەتی ئۆکراین ئاگاداری کردووەنەتەوە، کە ھێزێکی سەربازیی نەناسراو دەستیانگرتووە بەسەر وێستگەی ئەتۆمی چرنۆبڵ، کە پێشتر لە کارکەوتووە، بەڵام ھیچ قوربانییەک نەکەتووەتەوە و زیانیش بە وێستگەکە نەگەیشتووە.
ڕافائیل گروسی بەڕێوەبەری گشتی ئاژانسی وزەی ئەتۆم، داوای گرتنەبەڕی ڕێوشوێنی زۆر وردی کرد، بۆ ئەوەی وێستگەی ئەتۆمی چرنۆبڵ ڕووبەرٍووی ھیچ مەترسییەک نەبێتەوە.
ئاژانسەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، لە نزیکەوە چاودێری پەرەسەندنەکانی ئۆکراین دەکەن، بە تایبەت سەمەلاتی دامەزراوە ئەتۆمییەکان و ئەو دامەزراوانەی دیکەی کە سوتەمەنی ئەتۆمییان تیا ھەڵگیراوە.
میدیای ئێران بڵاویکردەوە، لە پەیوەندییە تەلەفۆنییەکەدا رەئیسی جەختی لەوە کردووەتەوە کە فراوانبون و پەرەسەندنی ناتۆ ھەڕەشەیەکی جددییە بۆ سەر ئاسایش و سەقامگیری وڵاتانی سەربەخۆ لە ناوچەکە، ھیواشی خواستووە، ئەوەی روودەدات لە بەرژەوەندی گەلانی ناوچەکە کۆتایی بێت.
ڤلادمیر پوتن سەرۆکی روسیاش رایگەیاندووە، روداوەکانی ئۆکراین وەڵامێکی یاساییە بۆ پێشێلکردنی بەڵێنە ئەمنییەکان و بەرپەرچدانەوەی ھەوڵەکانی وڵاتانی خۆرئاوا بۆ زیان گەیاندن بە ئاسایشی روسیا، کە لە چەند دەیەی رابردوودا روویانداوە.
لە ئۆسترالیا و چەند وڵاتێکی تریش بە ھەزاران کەس رژانە سەر شەقامەکان و پشتیوانی خۆیان بۆ حکومەت و گەلی ئۆکراین دەربڕی.
ڕوسیا و ئۆکراین پێگەیەکی گرنگی ئابورییان لەسەر ئاستی جیھان ھەیە و خۆراک و سوتەمەنی بۆ چەندین وڵات ھەناردە دەکەن، بە پێی ئامارەکانی ڕێکخراوی خۆراک و کشتوکاڵی جیھانی، ڕوسیا لەسەر ئاستی بازاڕی جیھان بە ڕێژەی ١٨% گەنم و ٢٠% گوڵەبەڕۆژە و ١٧% گازی سروشتی و ١٢% نەوت و ٩% پەتاتە بەرھەمدەھێنێت .
ئۆکراینیش لەسەر ئاستی بازاڕی جیھان بەڕێژەی ١٢% گەنم و ١٦% گەنمەشامی و ٨% پاقلەمەنییەکانی وەک نۆک و نیسک و فاسۆلیا و ٦% ڕۆنی زەیتی ڕووەکی و ئاژەڵی و٦% پەتاتە و٣٠% گوڵەبەڕۆژە بەرھەمدەھێنێت.
بە پێی ئەوەی ساڵانە ھەرێمی کوردستان و عێراق رێژەیەکی زۆر ڕۆنی زەیت و نۆک و نیسک و فاسۆلیا و گوێز و چەند بەرھەمێکی تر لە روسیا و ئۆکراین ھاوردە دەکەن، نرخەکانیان لە بازاڕ بەرز دەبێتەوە. ھاوکات نرخی بەنزین و نەوت و سوتەمەنییەکانی تر لە جیھان بەرزبووەتەوە، ئەو بەرزبونەوەی نرخەش کاریگەری لەسەر ھەرێمی کوردستان دەبێت.
بە دەیان ھەزار کەس لە بە شێک لە وڵاتانی عەرەبییەوە بە ھۆکاری جیاجیا لە ئۆکراین نیشتەجێن و ئێستا بەھۆی مەترسی ھێرشەکانی روسیاوە بۆسەر ئەو وڵاتە ژیان و چارەنووسیان ڕووبەرووی مەترسی بووەتەوە.
ئاژانسەکان باس لەوەدەکەن، لە ئۆکراین بە دەیان ھەزار ھاوڵاتی وڵاتەکانی سوریا و میسر و مەغریب و عێراق و ئوردن و جەزائیر ھەن و دەڵین ، ناتوانن وەک ھاوڵاتیانی ئۆکراین ڕوو لە ناوچە سنورییەکانی خۆرئاوای وڵاتەکە بکەن، کە بەھۆی مەترسی جەنگەکەوە، بەزۆری بۆ لای کەسوکار و نزیکەکانیان کۆچ دەکەن.
بەھۆی گۆڕانی لە ناکاوی ڕەوشی ناکۆکییەکانی نێوان ئۆکراین و ڕوسیا، ئەو ھاوڵاتیانە پێشبینی ئەوەیان نەکردووە، بەو خێراییە جەنگ نزیک بێتەوە و ئەوان لەو وڵاتە گیربخۆن و نەتوانن بچنە دەرەوە.
بەشێک لەو ھاوڵاتیانە بۆ خوێندن یان بۆ گەشت چوونەتە ئۆکراین و باس لەوە دەکەن، بەرەبەیانی زوو بە دەنگی زەنگی ئاگادارکردنەوە و دەنگی تەقینەوەی موشەک خەبەریان بووەتەوە.
وەزارەتی بەرگری ئۆکراین لە راگەیەندراوێکدا بڵاویکردەوە، ھێزەکانی وەڵامدانەوەی خێرا توانیویانە تا ئێستا ٣٠ تانک و ٥ فڕۆکە و ٦ ھەلیکۆپتەری روسیا تێکبشکێنن، ئاماژەی بەوەشکردووە، ھێزەکانی ئۆکراین فرۆکەخانەیەکیان تۆپباران کردووە کە چەند فڕۆکەیەکی روسیا تیایدا نیشتوونەتەوە.
بن والاس وەزیری بەرگری بەریتانیاش رایگەیاند، تا ئێستا ٤٥٠ سەربازی روسیا لە ئۆکراین کوژراون.
لاڤرۆڤ لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانیدا ئاماژەی بەدواین پێشھاتەکانی قەیرانی ئۆکراین کردوو رایگەیاند، ھێرشی وڵاتەکەی بۆ سەر ئۆکراین لە دەرئەنجامی شکستھێنانی ھەوڵە دیبلۆماسیەکان بووەو بۆ دەستپێکردنەوەی دانوستانەکانیش مەرجی پێشوەختیان دەبێت.
جەختیشی کردەوە، ھێرشی سوپای وڵاتەکەی بۆ سەر ئۆکراین بەردەوام دەبێت تا ئەو کاتەی گەلی ئۆکراین لەژێر چەوسانەوە رزگار دەکەن و دەتوانن ئازادانە بڕیار لە چارەنوسی خۆیان بدەن.
لاڤرۆڤ سەبارەت بە سزاکانی خۆرئاواش رایگەیاند، وەزارەتی ئابوری وڵاتەکەی کار دەکات بۆ کەمکردنەوەی کاریگەری سزاکان.