جیهان
"ئەردۆغان" لە کۆنفرانسێکی ڕۆژنامەوانیدا لەگەڵ ھاوتا جەزائیریەکەی ڕایگەیاند، سوید و فینلەندا ھەڵوێستێکی ڕوونیان بەرامبەر ڕێکخراوە تیرۆریستییەکان نییە و تیرۆریستان ڕادەست ناکەنەوە.
سەبارەت بە سەردانی وەفدێکی دیپلۆماسی ئەو دوو وڵاتەش بۆ تورکیا "ئەردۆغان" وتی، ئەگەر بۆ ئەوە دێن ڕازییان بکەن لەسەر بە ئەندامبوونیان، باشترە ئەو ئەرکە نەکێشن.
ھێزی ئاسمانی ئەمریکا بڵاویکردەوە، ئەو تاقیکردنەوەیە بە سەرکەوتویی ئەنجامدراوە و مووشەکە نوێیەکە خێراییەکەی پێنج ھێندەی خێرایی دەنگە، تاقیکردنەوەکەش لە نزیک کەناراوەکانی باشوری کالیفۆرنیا ئەنجامدراوە.
لە ماوەی ڕابردووشدا، وەزارەتی بەرگری ئەمریکا ڕایگەیاندبوو، پەرەدان بە سیستمی مووشەکی کە خێراییەکانیان لە خێرایی دەنگ زیاتر بێت پەکی کەوتووە، ئەوەش دوای ئەوەی تاقیکردنەوەی یەکێک لە مووشەکەکانیان شکستی ھێنابوو.
لەسەر ئاستی جیھانیش، ئەمریکا و نەیارەکانی لە جیھاندا ھەنگاوەکانیان بۆ دروستکردنی ئەو مووشەکە نوێیانە چڕ کردووەتەوە و بە نەوەی نوێی چەک دادەنرێن.
سەرچاوەیەک لە حکومەتی کۆریای باشوور ڕایگەیاند، سیئۆل و واشنتۆن تاوتوێی سەردانێکی سەرۆکی ئەمریکا، بۆ ناوچەی لە چەک داماڵدراوی نێوان ھەردوو وڵاتی کۆریا دەکەن و بڕیار وایە جۆو بایدن لە ٢٠ بۆ ٢٢ی ئەم مانگە، سەردانی کۆریای باشوور بکات و چاوی بە سەرۆکی ئەو وڵاتە بکەوێت، دواتر سەرۆکی ئەمریکا سەردانی شاری تۆکیۆی وڵاتی ژاپۆن دەکات، بەشداریی کۆبوونەوەیەکی چوار قۆڵیی ئەمنیی نێوان ئەمریکا و ئوسترالیا و ھندستان و ژاپۆن دەکات.
ناوچەی لە چەک داماڵدراوی نێوان ھەردوو کۆریا، بە درێژایی ٢٥٠ کیلۆمەترە و لە ساڵی ١٩٥٧ەوە دروستکراوە، پێشتر چەند سەرۆکێکی ئەمریکا سەردانی ئەو ناوچەیەیان کردووە.
سەرچاوە تەندروستییەکان ئاشکرایان کردووە، بە کاریگەری ئەو شەپۆلی خۆڵبارینەی پارێزگاکانی دێرەزوور و ڕەققە و حەسەکەی باکور و ڕۆژھەڵاتی سوریای گرتووەتەوە ، ١٠ کەس گیانیان لە دەستداوە کە زۆرینەیان لە پارێزگای دێرەزوور بوون و سیانیان منداڵ بوون.
ھەر بەھۆی خۆڵبارینەوە، سەدان کەس ڕووبەڕووی گرفتی تەندروستی بوونەتەوە و زیاتر لە ٥٠٠ کەس لە ناوچەکانی ڕۆژھەڵاتی سوریا سەردانی نەخۆشخانەکانیان کردووە.
ئەوە لە کاتێکدایە شەپۆلی خۆڵبارین ھەر یەک لە عێراق و ئێران و کوەیتیشی گرتووەتەوە و زیانی بە ھەزاران کەس گەیاندووە و دەوامی خوێندنگە و گەشتی ھەندێک لە فڕۆکەخانەکانیش ڕاگیراوە.
بەھۆی دروستکردنی بەنداوێک لەلایەن سوپای ئۆکراین لە ناوچەی دێمیدیڤ، ئاوی ڕوباری ئیرپین چووەتە نێو گوندێک و ھەزاران دۆنم زەوی لە گوندەکە داپۆشیوە و بووەتە ھۆی لافاو.
ئاوی ڕوباری ئیرپین ڕێگەی لە داگیرکاری سوپای روسیا گرتووە بۆ سەر گوندەکە و تانک و سەربازە روسییەکان ناتوانن بە لافاوەکەدا بپەڕنەوە.
دانیشتوانی گوندەکە دەڵێن نزیکەی سێ یەکی گوندەکەیان ئاو دایپۆشیوە، بەڵام دەڵێن دیاردەیەکی باشە و بەھۆی ئەم لافاوە سوپای روسیا ناتوانێت بێتە گوندەکەوە.
ھێرشی سوپای روسیا بۆسەر ئۆکرایب پێیناوەتە مانگی سێیەم و بەوھۆیەوە تاوەکو ئێستا ھەزاران کەس گیانیان لەدەستداوە و ملیۆنان ئۆکراینی ئاوارەبوون.
دەزگای ھەڵبژاردنی رەوتی نیشتمانی ئازادیش رایگەیاند، پارتەکەیان کە لەلایەن "میشێل عەون" سەرۆکی لوبنانەوە دامەزراوە و ھاوپەیمانی لەگەڵ حزبوڵا ھەیە، ١٦ کورسی بەدەستھێناوە، لە کاتێکدا لە ھەڵبژاردنی پێشوو ١٨ کورسی ھەبووە.
ھەڵبژاردنی پەرلەمانی لوبنان کە دوێنێ بەڕێوەچوو، یەکەمین ھەڵبژاردن بوو لە دوای کارەساتەکەی بەندەری بەیروت و ئەو قەیرانە سەختە ئابوورییەی لوبنانی گرتەوە، ١٠٣ قەوارەی سیاسی، کە ٧١٨ کاندیدیان ھەیە، بەسەر ١٥ بازنەی ھەڵبژاردندا دابەشبوون و کێبڕکێیان لەسەر ١٢٨ کورسیی پەرلەمان کرد، وەزارەتی ناوخۆی ئەو وڵاتەش رایگەیاند، رێژەی بەشداریکردن نزیکەی ٤١% بووە.
ئەنتۆنی بلینکن وەزیری دەرەوەی ئەمریکا رایگەیاندووە، لەگەڵ وەزیرانی دەرەوەی بەریتانیا و ئەڵمانیا و فەڕەنسا کۆبوەتەوە و ھەوڵەکانیان بە مەبەستی گەڕانەوە بۆ رێککەوتنی ئەتۆمی ئێران و جێبەجێکردنی رێککەوتنەکە تاوتوێ کردووە.
وتیشی، لەو کۆبونەوەیەدا باس لە پلانەکانی بەردەوامیدان بە ھاوکاریکردنی ئۆکراین و لێپرسینەوەی ڤلادیمیر پوتن سەرۆکی روسیا کراوە.
لەگەل وەزیرانی دەرەوەی ھاوپەیمانی ناتۆش ئامادەکارییەکانیان بۆ راگەیاندنی ستراتیژیەتی داھاتووی ھاوپەیمانییەکە تاوتوێکردوە بۆ پاراستنی ئاسایش و روبەڕوبونەوەی گۆڕانکارییەکانی کەشوھەوا و ھەر ئاستەنگێک کە دروست ببێت.
لەم ھەڵبژاردنەدا ١٠٣ قەوارەی سیاسی، بە ٧١٨ کاندید، لە ١٥ بازنەی ھەڵبژاردندا، کێبڕکێ لەسەر ١٢٨ کورسیی پەرلەمان دەکەن، سێ ملیۆن و ٩٠٠ ھەزار لوبنانییش مافی دەنگدانیان ھەیە، کە ٢٢٥ ھەزار کەسیان لە دەرەوەی وڵاتن.
نەجیب میقاتی، سەرۆک وەزیرانی لوبنان، بەشداری دەنگدانی کرد و رایگەیاند، پڕۆسەکە بەشێوەیەکی باش بەڕێوەدەچێت، ھاوکات زیاتر لە ٢٠ ھەزار ئەندامی ھێزەکانی ئاسایشی ناوخۆ و ٤٥ ھەزار سەربازی سوپا بۆ پاراستنی ئاسایشی ھەڵبژاردنەکە بڵاوەیانپێکراوە.
بەڕێوەچوونی ئەو ھەڵبژاردنە لە کاتێکدایە، چەند ساڵیکە لوبنان بەدەست قەیرانی سەختی ئابوورییەوە دەناڵێنێت و بەھای دراوی وڵاتەکە بەرامبەر دۆلار، ٩٠%ی بەھاکەی لە دەستداوە.
خۆپیشاندانی دانیشتوانی بەشێک لە شارەکانی پارێزگاکانی تاران، لوڕستان، گیلان، ئەردەبیل، چوارمەحاڵ و بەختیاری، خوراسان و ئەسفەھان دژی گرانی و بەرزبونەوەی نرخی کاڵاکان بەردەوامە، بەپێی ھەندێک لە راپۆرتەکان لە چەند شارێک خۆپیشاندەران ھێرشیان کردووەتە سەر ناوەندە ئەمنیی و حکومییەکان و ھێزە ئەمنییەکانیش تەقەیان لە خۆپیشاندەران کردووە و تا ئێستا سێ کەس کوژراون و ژمارەیەکی تریش برینداربوون.
ئەحمەد ئاوایی نوێنەری دێزفول لە پەرلەمانی ئێران کوژرانی کەسێکی پشتڕاستکردووەتەوە بەڵام ھیچ ئاماژەیەکی بە ناسنامە و چۆنیەتی کوژرانی ئەو کەسە نەکردووە.
مەولود چاوش ئۆغڵو، وەزیری دەرەوەی تورکیا رایگەیاند، زۆرینەی گەلی تورکیا دژی بیرۆکەی بە ئەندامبوونی سوید و فنلەندان لە رێکخراوی ناتۆ، چونکە ئەو دوو وڵاتە بە ئاشکرا پشتیووانی لە پارتی کرێکارانی کوردستان "پەکەکە" و یەکینەکانی پاراستنی گەل "یەپەگە" دەکەن، وتیشی، پێویستە پڕۆسەی بە ئەندامبوونی سوید و فنلەندا لە ناتۆ رابگیرێت.
سەرەڕای دژایەتییەکانی روسیا، سوید و فنلەندا خواستی خۆیان بۆ بە ئەندامبوون لە ناتۆ دەربڕیووە، لەو بارەیەوە ھاوپەیمانیی باکوری ئەتڵەسی "ناتۆ" رایگەیاند، بە ئەرێنی و بونیادنەرانەوە، لێکۆڵینەوە لە داواکاری بە ئەندامبوونی سوید و فنلەندا لە رێکخراوەکە دەکەن.
ئاژانسەکانی ھەواڵ بڵاویانکردەوە، دانیشتوانی شارەکانی بروجێرد و دورود لە پارێزگای لوڕستان، جونقان و فارسان لە پارێزگای چوارمەحاڵ و بەختیاری و رەشت و گیلان و چەند شارێکی تری ئێران، دژی گرانی و بەرزبونەوەی نرخی کاڵا، رژاونەتە سەر شەقامەکان و خۆپیشاندانیان کرد.
بە کلپێی ئەو گرتەڤیدیۆیانەی لە تۆڕە کومەڵایەتییەکان بڵاوکراونەتەوە، لە ھەندێک ناوچە ھێزە ئەمنییەکان بۆ بڵاوەپێکردنی خۆپیشاندەران تەقەیان کردووە.
وەک یەکەم کاردانەوەی لێپرسراوانی ئێرانیش بۆ خۆپیشاندانەکان، ئێبراھیم رەئیسی سەرۆک کۆماری ئێران رایگەیاند، تا ئەو کاتەی لە ژیاندا مابێت، رێگە نادات، خەڵکی وڵاتەکەی بەھۆی گرانییەوە زیانیان پێبگات.
سەرچاوەیەکی سەربازی سوریا بە میدیاکانی وڵاتەکەی ڕاگەیاندووە، ھێرشەکەی ئیسرائیل بە موشەک لەسەر ئاسمانی دەریای ناوەڕاستەوە بە ئاراستەی پارێزگای بانیاس بووە، ھێزی بەرگری ئاسمانی سوریا بەرپەرچی ھێرشەکەیان داوەتەوە و زۆربەی موشەکەکانیان خستووەتە خوارەوە بەرلەوەی بگەنە ئامانجەکانیان.
سەرچاوە سەربازییەکەی سوریا ئاماژەی بەوەشکردووە، ژمارەیەک لە موشەکەکان لەناو زەوییە کشتوکاڵییەکانی ناوچەکەدا کەوتووەتەوە و زیانی بە سامانی ھاوڵاتیان گەیاندووە.
کۆمپانیای رائۆ نۆردیکی روسی رایگەیاند، بەھۆی وەرنەگرتنی پارە لە ماوەی ھەفتەی رابردوودا، ھەناردەکردنی کارەبای بۆ فنلەندا تا کاتێکی نادیار راگرتووە.
ئەوەش دوای ئەوە دێت کە فنلەندا و سوید رایانگەیاند، لە ھەوڵی ئەوەدان ببنە ئەندامی ناتۆ و روسیاش ھەڕەشەی تۆڵەسەندنەوە دەکات و دەڵێت، لە ئەگەری جێبەجێبونی ئەو بڕیارە، بنەمای ئاسایشی ئەوروپا گۆڕانکاری ریشەیی بەسەردا دێت.
رێکخراوی مافی مرۆڤی عەفرین-سوریا راگەیاندووە، حکومەتی تورکیا قۆناغی یەکەمی گەڕاندنەوەی ئاوارەکانی سوریای جێبەجێکردووە کە ژمارەیان ١٠٠ کەسە، لە دەروازەی سنووری گرێ سپییەوە گەڕێنراونەتەوە بۆ سوریا و لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی سوپای تورکیا و گروپە چەکدارەکانی ھاوپەیمانی نێشتەجێ دەکرێن.
بە پێی رێکخراوەکە زۆربەی ئەو ئاوارانە خەڵکی شارەکانی حومس و حەلەب و ئیدلب و دێرەزور و دیمەشقن و تورکیا رێگە نادات بگەڕێنەوە بۆ زێدی خۆیان، بەڵکو لە ناوچە کوردییەکان نیشتەجێیان دەکات.
تەڤگەری کومەڵگەی دیموکراتیک (تەڤدەم)یش راگەیاندوە، ئەو پرۆسەیە زۆر مەترسیدارە و داوا لە ھێزە سیاسییە عەرەبی و کوردییەکانیش دەکات لە دژی ئەو پرۆسەیە بوەستنەوە.
(ڤیکتۆریا نولاند) یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا ڕایگەیاند، واشنتن مۆڵەتێکی گشتی دەردەکات و کۆمپانیاکان لە سزا و کۆتوبەندەکانی ئەمریکا ئازاد دەکات، کە دەیانەوێت لە ناوچەکانی ژێر دەسەڵاتی ئیدارەی خۆسەری وەبەرھێنان بکەن.
نولاند وتی، لە چەند ڕۆژی داھاتوودا ئەمریکا بە نیازە مۆڵەتێکی گشتی دەربکات بۆ ئاسانکردنی کارەکانی چالاکییە وەبەرھێنانە ئابوورییە تایبەتەکان.
نولاند ئاماژەی بۆ ئەوەشکرد، ئەمریکا دەیەوێت لەمساڵدا ٣٥٠ ملیۆن دۆلار بۆ سەقامگیرکردنی باکووری ڕۆژھەڵاتی سوریا تەرخان بکات.
وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکاش ئاشکرایکردووە، مۆڵەتەکە تەنھا دەدرێت بە وەبەرھێنان لە بوارەکانی کشتوکاڵ و پڕۆژەی ژێرخانی ئابوری، بەڵام کەرتی نەوت ناگرێتەوە.