بافڵ جەلال تاڵەبانی، سەرۆکی یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان لە دەباشان پێشوازی لە فەرامەرز ئەسەدی، کونسوڵی گشتیی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە هەولێر و محەمەد مەحموودیان، سەرکونسوڵی کۆماری ئیسلامیی ئێران لە سلێمانی کرد.

لە دیدارێکدا کە عیماد ئەحمەد و د. خەسرەو گوڵ محەمەد، ئەندامانی مەکتەبی سیاسیی یەکێتی ئامادەیبوون، گفتوگۆ لەبارەی دۆخی گشتیی عیراق و ناوچەکە کرا.

لە کۆبوونەوەکەدا هەردوولا هاوڕابوون لەسەر پەرەپێدانی پەیوەندی و هاریکاریی نێوان هەرێمی کوردستان و کۆماری ئیسلامیی ئێران بە تایبەت رەخساندنی زەمینەی لەبارتر بۆ ئاڵوگۆڕی بازرگانی و کاری هاوبەش.

رێککەوتنی نوێ لەبارەی مووچەوە تەوەرێکی دیکەی کۆبوونەوەکە بوو، سەرۆک بافڵ داوای لە هەرێمی کوردستان و بەغداد کرد پابەندبن و وتی، هەوڵەکانمان بەردەوام دەبن و پێداگرین لەسەر ئەوەی ژیانێکی شایستە بۆ خەڵکە خۆشەویستەکەمان دابینبکرێت.

 

ئەمڕۆ چوارشەممە، 23ـی تەممووزی 2025، ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبووەوە و راگەیەندراوێکی بڵاوکردەوە کە تیایدا هاتووە؛ "هەرێمی کوردستان سەرجەم پابەندییەکانی خۆی لە چوارچێوەی رێککەوتنی هاوبەش لەگەڵ حکومەتی فیدراڵ جێبەجێ کردووە. هاوکات تیایدا داوایکردوە؛ "حکومەتی فیدراڵ لە زووترین کاتدا موچە و شایستە داراییەکانی خەڵکی کوردستان بنێرێت."

بەپێی ئەو راگەیەندراوەی ئەنجومەنی وەزیران بڵاویکردووەتەوە؛ تەوەری سەرەکیی کۆبوونەوەکە، تاوتوێکردنی دوایین پێشهاتەکانی جێبەجێکردنی رێککەوتن و لێکتێگەیشتنی هاوبەشی نێوان هەولێر و بەغدا بوو، کە تایبەتە بە موچە، شایستە داراییەکان، هەناردەکردنەوەی نەوت و داهاتە نانەوتییەکان.

ئەنجومەنی وەزیران رایگەیاندووە؛ هەرێمی کوردستان هەموو پابەندییەکانی خۆی بە تەواوی جێبەجێ کردووە، لەم چوارچێوەیەدا:

داهاتی نانەوتی: وەزارەتی دارایی و ئابووریی هەرێم بڕی 120 ملیار دیناری بە کاش خستووەتە سەر هەژماری وەزارەتی دارایی فیدراڵ.

لیستی موچە: لیستی موچەی مانگەکانی ئایار و حوزەیران بە وردبینیکراوی ڕەوانەی بەغدا کراوە، هاوکات تەرازووی پێداچوونەوەی مانگانە نێردراوە.

نەوت: وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی هەرێم هەموو ئاسانکارییەکی پێشکەش بە لیژنەی وەزارەتی نەوتی فیدراڵ و کۆمپانیای سۆمۆ کردووە بۆ سەردانی کێڵگە نەوتییەکان و بەردەستخستنی زانیارییەکان. هەروەها هەردوو وەزارەت گەیشتوونەتە لێکتێگەیشتنی هاوبەش لەسەر پرۆتۆکۆلی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوت، بەڵام ئاماژەی بەوەشکرد کە بەهۆی هێرشە درۆنییەکانەوە، ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت کەمیکردووە.

بەرامبەر بەم هەنگاوانە، ئەنجومەنی وەزیران جەختیکردەوە کە پێویستە حکومەتی فیدراڵ پابەندییەکانی خۆی جێبەجێ بکات و دەستبەجێ موچە و شایستە داراییەکانی خەڵکی کوردستان بنێرێت، کە ماوەی سێ مانگە راگیراوە و مافێکی دەستووری و یاساییانە.

ئەنجومەنی وەزیران بە رێز و پێزانینەوە هەڵوێستی بەرپرسانە و خۆڕاگریی خەڵکی هەرێمی کوردستانی بەرز نرخاند، کە سەرەڕای دۆخی سەختی دارایی، تێگەیشتنیان بۆ بارودۆخەکە هەبووە و داکۆکییان لە قەوارەی دەستووریی هەرێم کردووە.

هاوکات، داوای لە دەزگاکانی راگەیاندنی کوردستان کرد بە شێوەیەکی راستگۆیانە و بەرپرسانە کار بکەن و نەبنە سەکۆیەک بۆ بڵاوکردنەوەی زانیاریی ناڕاست و چەواشەکارانە، هەروەها داوایکرد نەبنە بڵندگۆی ئەو کەسانەی کار بۆ تێکدانی سەقامگیری دەکەن و پاساو بۆ ئەو ستەمە دەهێننەوە کە لە موچەخۆران و خەڵکی کوردستان دەکرێت.

لە بڕگەیەکی دیکەی کۆبوونەوەکەدا، ئەنجومەنی وەزیران رێککەوتننامەی نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی فیدراڵی سەبارەت بە یەکخستنی میکانیزمی کارکردنی هەردوو دەزگای پێوانەسازی و کۆنتڕۆڵی جۆری پەسەند کرد. 

بڕیارە رۆژی هەینی، دادگای پێداچوونەوەی فەرەنسا، کە بەرزترین دەسەڵاتی دادوەرییە لەو وڵاتە، بڕیاری کۆتایی خۆی لەسەر ئەو تانەیەی لە فەرمانی دەستگیرکردنی بەشار ئەسەد، سەرۆکی پێشووی رژێمی سوریا دراوە، دەربکات. بڕیارەکە وەک پرسێکی چارەنووسساز چاوی لەسەرە و پەیوەستە بە تۆمەتبارکردنی ئەسەد بە دەست هەبوون لە هێرشە کیمیاییەکانی ساڵی 2013 کە بووە هۆی کوژرانی زیاتر لە هەزار کەس.

بڕیارە دانیشتنی دادگاکە رۆژی هەینی بەشێوەیەکی ئاشکرا بەڕێوەبچێت و راستەوخۆ لە رێگەی ئینتەرنێتەوە پەخش بکرێت، تێیدا یەکلایی دەکرێتەوە کە ئایا فەرمانی دەستگیرکردنەکە یاساییە یان نا، هەروەها تا چەند دەتوانرێت پارێزبەندیی سەرۆکایەتی (حصانة رئاسية) لە کەیسەکاندا ببەزێنرێت کە گومانی ئەنجامدانی تاوانی دژی مرۆڤایەتییان لەسەرە.

ئەو تۆمەتە چییە کە ئاڕاستەی ئەسەد کراوە؟

کەیسەکە دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هێرشە کیمیاییانەی کە درانە پاڵ رژێمی سوریا لە سەردەمی دەسەڵاتی ئەسەددا، دیارترینیان هێرشی سەر غوتەی رۆژهەڵات بوو لە 21ی ئابی 2013، کە بەپێی هەڵسەنگاندنەکانی هەواڵگریی ئەمریکا، زیاتر لە هەزار کەس بە گازی سارینی ژەهراوی کوژران. ئەمە جگە لە هێرشەکانی دیکە بۆ سەر ناوچەکانی عەدرا و دوما لە رۆژانی چوارەم و پێنجەمی هەمان مانگدا، کە بووە هۆی برینداربوونی 450 کەس.

لە تشرینی دووەمی 2023، دوو دادوەر لە پاریس فەرمانێکی دەستگیرکردنی پێشینەنەکراویان بۆ سەرۆکێکی کارای وڵات دەرکرد و ئەسەدیان بە "هاوبەشیی کردن لە ئەنجامدانی تاوانی دژی مرۆڤایەتی و تاوانی جەنگ" تۆمەتبار کرد.

دادگای تێهەڵچوونەوەی پاریس لە حوزەیرانی 2024دا پشتگیریی لە فەرمانەکە کرد و رایگەیاند "ئەو تاوانانە ناچنە چوارچێوەی ئەرکە فەرمییەکانی سەرۆکی وڵاتەوە." ئەم هەڵوێستە مشتومڕێکی فراوانی لە ناوەندە یاسایی و دیپلۆماسییەکاندا دروست کرد.

رەنگە پارێزبەندییەکەشی فریای نەکەوێت:

داواکاری گشتیی فەڕەنسا بۆ بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر، شانبەشانی داواکاری گشتیی تێهەڵچوونەوە، بەپەلە تانەیان لە بڕیارەکە دا و پشتیان بە بنەمای پارێزبەندیی رەهای سەرۆکی وڵاتان لەبەردەم دادگا بیانییەکاندا بەست، کە بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەکانە.

بەڵام کەیسەکە ئاڵۆزتر بوو کاتێک داواکاری گشتیی لای دادگای پێداچوونەوە، ریمی هیتز، پێشنیازێکی ناوازەی خستەڕوو و داوایکرد پارێزبەندیی کەسیی ئەسەد هەڵبوەشێنرێتەوە، لەبەر ئەوەی فەرەنسا لە ساڵی 2012ەوە چیتر دان بە شەرعییەتی ئەودا نانێت وەک سەرۆک، ئەمەش لە ئەنجامی ئەو "تاوانە بەکۆمەڵانەی دژی خەڵکی سڤیل ئەنجامدران."

سیناریۆ ئەگەرییەکانی بەردەم بڕیارەکە، چین؟

لە ئەگەری هەڵوەشاندنەوەی فەرمانی دەستگیرکردنەکە: دادوەرانی لێکۆڵەر دەتوانن فەرمانێکی نوێ دەربکەن، بەڵام لەو کاتەدا ئەسەد دەتوانێت پشت بە پارێزبەندیی کارایی (حصانة وظيفية) ببەستێت وەک "سەرۆکێکی پێشووی وڵات" کە کارەکانی لە کاتی بەجێهێنانی ئەرکە فەرمییەکانیدا ئەنجامداوە.

لە ئەگەری پەسەندکردنی فەرمانی دەستگیرکردنەکە: بڕیارەکە وەک پێشینەیەکی یاسایی فەڕەنسی و ئەوروپی لە دژی پارێزبەندیی سەرۆکایەتی هەژمار دەکرێت و رێگایەک بۆ دەستپێکردنی لێپرسینەوەی دادوەریی نێودەوڵەتی لەگەڵ ئەسەد لەبەردەم دادگا تاوانکارییەکاندا دەکاتەوە.