رێکخراوی تەندروستی جیهانی لە راپۆرتێکی نوێدا هۆشداری داوە لە بەرزبوونەوەی رێژەی مردن بە نەخۆشی کۆلێرا لە سەرانسەری جیهاندا.

لە راپۆرتێکی رێکخراوی تەندروستی جیهانیدا هاتووە، لە رۆژانی 27 تا 30ی تەمموزی 2025، 67 هەزار و 705 حاڵەتی نوێی تووشبوون بە کۆلێرا و سکچوونی توند لە 18 وڵات و ئەو هەرێمانەی رێکخراوی تەندروستی جیهانی سەرپەرشتی و چاودێرییان دەکات تۆمارکراون، لە هەمان ماوەدا 624 کەس لە جیهاندا بەهۆی کۆلێراوە گیانیان لەدەستداوە

لە راگەیەنراوەکەدا ئەوەش هاتووە لە مانگی تەمموزی ساڵی 2025 ژمارەی گیانلەدەستدان بە کۆلێرا بە ڕێژەی 43% زیاتر بووە بە بەراورد بە مانگی تەمموزی 2024. لە مانگی تەمموزی ساڵی 2024، زیاتر 96 هەزار حاڵەت و 436 حاڵەتی مردن بەهۆی کۆلێرا لە 21 وڵاتدا تۆمارکراوە.

رێکخراوەکە ئاماژەی بەوەشکردووە، ، ئاوارەبوونی بەکۆمەڵ، کارەساتی سروشتی و گۆڕانی کەشوهەوا هۆکارن لە توندبوونەوەی بڵاوبوونەوەی نەخۆشییەکان، بەتایبەتی لە گوندەکان و ناوچە زیانلێکەوتووەکانی لافاو لە سەرانسەری جیهاندا.

بەدەستهێنانی قژێکی بەهێز و تەندروست، جگە لە بەکارهێنانی کرێم و زەیتی تایبەت بەسەر، پەیوەستە بەو خۆراکانەش کە سوود بە جەستە دەگەیەنن لە ناوەوە و کاریگەری دادەنێن لەسەر قژ.

بەپێی ئەو زانیارییانەی رۆژنامەی "تایمز ئۆف ئیندیا" بڵاویکردووەتەوە،  هەشت خۆراکی سەرەکی هەن کە یارمەتیدەرن بۆ خێراکردنی گەشەی قژ، ئەوانیش بریتین لە:

1. هێلکە: هێلکە دەوڵەمەندە بە پرۆتین و بایۆتین، خواردنی بە بەردەوامی یارمەتیدەرە بۆ بەهێزکردنی قژ و خێراکردنی گەشەی.

2. سپێناخ: سپێناخ یەکێکە لەو سەوزانەی چەندین سوودی هەیە، لەوانەش باشترکردنی تەندروستی و گەشەکردنی تاڵەکانی قژ بەهۆی بوونی ئاسن، فۆلیک ئەسید، ڤیتامین A و C.

3. پەتاتەی شیرین: پەتاتەی شیرین بڕێکی باش لە بێتا کارۆتینی تێدایە، کە جەستە دەیکاتە ڤیتامین A کە زۆر تەندروست و سوودبەخشە بۆ قژ.

4. ئەڤۆکادۆ: ئەڤۆکادۆ دەوڵەمەندە بە ڤیتامین E و چەورییە تەندروستەکان، کە پشتگیری تەندروستی پێستی سەر دەکەن و دەیکەنە خاوەنی قژێکی چڕتر و بەهێزتر.

5. گوێز و تۆوەکان: یەکێک لە گرنگترین تایبەتمەندییەکانی گوێز و تۆوەکان ئەوەیە کە سەرچاوەی ترشە چەورییەکانی ئۆمێگا-3 و زینک-ن، کە تەندروستی قژ بەهێز دەکەن و چڕی و هێزی پێدەبەخشن.

6. توو (Berry): توو دەوڵەمەندە بە دژە ئۆکسانەکان و ڤیتامین C، کە یارمەتیدەرە لە بەرهەمهێنانی کۆلاجین بۆ بەهێزکردنی قژ.

7. نیسک: بەهۆی دەوڵەمەندبوونی بە پرۆتین و ئاسن و فۆلیک ئەسید، خواردنی نیسک یەکێکە لە رێگاکانی سەلمێنراو بۆ رێگریکردن لە هەڵوەرینی قژ.

8. ماستی یۆنانی: ماستی یۆنانی بە سوودە خۆراکی و تەندروستییەکانی بەناوبانگە، بوونی پرۆتین و ڤیتامین B5 تێیدا یارمەتیدەرە بۆ زیادکردنی چڕی قژ.

 

نەخۆشیی بیرچوونەوە بەشێوەیەکی لەسەرخۆ دەست پێدەکات، سەرەتا بە لەبیرچوونەوەی شتە سادەکان و دواتر تێکچوونی باری هزری. هەرچەندە تا ئێستا هیچ چارەسەرێکی یەکلاکەرەوە یان رێگرییەکی دڵنیاکەرەوە بۆ ئەم نەخۆشییە نییە، بەڵام زانست جەخت لەوە دەکاتەوە کە گۆڕانکاری لە شێوازی ژیانی رۆژانەدا دەتوانێت رۆڵێکی گرنگی هەبێت.

بە گوێرەی راپۆرتێک کە لە رۆژنامەی "تایمز ئۆف ئیندیا" بڵاوکراوەتەوە، ئەنجامدانی چەند گۆڕانکارییەک لە سیستمی خۆراک و جوڵەی رۆژانەدا، یارمەتیدەرە بۆ کەمکردنەوەی مەترسی تووشبوون بە بیرچوونەوە.

ئەو نۆ گۆڕانکارییە بریتین لە:

1. کۆنتڕۆڵکردنی شەکری خوێن: بەرزبوونەوەی ئاستی شەکری خوێن نەک تەنها مەترسیی تووشبوون بە شەکرە زیاد دەکات، بەڵکو زیان بە مێشکیش دەگەیەنێت. پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکی تەندروست، چالاکی جەستەیی و دوورکەوتنەوە لە جگەرەکێشان یارمەتیدەرن بۆ Rاگرتنی ئاستی گلوکۆز.

2. پارێزگاریکردن لە کێشێکی تەندروست: کێشی زیادە هۆکارە بۆ نەخۆشییە درێژخایەنەکانی وەک نەخۆشییەکانی دڵ و شەکرە، کە هەردووکیان پەیوەندییان بە دابەزینی توانای هزرییەوە هەیە.

3. پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکی تەندروست: ئەو خۆراکەی بۆ جەستە بەسوودە، بۆ مێشکیش بەسوودە. خواردنی میوە، سەوزەوات، دانەوێڵە تەواوەکان و چەورییە تەندروستەکان یارمەتی بەهێزکردنی توانای هزری دەدەن. پسپۆڕان جەخت لەسەر سیستمی خۆراکی دەریای ناوەڕاست دەکەنەوە کە دەوڵەمەندە بە زەیتی زەیتوون، ماسی و سەوزە گەڵاتۆخەکان.

4. بەردەوامبوون لەسەر چالاکی جەستەیی: وەرزشکردن سووڕی خوێن بۆ مێشک باشتر دەکات و بەرەنگاری ئەو هۆکارانە دەبێتەوە کە مەترسیی تووشبوون بە بیرچوونەوە زیاد دەکەن. تەنها ٣٠ خولەک وەرزشی ڕۆژانە وەک پیاسەکردن، سەماکردن، یان باخەوانی دەتوانێت جیاوازییەکی گەورە دروست بکات.

5. چالاکیی هزری: مێشک حەزی بەوەیە بەکاربهێنرێت. شیکارکردنی مەتەڵ، خوێندنەوەی کتێبی نوێ، یان فێربوونی کارامەییەکی نوێ، مێشک بە چالاکی دەهێڵێتەوە و توانای بەرگەگرتنی لەگەڵ تەمەندا زیاد دەکات.

6. پەیوەندی کۆمەڵایەتی: گۆشەگیری کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مێشک هەیە. پەیوەندی بەردەوام لەگەڵ هاوڕێیان و خێزاندا یارمەتی پاراستنی یادەوەری و تەندروستیی دەروونی دەدات.

7. خەوێکی باش: کەمخەوی دەبێتە هۆی لێڵبوونی بیر و هزر، و بە تێپەڕبوونی کات مەترسی تووشبوون بە بیرچوونەوە زیاد دەکات. پێویستە شەوانە ٧-٨ کاتژمێر خەوی کوالیتی بەرزت هەبێت.

8. گرنگیدان بە تەندروستی دەروونی و جەستەیی: چارەسەرکردنی خەمۆکی، کۆلیسترۆڵ و کێشە تەندروستییەکانی دیکە، نەک تەنها بۆ جەستە بەڵکو بۆ مێشکیش پێویستن. پشکنینی خولی و گرنگیدان بە خۆ، بناغەیەکی پتەو بۆ یادەوەری و تەندروستییەکی دەروونیی باش دادەنێت.

9. خۆپاراستن لە پێکانەکانی سەر: کەوتن و بەرکەوتنی سەر دەکرێت زیانی هەمیشەیی بە مێشک بگەیەنێت. بەکارهێنانی پشتێنی سەلامەتی، کڵاوی خۆپارێزی و دڵنیابوونەوە لە سەلامەتیی ماڵەوە لە ڕێگەی ڕووناکیی گونجاو و دەسکەوە، هەنگاوی گرنگن بۆ خۆپاراستن.

زانایانی فیزیا لە کۆریای باشوور، ئامێرێکیان دروستکردووە کە توانای بەهێزکردنی هەستی بۆنکردنی هەیە لەڕێگەی هاندانی دەمارەکانی بۆنکردن لە بۆشایی لووتدا.

چانگ یۆن وو، پرۆفیسۆر لە زانکۆی هانیانگی کۆریای باشور رایگەیاند، بۆ یەکەمجار توانیویانە،هەستی بۆنکرد بەشێوەیەکی بەرچاو باشتربکەن، بە بەکارهێنانی شەپۆلی کارۆموگناتیسی و بەبێ ئەوەی هیچ نەشتەرگەریەک ئەنجام بدرێت و ببێتە هۆی بێزارکردنی کەسی بەکارهێنەری ئەو ئامێرە.

ئاماژەی بەوەشکرد، توێژینەوەیەکیان بەبەشداری 28 خۆبەخش، لەسەر ئامێرەکە کردوە، تێیدا داوا لە خۆبەخشەکان کراوە چەندین جۆری جیاواز بۆنبکەم کە کحولی بیتانۆڵی تێدابووە و لەدوای بەکار هێنانی ئامێرەکە، بەشێوەیەکی باشتر توانیویانە پۆلێنی بۆنەکان بکەن.

لە جیهاندا ژمارەیەکی زۆر لە خەڵکی، لەدوای پەتای کۆرۆناوە بەدەست لاوازی هەستی بۆنکردنەوە دەناڵێن، لەئێستاشدا چەندین رێگەی جیاواز بۆ چارەسەرکردنی کێشەی بۆنکردن بەکاردەهێنرێت لەنێویاندا نەشتەرگەری و چارەسەرە بۆنخۆشەکان بۆ هاندانی دەمارەکانی لوت.

 

لە کاتێکدا نەخۆشیی زەهایمەر کاریگەری لەسەر ملیۆنان کەسی بەساڵاچوو لە سەرانسەری جیهاندا هەیە و پێشبینی دەکرێت تا ساڵی 2060 ژمارەکە دوو هێندە زیاد بکات، توێژینەوەیەکی نوێ ئاشکرای دەکات کە جۆرێکی دیاریکراوی وەرزشکردن دەتوانێت بە شێوەیەکی بەرچاو مەترسیی تووشبوون بەم نەخۆشییە کەم بکاتەوە.

توێژینەوەکە، کە لە گۆڤاری "نەخۆشیی زەهایمەر" (Journal of Alzheimer's Disease) لە ساڵی 2022 بڵاوکراوەتەوە، دەریخستووە کە "وەرزشی دوو-ئەرکی" (dual-task exercises) سوودێکی زۆری هەیە بۆ پاراستنی مێشک.

وەرزشی دوو-ئەرکی چییە؟

دکتۆرە هیزەر ساندیسۆن، پسپۆڕی چارەسەری سروشتی، رونی دەکاتەوە کە ئەم جۆرە وەرزشە بریتییە لە ئەنجامدانی چالاکییەکی جەستەیی و هزری لە یەک کاتدا. بۆ نموونە، پیاسەکردن لە کاتی قسەکردندا لەگەڵ کەسێکی تر، بە جۆرێک لە وەرزشی دوو-ئەرکی دادەنرێت.

توێژینەوەکە کاریگەریی ئەم جۆرە راهێنانەی لەسەر ئەو کەسە بەساڵاچووانە تاقیکردووەتەوە کە نیشانەکانی دابەزینی توانای هزرییان تێدا دەرکەوتبوو. دەرەنجامەکان سەرسوڕهێنەر بوون؛ دەرکەوتووە کە ئەنجامدانی دوو بۆ پێنج جار لە هەفتەیەکدا (هەر جارێک لەنێوان 30 بۆ 120 خولەک) بووەتە هۆی:

• باشتربوونی بەرچاوی یادەوەری، سەرنج، توانای شیکارکردنی کێشەکان.

• زیادبوونی هاوسەنگی و خێرایی رۆیشتن.

• بۆ یەکەمجار دەرکەوتووە کە ئاستی پڕۆتینی "بێتا-ئمیلۆید"ی کەمکردووەتەوە، کە پڕۆتینێکی زیانبەخشە و پەیوەندی بە نەخۆشیی ئەلزەهایمەرەوە هەیە.

نهێنیی کاریگەرییەکەی چییە؟

توێژەران هۆکاری ئەم کاریگەرییە بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە کە ئەم جۆرە وەرزشە مێشک ناچار دەکات لە یەک کاتدا چەند کارێک بکات: زانیاری وەربگرێت، جووڵەکان رێکبخات و سەرنجی خۆی بهێڵێتەوە. ئەم فشارە هاوکاتە چەندین تۆڕی دەماری لە مێشکدا چالاک دەکات، پەیوەندییە دەمارییەکان بەهێز دەکات و نەرمی‌پێدانی دەماری (neuroplasticity) زیاد دەکات، کە توانای مێشکە بۆ خۆگونجاندن و دروستکردنی رێڕەوی نوێ.

لەگەڵ ئەوەشدا، پسپۆڕان جەخت لەوە دەکەنەوە کە هیچ راهێنانێک بە تەنها ناتوانێت گەرەنتی پاراستن لە ئەلزەهایمەر بکات. بەڵکو دەبێت ئەم وەرزشە لەگەڵ شێوازێکی ژیانی تەندروستدا پەیڕەو بکرێت، وەک سیستەمێکی خۆراکیی هاوسەنگ، بەشداریی کۆمەڵایەتی و کۆنترۆڵکردنی نەخۆشییەکانی وەک بەرزیی پەستانی خوێن و شەکرە.

جێی باسە، توێژینەوەکان دەریانخستووە کە نزیکەی %35ی مەترسیی تووشبوون بە لەبیرچوونەوە (dementia) پەیوەستە بەو هۆکارانەی کە دەتوانرێت دەستکاری بکرێن، وەک قەڵەوی، جگەرەکێشان، گۆشەگیری، کەمبیستن، خەمۆکی و کەمیی چالاکیی جەستەیی.

لە هەنگاوێکی نوێی پزیشکیدا، تیمێکی توێژینەوەی چینی یەکەمین "زمانی دەستکرد"ـیان پەرەپێدا کە توانای جیاکردنەوە و ناسینەوەی تامە جیاوازەکانی هەیە.

توێژینەوەکە لەلایەن "ناوەندی نیشتیمانی بۆ لێکۆڵێنەوە لە زانستی نانۆ و تەکنەلۆژیا" لە چین ئەنجامدراوە. توێژەرانی بەشداربوو دەڵێن، ئەم زمانە دەستکردە دەکرێت لە بواری سەلامەتیی خۆراک و دەستنیشانکردنی ماددە ژەهراوییەکانی نێو خۆراکە جیاوازەکاندا بەکاربهێنرێت.

هاوکات زمانە دەستکردەکە توانای ناسینەوەی تامە بنەڕەتییەکان (شیرین، ترش، سوێر و تاڵ)ـی بە رێژەی %72 بۆ %87 هەیە. لەلایەکی دیکەوە، زمانە دەستکردەکە توانای هەڵسەنگاندن و جیاکردنەوەی تامە بنەڕەتییەکانی نێو خواردنەوەکانی وەک قاوە و کۆکاکۆلای بە رێژەی لە %96 هەبووە.

د. ئەحمەد سەمیر، پسپۆڕی قوڕگ و گوێ و لووت لە نەخۆشخانەی نێودەوڵەتیی مەنسوورییە دەڵێت: "ئەندامە دەستکردەکان، هەرچەندە بە وردی دروست بکرێن، خاوەنی سەرجەم تایبەتمەدییەکانی ئەندامە سروشتییەکانی مرۆڤ نین. زمانی سروشتی ئاڵۆزە و لە ڕێگەی دەمارەکانەوە بەستراوەتەوە بە مێشکەوە؛ بە دیاریکراوی لە ڕێگەی دەماری حەوتەمە کە بەرپرسیارە لە هەستی تامکردن".

 

توێژەرانی زانکۆی "کینگز کۆلێج" لە لەندەن دۆزینەوەیەکی نوێیان لە بواری پزیشکیی دداندا راگەیاند، کە بریتییە لە بەکارهێنانی پرۆتینێکی سروشتی بۆ نۆژەنکردنەوە و پتەوکردنی مینای ددان. ئەم دۆزینەوەیە دەتوانێت ببێتە وەرچەرخانێک لە چارەسەرکردنی کلۆربوونی ددان و هەستیاریی ددانەکاندا.

بەپێی ئەو توێژینەوەیەی کە لە گۆڤاری زانستیی "Advanced Healthcare Materials" بڵاوکراوەتەوە، زانایان بۆیان دەرکەوتووە کە پرۆتینی کیراتین، کە بە شێوەیەکی سروشتی لە پێکهاتەی موو، پێست و خوری ئاژەڵاندا هەیە، توانایەکی سەرسوڕهێنەری هەیە بۆ دووبارە بنیاتنانەوەی مینای ددان کە بەهۆی خواردن و خواردنەوە ترشەکان، خراپیی پاکوخاوێنی دەم و ددان، یان بەساڵاچوونەوە زیانی بەرکەوتووە.

ئەم پێکهاتەیە چۆن کاردەکات:

توێژەران بۆیان روون بووەتەوە کاتێک کیراتین (کە لەم توێژینەوەیەدا لە خوری مەڕەوە وەرگیراوە) دەخرێتە سەر رووی ددان، کارلێک لەگەڵ کانزاکانی ناو لیکدا دەکات. ئەمەش دەبێتە هۆی دروستبوونی چینێکی کریستاڵیی پتەو کە لاسایی پێکهاتە و کارایی مینای سروشتی ددان دەکاتەوە. ئەم چینە نوێیە بە تێپەڕبوونی کات، ئایۆنەکانی کالیسیۆم و فۆسفات لە خۆ دەگرێت و بەرگێکی پارێزەری هاوشێوەی مینا لە دەوری ددان دروست دەکات.

جێگرەوەیەکی سروشتی و سەلامەت:

سارا، توێژەری دکتۆرا لە کینگز کۆلێج و یەکێک لە سەرپەرشتیارانی توێژینەوەکە، رایگەیاند: "کیراتین جێگرەوەیەکی جدییە لە بواری پزیشکیی دداندا." ناوبراو زیادی کرد: "ئەم ماددەیە نەک هەر لە سەرچاوەی بایۆلۆژیی بەردەوامەوە (وەک موو و پێست) بەدەست دێت، بەڵکو پێویستیمان بەو مادە پلاستیکیانە ناهێڵێت کە لە چارەسەرە تەقلیدییەکاندا بەکاردێن و زۆرجار ژەهراوین.

بەپێی وتەی زانایان، چارەسەرەکانی ئێستا کە پشت بە فلۆراید دەبەستن تەنها پرۆسەی داخورانی ددان خاو دەکەنەوە، بەڵام چارەسەرە نوێیەکە کە پشتی بە کیراتین بەستووە، دەتوانێت بە تەواوی ڕایبگرێت. ئەم تەکنەلۆژیایە نەک تەنها ددانەکە لە ڕووی پێکهاتەوە بەهێز دەکات، بەڵکو ئەو کەناڵە دەمارییە کراوانەش دادەپۆشێت کە دەبنە هۆی هەستیاریی ددان.

ئایندەی ئەم چارەسەرە نوێیە

دکتۆر شەریف ئەلشەرقاوی، یەکێکی دیکە لە سەرپەرشتیارانی توێژینەوەکە، دەڵێت: "ئێمە چووینەتە ناو سەردەمێکی نوێ و جێی سەرنجەوە کە تێیدا بایۆتەکنەلۆژیا ڕێگەمان پێدەدات سوود لە ماددە سروشتییەکانی لەش وەربگرین بۆ ئەوەی نەک تەنها نیشانەکان چارەسەر بکەین، بەڵکو فرمانی بایۆلۆژیی سروشتیش بگەڕێنینەوە."

تیمی توێژەران ئاماژەیان بەوە کردووە کە ئەم چارەسەرە دەکرێت لە ڕێگەی مەعجونی ددانی ڕۆژانە یان جێڵێکی تایبەتەوە پێشکەش بکرێت کە لەلایەن پزیشکی ددانەوە بەکاردەهێنرێت. ئەوان پێشبینی دەکەن کە چارەسەری کیراتین بۆ نۆژەنکردنەوەی مینای ددان لە ماوەی دوو بۆ سێ ساڵی داهاتوودا بگاتە بەردەستی هاوڵاتیان.

 

لەگەڵ بەردەوامی شەپۆلەکانی گەرما، پسپۆڕانی تەندروستی جەخت لەسەر گرنگی خواردنەوەی بڕی پێویستی ئاو دەکەن بۆ پاراستنی تەندروستی جەستە و خۆپاراستن لە وشکبوونەوە.

دەزگای خزمەتگوزارییە تەندروستییەکانی بەریتانیا (NHS) هۆشداری دەدات لەبارەی کەمخواردنەوەی ئاو لە رۆژە گەرمەکاندا و رێنمایی بڵاوکردووەتەوە بۆ پاراستنی شێی جەستە.

رەنگی میز نیشانەیەکی گرنگە

بەپێی ڕێنماییەکانی (NHS)، رەنگی کاڵی میز نیشانەیەکی باشە بۆ ئەوەی دڵنیابیتەوە کە جەستەت بڕی پێویستی شلەمەنی وەرگرتووە. پسپۆڕان ئامۆژگاریمان دەکەن کە لە رۆژانی گەرمدا، بەتایبەت لەکاتی وەرزشکردن یان ئارەقکردنەوەی زۆر، بڕی خواردنەوەی ئاو زیاد بکرێت.

دکتۆر سۆنالی رۆدەر، پزیشکی فریاکەوتنی بەریتانی دەڵێت: "لەم کاتانەی ساڵدا، بەتایبەت لەگەڵ تۆمارکردنی پلەی گەرمای پێوانەیی، زۆرێک لە حاڵەتەکانی نەخۆشی پەیوەندیدار بە گەرما دەبینم."

ناوبراو ئاماژەی بەوەشکرد: "هەموومان دەزانین ئاو بۆ ژیان پێویستە، بەڵام پرسیارەکە ئەوەیە چەند ئاو بخۆینەوە؟ وەک یاسایەکی گشتی، پێویستە نیوەی کێشی لەشت بە یەکەی ئۆنس (ounce) ئاو بخۆیتەوە. بۆ نموونە، ئەگەر کێشت 160 پاوەند بێت، دەبێت 80 ئۆنس ئاو بخۆیتەوە کە دەکاتە نزیکەی دوو لیتر."

هەروەها روونیکردەوە کە لە هەندێک حاڵەتی تایبەتدا وەک وەرزشکردن، دووگیانی و شیردان، جەستە زیاتر پێویستی بە ئاو دەبێت.

چۆن بیری خۆتی بخەیتەوە کە پێویستە ئاو بخۆیتەوە؟

دکتۆر ڕۆدەر پێشنیاری بەکارهێنانی بتڵی گەورەی ئاو دەکات کە بە درێژایی رۆژ فێنک بمێنێتەوە، ئەمەش یارمەتیدەرە بۆ ئەوەی بە بەردەوامی ئاو بخۆیتەوە.

دیارترین نیشانەکانی وشکبوونەوەی جەستە:

• هەستکردن بە تینوێتی زۆر
• میزی تۆخ و بۆن ناخۆش
• کەمتر میزکردن لە رێژەی ئاسایی
• گێژبوون و سەرئێشە
• هەستکردن بە ماندوێتی
• وشکبوونی دەم و زمان و لێوەکان
• چاوەکان کەمێک دەچن بەناودا

کێن ئەو کەسانەی زیاتر مەترسی وشکبوونەوەیان لەسەرە؟

• نەخۆشەکانی شەکرە
• ئەوانەی تووشی سکچوون یان ڕشانەوە بوون
• ئەوانەی بۆ ماوەیەکی زۆر لەبەر تیشکی خۆردا دەمێننەوە
• ئەوانەی ماددە کحولییەکان زۆر دەخۆنەوە
• وەرزشوانان و ئەو کەسانەی ئارەقەیەکی زۆر دەکەنەوە
• ئەوانەی دەرمانی میزپێکەر بەکاردەهێنن
• ئەوانەی تووشی تا بوون

چارەسەر چییە ئەگەر هەست بە وشکبوونەوە بکەیت؟

لەکاتی دەرکەوتنی نیشانەکانی وشکبوونەوەدا، پێویستە دەستبەجێ شلەمەنی بخورێتەوە. ئەگەر هەست بە دڵتێکهەڵاتن یان ڕشانەوە دەکەیت، هەوڵبدە بە قومە ئاوی بچووک دەستپێبکەیت و وردە وردە بڕەکەی زیاد بکەیت.

 

پسپۆڕان و پزیشکان ئامۆژگاریمان دەکەن بە پەیڕەوکردنی نۆ خوی سادەی رۆژانە، کە یارمەتیدەرن بۆ بەهێزکردنی یادەوەری و هاندانی زیرەکی. ئەوان جەخت لەوە دەکەنەوە کە گۆڕانکاریی بچووک لە شێوازی ژیاندا دەتوانێت پارێزگاری لە نەرمی مێشک بکات و توانای هزری بۆ ماوەی چەندین ساڵ بەهێز بکات.

بەپێی راپۆرتێکی ماڵپەڕی "ڕیڵ سمپڵ"، خووە سادەکانی وەک خەوی باش، وەرزشکردن، تێڕامان (تەئەمول)، پەیوەندی کۆمەڵایەتی، و گوێگرتن لە میوزیک، دەتوانن گۆڕانکارییەکی گەورە لە ژیانی رۆژانەدا دروست بکەن بەهۆی کاریگەرییە ئەرێنییەکانیان لەسەر نەرمی مێشک و بەهێزکردنی بیرکردنەوە و توانا هزرییەکان.

لێرەدا ئەو نۆ خوە سادەیە دەخەینەڕوو:

1. خەوی رێک و پێک:

دکتۆر شارۆن برنگمان، پسپۆڕ لە بواری پزیشکیی پیریدا، جەخت لەوە دەکاتەوە کە خەوی رێک و پێک زۆر پێویستە و دەڵێت: "لەکاتی خەودا، مێشک بەردەوامە لە کارکردن لە رێگەی چەسپاندنی یادەوەرییەکان و باشترکردنی توانای تەرکیز و شیکارکردنی کێشەکان." ئامۆژگاری دەکات کە کاتژمێرێک پێش نووستن لە مۆبایل دووربکەوینەوە بۆ باشترکردنی کوالێتی خەو.

2. وەرزشکردنی رۆژانە:

وەرزشی رێک و پێک یارمەتی بەهێزکردنی پەیوەندییە دەمارییەکانی مێشک دەدات و رێڕەوی نوێ دروست دەکات کە بۆ تەندروستیی هزری پێویستن. دکتۆرە برنگمان پێشنیاری وەرزشکردن دەکات بۆ ماوەی لانیکەم 30 خولەک لە رۆژێکدا.

3. تاقیکردنەوەی خولیای نوێ:

مێشک حەزی لە بەرەنگاری و نوێبوونەوەیە. پسپۆڕان ئامۆژگاری دەکەن بە فێربوونی بەهرەی نوێ وەک خوێندنەوە، چنین، چاندن، یان وێنەکێشان بۆ دروستکردنی رێڕەوی دەماریی نوێ و هاندانی توانای فرەئەرکی و کۆنترۆڵکردنی سترێس.

4. پاراستنی پەیوەندی کۆمەڵایەتی:

دکتۆر جۆیل سالیناس جەخت لەوە دەکاتەوە کە پەیوەندیی بەردەوام لەگەڵ کەسانی تردا بیرکردنەوە بەهێز دەکات و پشتگیری لە تەندروستیی سۆزداری دەکات. پەیوەندی تەلەفۆنی، سەردان، چالاکی بەکۆمەڵ، یان تەنانەت کاری خۆبەخشی، دەتوانن مێشک بە چالاکی و هاوسەنگی سۆزداری بهێڵنەوە.

5. تێڕامان و خەیاڵکردن:

توێژینەوەکان دەریانخستووە کە خەیاڵکردن (شیرود) دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە فێربوون و شیکارکردنی قووڵتر. پسپۆڕان ئامۆژگاری دەکەن بە ئەنجامدانی چالاکیی هزری و تێڕامانی رۆژانە.

6. قسەکردن لەگەڵ خۆتدا:

دکتۆر رایان سوڵتان روونیدەکاتەوە کە قسەکردن لەگەڵ خۆتدا بە دەنگی بەرز، کۆنترۆڵی هزری بەهێز دەکات و خێرایی ئەنجامدانی ئەرکەکان دوو هێندە دەکات. بۆ نموونە، توێژینەوەیەک دەریخستووە ئەو کەسانەی لەکاتی گەڕان بەدوای کلیلدا وتوویانە "کلیل، کلیل،" خێراتر کلیلیان دۆزیوەتەوە.

7. هەستکردن بە بێزاری و وەڕسبوون:

دکتۆر سوڵتان روونیدەکاتەوە کە هەستی بێزاری تۆڕی "دۆخی بنەڕەتی" (Default Mode) لە مێشکدا چالاک دەکات، کە بەرپرسە لە داهێنان و بەیەکەوەبەستنی بیرۆکەکان.

8. بەسەربردنی کاتی زیاتر لە سروشتدا:

توێژینەوەیەکی بەلجیکی سەلماندوویەتی کە زیادکردنی رووبەری سەوزایی بە ڕێژەی %3 لە گەڕەکێکدا، دەتوانێت رێژەی زیرەکی بە تێکڕا 2.6 پلە بەرز بکاتەوە. سروشت سترێس کەمدەکاتەوە، چالاکی جەستەیی زیاد دەکات، و تەندروستی مێشک باشتر دەکات.

9. گوێگرتن لە میوزیک:

توێژینەوەکان ئاماژە بەوە دەکەن کە میوزیک تەرکیز بەهێز دەکات و خێرایی وەڵامدانەوە زیاد دەکات. دکتۆر کێڤن وودز روونیکردەوە کە میوزیک بە وردی دیزاین کراوە بۆ هاندانی شەپۆلەکانی مێشک و زیادکردنی تەرکیز تەنها لە ماوەی چەند خولەکێکدا.

 

توێژینەوەیەکی پزیشکی نوێی چینی، پەیوەندی نێوان کەم خەوی و 172 جۆر نەخۆشی جیاواز ئاشکرادەکات لە نێویاندا نەخۆشی شەکرە و زەهایمەر.

لە توێژینەوەکدا کە توێژەرە چینیەکان پشتیان  بە ئامارەکانی ناوەندی بایۆتیکی بەریتانی بەستووە و ماوەی حەوت ساڵی خایاندووە، لە توێژینەوەکەدا  88 هەزار  هاووڵاتی بەریتانی بەشداریانکردوە بۆ دیاریدنی ئەو نەخۆشیانەی کە بەهۆی تێکچوونی سیستەمی خەوتنەوە دروست دەبن.

توێژینەوەکە گەشتووە بەو دەرئەنجامەی، کە مەترسەکانی توشبوون بە 42 جۆر نەخۆشی جیاواز زیادیان کردوە لە نێویشیاندا لاوازی جەستەی و گەڕی و پوکانەوەی جگەر.

توێژەرە چینیەکان، لە زانکۆی سێەمی پزیشکی سەربازی لە چین ئاشکرایانکردوە، 92 جۆر نەخۆشی لە کۆی 172 جۆر نەخۆشی مەترسی توشبونیان بەهۆی کەم خەوییەوە بەڕێژەی لە 20٪ زیاددەکات، لە نێویشیاندا نەخۆشی شەکرە لە جۆری دووەم و لە شت لە بیرچوونەوە و بەرزی فشاری خوێن هەروەها لەکارکەوتنی گورچیلە.

ئاماژەیان بەوەشکردوە، کەمخەوی مەترسیەکانی توشبوون بە زەهایمەر زیاد دەکات، هەروەها حاڵەتەکانی نەخۆشی زەهایمەر خراپتر دەکات.

دکتۆر چینگ توێژەری توێژەری سەرەکی ئەو توێژینەوەیە رایگەیاند، پێویستە رێکوپێکی سیستەمی خەو لە بەرچاوبگیرێت ئەگەرنا مەترسی توشبوون بە کۆمەڵێک نەخۆشی جۆراوجۆر زیادەکات.

مێشک رۆڵێکی سەرەکی دەگێڕێت لە زۆربەی کارە جەستەیی و دەروونی و سۆزدارییەکاندا، بەڵام هەندێک خۆراک و خواردنەوە کاریگەری نەرێنییان لەسەر تەندروستی مێشک هەیە و مەترسی  تێکچوونی فرمانەکانی مێشک زیاد دەکەن.

ماڵپەڕی پزیشکی "هێڵس لاین" لیستێکی لەو خۆراک و خواردنەوانە بڵاوکردووەتەوە کە ئامۆژگاری دەکرێت کەمبکرێنەوە بۆ پاراستنی مێشک لە زیانە جۆراوجۆرەکان، کە بریتین لە:

خواردنەوە شەکرییەکان

ئەم خواردنەوانە وەک خواردنەوە گازییەکان، خواردنەوەکانی وزەبەخش، خواردنەوە وەرزشییەکان و شەربەتی میوەکان دەگرێتەوە. بەکاربردنی بەرزی ئەم خواردنەوانە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشی شەکرە، نەخۆشییەکانی دڵ و کلۆربوونی ددانەکان زیاد دەکات، جگە لە کاریگەرییە نەرێنییەکەی لەسەر مێشک.

توێژینەوەیەک کە لە ساڵی 2023 ئەنجامدراوە، دەرکەوتووە ئەو بەشداربووانەی کە بڕێکی زۆر شەکریان خواردووە، دوو هێندەی ئەوانەی بڕێکی کەمتریان بەکارهێناوە، ئەگەری تووشبوونیان بە نەخۆشی بیرچوونەوە (خەرەفان) زیاتر بووە. هەروەها توێژینەوەکان لەسەر مرۆڤ و ئاژەڵان دەریانخستووە کە بەکاربردنی زۆری شەربەتی گەنمەشامی کە فرەکتۆزی بەرزە، رەنگە کاریگەری نەرێنی لەسەر ناوچەی "هیپۆکامپەس"ی مێشک هەبێت کە بەرپرسە لە فێربوون و یادەوەری. بە تێپەڕبوونی کات، ئەمە لەوانەیە مەترسی تووشبوون بە نەخۆشییە زانستییەکانی وەک بیرچوونەوە زیاد بکات.

کاربۆهیدراتە پاڵاوتەکان:

ئەم جۆرە کاربۆهیدراتانە دانەوێڵە زۆر پاڵاوتەکان وەک ئاردی سپی لەخۆدەگرن. تایبەتمەندی ئەم کاربۆهیدراتانە ئەوەیە کە جەستە بە خێرایی هەرسان دەکات، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی لەناکاوی ئاستی شەکر و ئەنسۆلین لە خوێندا. خواردنیان بە بڕی زۆر، دەبێتە هۆی "باری گڵایسیمی بەرز"، واتە کاریگەری گشتی خۆراک لەسەر ئاستی شەکری خوێن. دەرکەوتووە ئەو خۆراکانەی کە نیشانەی گڵایسیمی و "باری گڵایسیمی بەرز"یان هەیە، کار لە فرمانەکانی مێشک دەکەن. هەندێک توێژینەوە ئاماژەیان بەوە کردووە کە بەکاربردنی درێژخایەنی کاربۆهیدراتە پاڵاوتەکان لەوانەیە کاربکاتە سەر ناوچەکانی وەک "هیپۆکامپەس" و بەشی پێشەوەی مێشک کە پەیوەستن بە یادەوەری، فێربوون، بڕیاردان و رەفتاری کۆمەڵایەتییەوە.

خۆراکە دەوڵەمەندەکان بە چەورییە گۆڕاوەکان:

چەورییە گۆڕاوەکان جۆرێکن لە چەورییە ناتێرەکان کە رەنگە کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی مێشک هەبێت. سەرەڕای بوونی سروشتی ئەم چەورییانە لە گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنییەکاندا، بەڵام جێگەی نیگەرانی چەورییە گۆڕاوە پیشەسازییەکانە (زەیتە هایدرۆجینکراوەکان). بەپێی توێژینەوەکان، خواردنی بڕێکی زۆری چەورییە گۆڕاوەکان لەوانەیە یادەوەری لە کەسانی خوار تەمەنی 45 ساڵ لاواز بکات. هەروەها، ئەم چەورییانە لەوانەیە هەوکردن و ئاستی ئەنسۆلین و کۆلیسترۆڵ زیاد بکەن، کە ئەمەش بە نۆرەی خۆی کاریگەری لەسەر مێشک دەبێت. لە بەرامبەردا، ئەو چەورییانەی دەوڵەمەندن بە ئۆمێگا-3 بەسوودن و رەنگە مێشک لە تێکچوونی زانستی و نەخۆشی ئەلزەهایمەر بپارێزن.

خۆراکە زۆر پێشکەوتووەکان (Ultra-processed foods)

ئەم خۆراکانە بڕێکی زۆر لە شەکر، چەوری، سۆدیۆم و ماددەی پارێزەریان تێدایە، وەک جپسی پەتاتە، شیرینییەکان، نۆدڵز، پۆپکۆرنی مایکرۆوەیڤ، ژەمە ئامادەکراوەکان و پیتزای بەستوو. بەپێی توێژینەوەیەک، بەکاربردنی زیاتر لە %19.9ی کالۆری رۆژانە لەم خۆراکانەوە بۆ ماوەی  8ساڵ، مەترسی پاشەکشەی توانای مێشک زیاد دەکات. مەترسی ئەم خۆراکانە لەوەدایە کە هەوکردن لە جەستەدا زیاد دەکەن و قەبارەی ناوچەی "هیپۆکامپەس" و ماددەی خۆڵەمێشی مێشک کە پەیوەستە بە بیرکردنەوە، یادەوەری و سۆزەوە، کەمدەکەنەوە.

ئەسپارتام:

ئەسپارتام شیرینکەرێکی دەستکردە و لەلایەن بەڕێوەبەرایەتی خۆراک و دەرمانی ئەمریکاوە پەسەندکراوە بۆ بەکارهێنان لە بەرهەمە بێ شەکرەکاندا. بەکارهێنانی ئەسپارتام بە سەلامەت دادەنرێت ئەگەر لە سنووری دیاریکراودا بێت. بەڵام بەپێی توێژینەوەکان، زیادەڕەویکردن لە بەکارهێنانیدا مەترسییەکانی وەک کێشەی فێربوون، دڵەڕاوکێ، سترێس و خەمۆکی لێدەکەوێتەوە، چونکە رەنگە دەستوەردان لە بەرهەمهێنانی گەیەنەرە دەمارییەکان بکات و مێشک بخاتە ژێر فشاری ئۆکسانەوە.

 

شوکولاتەی تاڵ تەنها خواردنێک نییە کە بۆ چێژوەرگرتن بخورێت، بەڵکو ژەمێکی دەوڵەمەندە بە پێکهاتە خۆراکییەکان و چەندین سوودی گرنگ بە جەستە دەبەخشێت، وەک باشترکردنی میزاج، پاراستنی تەندروستیی دڵ، و یارمەتیدان لە رێکخستنی کێشی لەشدا.

بەپێی راپۆرتێکی ماڵپەڕی "فێری وێڵ هێڵس" (verywellhealth)، بەدەستهێنانی ئەم سوودانە پەیوەندییەکی راستەوخۆی بە کاتی خواردنی شوکولاتەکەوە هەیە، بەجۆرێک کە هەر سوودێکی کاتی تایبەت بە خۆی هەیە.

باشترین کات بۆ خۆشترکردنی ڕۆژەکەو کاریگەری دانان لەسەر میزاج:

توێژینەوەکان دەریانخستووە کە خواردنی شوکولاتەی تاڵ وەک ژەمێکی سووک لە دوانیوەڕواندا، یەکێکە لە هەڵبژاردە گونجاوەکان بۆ بەرزکردنەوەی ورە و باشترکردنی میزاج.

ئەم جۆرە شوکولاتەیە کافاین و ماددە وروژێنەرە سروشتییەکانی تێدایە کە یارمەتی بەئاگاهێنانەوەی جەستە دەدەن و هەستی ماندوێتی ناهێڵن کە بەهۆی دابەزینی ئاستی شەکر لە خوێندا دروست دەبێت.

هەروەها دەرکەوتووە کە شوکولاتەی تاڵی رێژە %85، بەهۆی کاریگەریی لەسەر مایکرۆبایۆمی ریخۆڵە، میزاج باشتر دەکات، چونکە بەکتریا سوودبەخشەکانی ناو ریخۆڵە زیاد دەکات. لەلایەکی دیکەوە، ماددەی پۆلیفینۆڵ کە دژەئۆکسانێکی بەهێزە و لە کاکاودا هەیە، یارمەتی کەمکردنەوەی فشار و دڵەڕاوکێ دەدات لە رێگەی کەمکردنەوەی هۆرمۆنەکانی وەک کۆرتیزۆڵ و ئێپینفرین.

باشترین کات بۆ دابەزاندنی کێش

پسپۆڕان ئامۆژگاریمان دەکەن کە بۆ دابەزاندنی کێش، باشترە شوکولاتەی تاڵ لە بەیانیاندا بخورێت.

توێژینەوەکان سەلماندوویانە ئەو کەسانەی لە کاتێکی زووی رۆژدا شوکولاتە دەخۆن، کێشیان زیاد ناکات. تێبینی ئەوەشکراوە کە ئارەزوویان بۆ خواردنی شیرینی کەمتر دەبێتەوە و برسێتییان کەمدەکات، هاوکات ئاستی شەکری خوێن و کەمەریان بچووکتر دەبێتەوە.

جگە لەمانە، دژەئۆکسان و کانزاکانی ناو شوکولاتە وەک مس و مەگنیسیۆم، لە ڕێگەی باشترکردنی سووڕی خوێن، بەهێزکردنی مێتابۆلیزم و بەرهەمهێنانی وزەوە، یارمەتی کۆنتڕۆڵکردنی کێش دەدەن.

باشترین کات بۆ پاراستنی تەندروستیی دڵ

لێکۆڵینەوەکان ئاشکرایان کردووە کە خواردنی شوکولاتەی تاڵ لە بەیانیان یان دوانیوەڕواندا سوودی بۆ تەندروستیی دڵ هەیە.

پێوایە خواردنی لە بەیانیاندا یارمەتی رێکخستنی ئاستی شەکری خوێن دەدات و ئارەزووی خواردن کەمدەکاتەوە بە بەراورد بە خواردنی لە شەواندا.

ژمارەیەکی زۆر لە توێژینەوەکان خواردنی شوکولاتەیان بەستووەتەوە بە کەمبوونەوەی مەترسیی تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ، جەڵتەی دڵ، و جەڵتەی مێشک. بۆ نموونە، دەرکەوتووە ئەو کەسانەی بەشێوەیەکی بەردەوام شوکولاتە دەخۆن، مەترسیی تووشبوونیان بە نەخۆشییەکانی دڵ بە ڕێژەی %37 و مەترسیی جەڵتەی مێشک بە ڕێژەی %29 کەمدەبێتەوە.

سوودەکانی تری پێکهاتەکانی شوکولاتەی تاڵ بریتین لە خاوکردنەوەی بۆرییەکانی خوێن، دابەزاندنی فشاری خوێن، و کەمکردنەوەی هەوکردن لە جەستەدا.

ئەگەر لە رابردوودا ئەوەت لە کەسێکەوە ببیستایە منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵیدا لەدایک دەبێت رەنگە بە توشبووی نەخۆشییە دەروونییەکان لێت بڕوانیانە، بەڵام ئێستا زانست ئەوەی تێپەڕاندووە و بۆ یەکەمجار لە مێژوودا منداڵێک لە تەمەنی 30 ساڵ و 9 مانگدا لەدایک بوو.

سادیوس دانیاڵ بێرس؛ ئەو منداڵە 30 ساڵ و 9 مانگەیە کە ناسناوی بەتەمەنترین منداڵی پێ بەخشراوە، بەڵام چۆن ئەوە روویدا؟

گۆڤاری MIT Technology Review راپۆرتێکی بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، دانیاڵ رۆژی 26ی ئەم مانگە لەدایک و باوکێک لەدایکبووە کە لەرووی بایۆلۆجییەوە کەمتر لە پێنج ساڵیان لەنێواندایە.

سادیوس دانیاڵ پێرس، لە ساڵی 1994دا بە پیتێنراوی و لە قۆناغی کۆرپەلەییدا هەڵگیراوە، تاوەکو کۆتایی ساڵی رابردوو لە منداڵدانی لیندسی پێرسدا چێنراوە و رۆژی 26ی ئەم مانگە بە سەرکەوتوویی لەدایک بوو.

 

"سەخت بوو.. بەڵام ئێستا ئێمە باشین"

 

لیندسی دەڵێت: سەخت بوو، بەڵام ئێستا هەردووکمان باشین، زۆر خۆشحاڵم کە ئەم منداڵە بەنرخەمان هەیە.

تیم پێرس، باوکی ئێستای دانیاڵ دەڵێت: ئەم کۆرپەلەیەیان لە ژنێک بە ناوی لیندا ئارچێرد لە خۆگرت.

ئێستا لیندا کە دایکی بایۆلۆجی دانیاڵە تەمەنی 62 ساڵە و باس لەوە دەکات، ئەوە وەک خەون وابووە.

 

چیرۆکەکە چۆن دەستی پێ کرد؟

چیرۆکی ئەم لەدایکبوونە مێژووییە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانی 90کان، کاتێک لیندا ئارچێرد بۆ شەش ساڵی لەسەریەک شکست دەهێنێت لە هەوڵەکانی دووگیانبوون، لەگەڵ هاوسەرەکەیدا ئەوکاتە بڕیاردەدەن کە منداڵ بە تەکنەلۆجیای IFV دروست بکەن.

تەکنەلۆجیای IFV، تەکنەلۆجیایەکە؛ کە لە تاقیگەدا "تۆ و هێلکە"ی دایک و باوک دەپیتێنرێت و دواتر لە منداڵدانی دایکدا دەچێنرێتەوە، ئەمەش هاوکارێکی باشی ئەو خێزانانەیە بەدەست گرفتی نەزۆکییەوە دەناڵێنن.

ئەو زانستە بۆ ئەو کاتە زۆر نوێ بوو، خەڵکانێکی کەم بڕوایان پێی هەبوو، لیندا دەڵێت: خەڵک بە سەرسامییەوە پێیان دەوتین ئەوە ئێوە چی دەکەن؟!

 

"خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن"

 

لە ساڵی 1994دا لیندا و هاوسەرەکەی بڕیار دەدەن بەوەی چوار هێلکە لە تاقیگەدا بپیتێنن و چوار کۆرپەلە دروست بکەن، کە یەکێکیان لە منداڵدانی لیندادا چێنرایەوە و ئێستا ئەوان خاوەنی کچێکی 30 ساڵان و کچەزایەکی 10 ساڵانن. سێ کۆرپەلەکەی دیکەش بە بەستوویی کۆگا کران و لە تاقیگەدا پارێزران.

 

"سێ خۆزگەکەی من"

 

لیندا لە درێژەی گێڕانەوەی چیرۆکەکەیدا باسی لەوەکرد: من هەمیشە منداڵێکی دیکەشم دەویست، دەمویست هەموو کۆرپەلەکانم خۆم بیانهێنمە دنیاوە، بەوانم دەوت سێ خۆزگەکەی من. بەڵام شتەکان گۆڕان و من لە هاوسەرەکەم جیابوومەوە، هەمیشەش هیوام دەخواست بتوانم ئەو کۆرپەلانەم بە هاوبەشی لەگەڵ هاوسەرێکی دیکە بهێنمە دنیاوە. ئەوەی جێگای خۆشحاڵیم بوو لە دادگا مافی سەرپەرشتیکردنی ئەوانم بەدەست هێنا، ئەگەر چی تێچووی هەڵگرتنیان لە تاقیگە زۆر بوو و ساڵ بە ساڵیش زیاد دەبوو، بەڵام خۆشحاڵ بووم، پێم وابوو ئەوە کارە راستەکەیە کە دەیکەم.

 

"چیتر نەمدەتوانی بیانهێنمە دنیاوە.. بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم"

 

بەردەوام بوو و وتی: پێویستم بە ئامادەبوون بوو بۆ هێنانە دنیای ئەوان، بەڵام کەوتمە قۆناغی وەستانی سوڕی مانگانەم، چیتر نەمدەتوانی کۆرپەکانم بهێنمە دنیا، بەڵام نەشم دەویست لەدەستیان بدەم. ئەوان لە بۆماوەیی منن، خوشک و برای ئەو کچەمن کە هێناومەتە دنیا". بۆیە بڕیارمدا بەدوای دایک و باوکێکدا بگەڕێم ئەوانم بۆ بهێننە دونیاوە.

لیندا رێگاکەی درێژ بوو، ئەو کۆرپەلانەی ئەو لە تاقیگەدا پاراستبوونی بە سیستمی کۆن کۆگا کرابوون کە بە تەواوی کۆک نەبوو لەگەڵ سیستمی نوێدا، بۆیە دۆزینەوەی دوو هاوسەر بۆ ئەو ئاسان نەبوو، تا لە کۆتاییدا توانی لەرێگای پڕۆگرامێکەوە دوو هاوسەر بدۆزێتەوە کە ناویان نووسیبوو بۆ لەخۆگرتنی منداڵ، ئەوانیش لیندسی و تیم بوون.

 

"دانیاڵ هیوای بۆ دوو خێزان گەڕاندەوە"

 

لیندسی 34 ساڵ و تیمی 35 ساڵ، بۆ ماوەی حەوت ساڵی لەسەر یەک شکستیان هێنابوو لە بوون بە دایک و باوک، بەڵام دانیاڵ جگە لە گێڕانەوەی هیوا بۆ لیندا، هیوای بۆ دایک و باوکە نوێیەکەشی گێڕایەوە.

لە رووی بایۆلۆجییەوە تەمەنی دانیاڵ لەگەڵ دایک و باوکە نوێیەکەیدا جیاوازییەکەی تەنها 4 بۆ 5 ساڵە، بەڵام زانست ئەو خەونەشی بەدی هێناوە.

 

چی بەسەر دوو خۆزگەکەی دیکەی لیندا ئاڕچێڵدا هات؟

لیندا ئاڕچێرد بە کۆرپەلەکانی دەوت سێ خۆزگەکەم، ئەگەرچی بڕیاربوو هەرسێ کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسیدا بچێنرێن، بەڵام دوای پرۆسەی خاوکردنەوەیان یەکێکیان لە گەشە وەستا، لە 14ی تشرینی دووەمی ساڵی رابردوودا دوو کۆرپەلەکەی دیکە لە هێلکەدانی لیندسیدا چێنران، تا لە کۆتاییدا یەکێکیان بە سەرکەوتوویی گەشەی کرد و ئێستاش ماوەی سێ رۆژە هاتووەتە دنیاوە و منداڵیکی تەندروستە.

 

وێنەی دایک و باوکە نوێیەکەی دانیاڵ لە رۆژی چاندنەوەی کۆرپەلەکە لە هێلکەدانی لیندسی پێرسدا

 

 

"کە بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا"

 

لیندا دەڵێت: کاتێک بۆ یەکەمجار وێنەکەیم بینی سەرنجی یەک شتم دا، دانیاڵ زۆر لە خوشکەکەی دەچێت، ئەویش کە لەدایکبوو هەمان شێوەی هەبوو.

باسی لەوەشکردووە، بینینی دانیاڵ وەک ئەوە وایە خەونێکی بەدی هاتبێت.

لیندسی دایکە نویەکەی دانیاڵیش ئاماژەی بەوەکردووە: ئێمە نەماندەویست هیچ ریکۆردێکی جیهانی بشکێنین، تەنها دەمانویست ببین بە خاوەنی منداڵێک.

 

وێنەی لیندا ئاڕچێرد؛ دایکی بایۆلۆجی دانیاڵ

توێژینەوەیەکی نوێ هۆشداری دەداتە دایکان و باوکان کە رێگە نەدەن منداڵەکانیان پێش تەمەنی هەرزەکاری مۆبایلی زیرەک و تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنن، چونکە مەترسیی گەورەی بۆ سەر تەندروستیی دەروونییان دەبێت.

بەپێی توێژینەوەیەک، کە لە گۆڤاری "گەشەپێدانی مرۆیی و توانا مرۆییەکان" (Journal of the Human Development and Capabilities) بڵاوکراوەتەوە، بەکارهێنانی مۆبایلی زیرەک لەلایەن منداڵانی خوار تەمەن 13 ساڵەوە، دەتوانێت زیانێکی گەورە بە تەندروستیی دەروونییان بگەیەنێت.

توێژینەوەکە، کە لەلایەن رێکخراوی "سەیپیەن لابز" (Sapien Labs) ئەنجامدراوە و پشتی بە داتای نزیکەی دوو ملیۆن کەس لە 163 وڵات بەستووە، دەریخستووە کە بەکارهێنانی مۆبایلی زیرەک لەو تەمەنەدا پەیوەستە بە زیادبوونی بیری خۆکوشتن، نائارامیی سۆزداری، کەمبوونەوەی بڕوابەخۆبوون و دابڕان لە واقیع، بەتایبەتی لەنێو کچاندا.

هەروەها دەرکەوتووە هەرچەندە منداڵ لە تەمەنێکی کەمتردا ببێتە خاوەنی مۆبایلی زیرەک، ئەگەری تێکچوونی باری دەروونی زیاتر دەبێت. هۆکارەکەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە ئەم منداڵانە زیاتر تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاردەهێنن، تووشی تێکچوونی خەو و گێچەڵی ئەلیکترۆنی دەبنەوە و پەیوەندییەکانیان لەگەڵ خێزانەکانیاندا لاواز دەبێت.

تارا تیاگاراجان، سەرپەرشتیاری توێژینەوەکە، رایگەیاند: "ئەم دەرەنجامانە پێویستییان بە گرتنەبەری رێکاری بەپەلە هەیە بۆ سنووردارکردنی دەستڕاگەیشتنی منداڵانی خوار 13 ساڵ بە مۆبایلی زیرەک، هەروەها دانانی رێسای وردتر بۆ ئەو ژینگە دیجیتاڵییەی گەنجان تێیدا دەژین."

ناوبراو جەختی لەوە کردەوە کە پێدانی مۆبایلی زیرەک بە منداڵ پێش تەمەنی 13 ساڵی بیرۆکەیەکی خراپە و ئامۆژگاری دایکان و باوکان دەکات کە رێگە بە منداڵەکانیان نەدەن تا تەمەنی 16 ساڵی تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنن.

جۆناسان هایت، دەرونناسێکی کۆمەڵایەتی بەناوبانگ، لە کتێبە پڕفرۆشەکەیدا "نەوەی دڵەڕاوکێ" (The Anxious Generation) پێشنیازی کردبوو کە پێویستە تا تەمەنی 16 ساڵی چاوەڕێ بکرێت ئینجا رێگە بە منداڵان بدرێت تۆڕە کۆمەڵایەتییەکان بەکاربهێنن.

سەرەڕای ئەم هۆشداریانە، زۆرێک لە دایکان و باوکان دەترسن منداڵەکانیان لە رووی کۆمەڵایەتییەوە داببڕێن ئەگەر لەو تۆڕانەدا بوونیان نەبێت. بۆیە شارەزایان جەخت لەوە دەکەنەوە کە پێویستە دایکان و باوکان بە شێوەیەکی بەکۆمەڵ کاربکەن بۆ دانانی سنوورێک بۆ ئەم دیاردەیە.

هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر، ئەو نەخۆشییەی بە بکوژە بێدەنگەکە دەناسرێت، دووەم هۆکاری گیانلەدەستدانە لە جیهاندا.

رۆژی 28ی تەمموزی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر دانراوە، وەک رۆژێک بۆ زیادکردنی هۆشیاری لەسەر نەخۆشییەکە، کە تیایدا لە سەرانسەری جیهانەوە هەڵمەتەکانی هۆشیاری و بڵاوکردنەوەی زانیاری و توێژینەوەی نوێ بەڕێوەدەچن.

هۆکاری دیاریکردنی رۆژەکە دەگەڕێتەوە بۆ رۆژی لەدایکبوونی د. باری بلومبێرگی زانای ئەمریکی، کە ئەو بوو لە ساڵی 1952دا هەوکردنی ڤایرۆسی جۆری B دۆزیەوە و دواتریش پێکوتەی بۆ دانا.

جگەر یەکێکە لە ئەندامە سەرەکییەکانی جەستە، کە کێشی بە گشتی لەنێوان 1.2 بۆ 1.6 کیلۆگرامدایە، لەش لە زۆرینەی ژەهرە مەترسیدارەکان رزگار دەکات و بەرپرسە لە دەردانی چەندین ئەنزیم، جگە لە کۆکردنەوەی شەکر و چەوری و پرۆتینەکان بۆ بەکارهێنانەوەیان لەکاتی پێویستدا.

چەند ڤایرۆسێک دەبنە هۆکاری هەوکردن لە جگەردا و پێنج جۆر لە هەوکردنی جگەر هەیە کە A, B, C, D, E و هەریەکەیان دەبێتە هۆکاری دەرکەوتنی چەند نیشانەیەک و شێوەی گواستنەوەی نەخۆشییەکە و توندییەکەیان جیاوازە، بەڵام ئەوەی کوشندەیە هەوکردنی جگەرە لە جۆریB  و C، کە دەبنە هۆی نەخۆشیی درێژخایەن "سیرۆسیسی جگەر" و شێرپەنجە.

لە رێگای کوتانەوە دەتوانرێت رێگە لە هەندێک لە جۆری هەوکردنەکانی جگەر بگیرێت.

 

جۆرەکانی هەوکردنی ڤایرۆسیی جگەر:

جۆری A

لە رێگای ئاو و خواردنی پیس، هەروەها بەرکەوتن بە پیسایی و پاشەڕۆی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە، توشبوون بەم جۆرەی هەوکردنی جگەر کاتییە و بە وەرگرتنی چارەسەری پێویست نەخۆشەکە چاک دەبێتەوە، لە منداڵاندا زیاتر باوە.

 

جۆری B

جۆرێکی مەترسیدارە و هەندێک جار نیشانەکانی بەشێوەی کتوپڕ دەردەکەون، بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو دەگوازرێتەوە وەک "خوێن، لیک، دەردراوەکانی جەستە".

ئەم جۆرەی هەوکردن پێکوتەی تایبەت بە خۆی هەیە و لەرێگەی پێکوتەکەوە رێگری لە توشبوونی دەکرێت.

 

جۆری C

بەهەمان شێوە جۆرێکی مەترسیداری هەوکردنی جگەرە، بە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە دەکرێت چارەسەر بکرێت ئەگەر نیشانەکانیشی قورس بن، بەڵام لە ئەگەری بەردەوام پشتگوێخستن و وەرنەگرتنی چارەسەردا دەکرێت ببێتە هۆی توشبوون بە شێرپەنجە.

بەهەمان شێوە بە بەرکەوتن بە شلەی جەستەی کەسی توشبوو ڤایرۆسەکە دەگوازرێتەوە و لە نیشانە دیارەکانی "زەردویی، تا، شەکەتی و رشانەوە و ئازاری ناوسک، نەمانی ئارەزووی خواردن و گۆڕانی رەنگی میز".

 

جۆری D

بەبێ توشبوون بە هەوکردنی جگەر لە جۆری "بی" کەسەکە توشی نابێت، ئاستی مەترسییەکەشی لە هەمان ئاستی جۆری "بی"دایە و بە هەمان رێگاکانی ئەویش دەگوازرێتەوە.

 

جۆری E

لە رێگای ئاو و خۆراکی پیسەوە دەگوازرێتەوە و بە گشتی لەو وڵاتە کەمدەرامەتەکاندا باوە، هاوشێوەی هەوکردنی جگەرە لە جۆری "ئەی".

 

دەستنیشانکردن و چارەسەرکردنی نەخۆشییەکە

دیاریکردنی نەخۆشییەکە لە رێگەی پشکنینی خوێنەوە دەبێت، بەڵام هۆشیاری بەرانبەر نیشانەکان هاوکاری سەرەکییە لە دەستنیشانکردنی نەخۆشییەکە.

لەدوای ئەوەشی پزیشکی پسپۆڕ بە تەواوی نەخۆشییەکە و جۆرەکەی دەستنیشانکرد، پزیشک دیاری دەکات چ چارەسەرێک بدات بە نەخۆشەکان.

 

خۆپاراستن

باشترین رێگەکانی خۆپارێزی لە نەخۆشییەکە، وەرگرتنی پێکوتەیە لەکاتی خۆیدا.

هەروەها پاکوخاوێنی جەستە و خۆراک و ئاو، دەبێت دڵنیابیتەوە لەوەی چ خۆراکێک و لەکوێ دەیخۆیت، هەروەها دڵنیابیتەوە لە پاکی ئەو سەرچاوەی ئاوەی بەکاریدەهێنیت بۆ خواردنەوە.

پێویستە بەر لە بەکارهێنانیان سەوزە و میوە بە جوانی بشۆردرێنەوە.

هەروەها پێویستە هەرگیز دەرزی و سرنج،فڵچەی ددان و گوێزانی کەسانی دیکە بۆ هیچ مەبەستێک بەکارنەهێنرێت.

هاتوچۆی سلێمانی هۆشدارییەکی تایبەت بەو شۆفێرانە بڵاوکردووەتەوە کە بەردەوام بە تیژڕەوی شۆفێری دەکەن و چەند راستییەکی زانستی لەو بارەیەوە خستووەتە روو.

هاتوچۆی سلێمانی رایگەیاندووە، ئەگەر شۆفێری لە خێرایی 30 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا بکەیت، ئەوا نزیکەی 9 مەتر دەبڕی لەیەک چرکەدا، هەروەها ئەگەر خێراییەکەت بەرزبکەیتەوە بۆ 100 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا، ئەوا 28 مەتر دەبڕیت لەیەک چرکەدا.

ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەگەر بە خێرایی 70 کیلۆمەتر شۆفێری بکەیت لە سەعاتێکدا، ئەوا مەترسییەکەی بەراورد بە 65 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا چوار هێندەیە، ئەگەرچی نێوانی ئەو دوو ژمارەیەش هێندە زۆر نییە، بەڵام مەترسییەکەی بەشێوەیەکی بەرچاو زیاد دەکات.

هاتوچۆی سلێمانی ئەوەشی خستووەتە روو، ئەگەر لە خێرایی 100 کیلۆمەتر لە سەعاتێکدا توشی روداوی هاتوچۆ ببیت بەبێ پشتێنی سەلامەتی و لە جامی ئۆتۆمبێلەکەتەوە بپەڕیت، ئەوا وەک ئەوە وایە لە باڵيخانەیەکی 13 بۆ 14 نهۆمییەوە بکەویتە خوارەوە، کە گریمانەی گیانلەدەستدان لەو جۆرە روداوانەدا دڵنیاییە.

هاتوچۆی سلێمانی لە کۆتاییدا دەشڵێت، دوو رێگا هەیە بۆ شۆفێریکردن، لەکاتی شۆفێریدا دوو رێگە هەیە یان رێگای نایاسایی و نەپارێزراو، یان رێگای یاسایی و پارێزراو، لەدەست شۆفێراندایە کامیان هەڵبژێرن.