تەندروستی
لە بڕگەی لە رەمەزاندا هەر رۆژە و بابەتێک پەیوەست بە مانگی رەمەزان و رۆژوو باسدەکەین، ئەم جارەش باس لە باشترین کات دەکەین کە گونجاوە بۆ ئەوەی لە مانگی رەمەزاندا وەرزشی تێدا ئەنجام بدەیت و سوود بە جەستە بگەیەنێت.
بچۆ سەر بەشی تەندروستیی سایتی کوردسات نیوز بۆ بینینی سەرجەم بڕگەکانی "لە رەمەزاندا"
پزیشکەکان باس لەوەدەکەن، باشترین هەڵبژاردە ئەوەیە پێش بەربانگ وەرزش بکرێت، چونکە لەوکاتەدا جەستە ئامادەیی تەواوی تێدایە بۆ تواندنەوەی چەوری.
سوودەکانی وەرزشکردن پێش بەربانگ زۆرن، لەوانەش، یارمەتی تواندنەوەی چەوری و دابەزاندنی کێش دەدات و جەستە بە چالاکی و پڕ وزەیی دەهێڵێتەوە، هەروەها کرداری هەرس باشتر دەکات و کارەکانی جگەر رێکدەخاتەوە.
وەزرشکردن بەر لە شکاندنی رۆژوو، سوڕی خوێن و گەیاندنی ئۆکسجین بە خانەکانی جەستە چالاکتر دەکات.
دکتۆر هەڤین کەمال شا پسپۆڕ له زانستی ئازار و به‌نج و شاره‌زا له چاره‌سه‌ری فه‌قه‌رات و نه‌خۆشی جومگه‌کان بێ نه‌شته‌رگه‌ری ئاماژەی بەوەکردووە، رۆشتن بە پێ لە بەیانیان زوودا بۆ ماوەی ٣٥ - ٤٥ خولەک چانسێکی باشە بۆ ئەوانەی دەیانەوێت پارێزگاری کێشیان بکەن و پارێزگاری لە جومگە و ماسولکەکان بکەن لە ئازار.
دەشڵێت، ئەنجامدانی وەرزش سەعاتێک پێش بەربانگ، چانسێکی باشە بۆ ئەوانەی دەیانەوێت کێشیان دابەزێنن، چونکە بەپێی توێژینەوەکان ئەنجامدانی وەرزش لە دوای ھەشت سەعات بەرۆژووبوون چەوری سووتاندن زیاد دەکات.
ئەوەشێ خستووەتە روو، ئەوانەی دەیانەوێت دوای بەربانگ وەرزش بکەن، دەبێت 3 سەعات دوای بەربانگ وەرزش ئەنجام بدەن و دەشتوانن ماوەیەکی درێژتر بەردەوام بن لە وەرزشکردن، هەروەها پێویستە خواردنی گونجاو و تەواوکەری خۆراکی بخۆن.
لە بڕگەی لە رەمەزاندا هەر رۆژە و بابەتێک پەیوەست بە مانگی رەمەزان و رۆژوو باسدەکەین، ئەم جارەش باس لەو کەسانە دەکەین کە شەقیقەیان هەیە، کە ئایا دەتوانن بەرۆژوو ببن یان نا، یان ئەگەر بەرۆژوو ببن دەبێت چی بکەن.
بچۆ سەر بەشی تەندروستیی سایتی کوردسات نیوز بۆ بینینی سەرجەم بڕگەکانی "لە رەمەزاندا"
سەرەتا بەوە دەست پێدەکەین کە ئایا ئەو کەسانەی شەقیقەیان هەیە دەکرێت بەرۆژوو ببن یان نا؟، لەوبارەیەوە پزیشکەکان ئاماژە بەوەدەکەن، ئەگەر کەسێک رێژەی سەرئێشەکەی کەم بێت لە مانگێکدا و سێ بۆ چوار جار توش ببێت، هەروەها تاڕادەیەک هۆکارەکانی توشبوونی کۆنتڕۆڵکراون و لە حاڵەتی دەگمەندا سەرئێشە دەگرێت و زوو کۆنتڕۆڵ دەکرێت، دەتوانن بە رۆژوو ببن.
دکتۆر هەڤین کەمال شا پسپۆڕ له زانستی ئازار و به‌نج و شاره‌زا له چاره‌سه‌ری فه‌قه‌رات و نه‌خۆشی جومگه‌کان بێ نه‌شته‌رگه‌ری رایگەیاندووە، ئەو کەسانەی لە دەجار زیاتر لە مانگێکدا تووشی سەرئێشە دەبن و بەشێوەیەکی ناڕێک تووش دەبن، هەروەها سەرئێشەی ھێشوویی (cluster headache)یان لەگەڵدایە، ناتوانن بە رۆژوو ببن.
کە سەرئێشەی هێشوویی لەدوای شەقیقەوە یەکێکە لە بەئازارترین جۆرەکانی سەرئێشە و هۆکارێکی دیاریکراوی نییە، نیشانەکانی توندن و دەکرێنت لە 15 خولەک بۆ 3 سەعات بخایەنن.
چ کاتێک دەبێت رۆژوو بوەستێنرێت؟
دکتۆر هەڤین باس لەوەدەکات، هەرکاتێک نەخۆشانی شەقیقە نەوبەی سەرئێشەکەیان زیادیکرد، یان جاری توشبوونیان زیادیکرد و بە ئاسانی کۆنتڕۆڵ نەکرا، هەروەها سەرئێشەکە نیشانەی دیکەی وەک سکچوون و تا و رشانەوەی لەگەڵدا بێت.
ئەو پزیشکە دەڵێت، لە رووی زانستییەوە ئازاری شەقیقە لەکاتی بەرۆژووبووندا زیاد دەکات.
هۆکارەکانی زیادبوونی سەرئێشە لەکاتی بەرۆژووبووندا:
١- وشکبوونەوەی لەش بەھۆی کەمخواردنەوەی ئاو .
٢- بەرزبوونەوەی فشاری خوێن.
٣- کەمخەوی و تێکچوونی کاتی خەو لە ڕەمەزاندا
٤- دابەزینی رێژەی شەکر لە لەشدا .
٥- گۆڕانکاری لە کاتی خواردنی چارەسەرەکاندا.
ئەو رێنماییانەی پێویستە ئەو کەسانەی شەقیقەیان هەیە و دەتوانن بەرۆژوو دەبن، جێبەجێی بکەن:
1.خواردنوەی رێژەیەکی زۆری ئاو دوای بەربانگ بە شێوەیەکی رێکخراو، کە لەنێوان 8 بۆ 12 پەرداخ ئاودا بێت بە لایەنی کەمەوە.
2.دوورکەوتنەوە لەو خواردنانەی کە لەوانەیە سەرئێشەکە دروست بکەن، وەک: ئایس کریم و مۆتا، پەنیر، ساردەمەنیەکان ...ھتد.
3.رێکخستنی کاتی ژەمەکان و رێکخستنی کاتی خەو لە رەمەزاندا.
4.کەمکردنەوەی بەکارھێنانی بەھارات و خوێ و بۆنخۆشکەرەکان بۆناو خۆراک.
5.کەمکردنەوەی شیرینیەکان و ئیشی ھەویر و خواردنە چەورەکان کە رێژەی چەورییان بەرزە.
6.کەمکردنەوەی ئەو خواردن و خواردنەوانەی رێژەیەکی زۆر کافاینیان تیادایە، وەکو خواردنەوە گازییەکان، نەستەلە، چا و قاوە ... ھتد.
7.نەچوونە بەر خۆر و وەرزشکردن لەکاتی رۆژدا، هەروەها وەرزشکردن دوای بەربانگ بەشێوەیەکی رێکخراو.
8.دوورکەوتنەوە لە جگەرە کێشان و نێرگە لەدوای بەربانگ.
ئەو رێنماییانەی پێویستە لەکاتی پارشێودا جێبەجێی بکەن:
1.خواردنەوەی رێژەیەکی گونجاو لە ئاو.
2.دواخستنی ژەمی پارشێو بۆ نزیک کاتی بانگی بەیانی .
3.ئەو چارەسەرانەی بۆت نووسراوە پێش بانگی بەیانی بیانخۆ.
4.دوور بکەوە لە خواردنی سوێر و شیرینی زۆر.
5.دوور بکەوە لەھەر خواردنێک کە دەزانیت لەوانەیە سەرئێشەکەت زیادبکات وەک: پەنیر، مۆز، شوکوڵاتە ...ھتد.
6.دووربکەوە لە خواردنی خێرا و ئامادەکراو و سوورکراوەکان.
7.ئەو خواردنانە بخۆ کە کاربۆھیدراتە ئاڵۆزەکانی تیادایە و ھەستی تێربوون دەبەخشن وەک: دانەوێڵە تەواوەکانی وەکو؛ ئاردی بۆر و برنجی بۆر. ھەندێک سەوزەی وەک: پەتاتە، بەزالیای سەوز، بروکلی، سپێناغ، پیاز و سیر. ھەندێک میوەی وەک: توو، کیوی، ھەنار.
8.ئەو خواردنانە بخۆ کە رێژەیەکی زۆر پۆتاسیۆم و مەگنیسیۆم و ڤیتامین (بی)یان تیادایە وەک: خورما، چەرەزاتەکان بەتایبەت ناوکە کولەکە و شۆفان ...ھتد .
لە بڕگەی لە رەمەزاندا هەر رۆژە و بابەتێک پەیوەست بە مانگی رەمەزان و رۆژوو باسدەکەین، ئەمڕۆش باس لەو هەڵانە دەکەین کە نابێت لەدوای بەربانگ ئەنجام بدرێت.
بچۆ سەر بەشی تەندروستیی سایتی کوردسات نیوز بۆ بینینی سەرجەم بڕگەکانی "لە رەمەزاندا"
رۆژووەوانان لەکاتی بەرۆژووبووندا زیاتر لە 13 سەعات هیچ خواردن و خواردنەوەیەک ناخۆن و ناخۆنەوە، بەو جۆرەش جەستە هەوڵ دەدات خۆی لە ژەهرەکان پاک بکاتەوە، بۆیە گرنگە دوای رۆژووشکاندن چەند هەڵەیەک نەکرێت کە جەستە ئازار بدەن و ئەو سیستمی پاککردنەوەیە تێکبدەن.
نابێت لەکاتی رۆژووشکاندن و دوای بەربانگ ئاو بە رێژەیەکی زۆر بخورێتەوە، ئەو ئاوەشی دەخورێتەوە دەبێت شلەتێن بێت و سارد نەبێت.
پزیشکەکان ئەوە باس دەکەن، باشترین کار ئەوەیە دوای بەربانگ چا نەخورێتەوە، چونکە دەبێتە هۆی تێکدانی کاری ریخۆڵەکان و کرداری هەرس سست دەکەن، هەروەها رێگە لە ریخۆڵە دەگرن کە ڤیتامینی خواردنەکان هەڵمژن.
لە باشترین کارەکان ئەوەیە دوای بەربانگ شیرینی نەخورێت، جگە لەوەی شکاندنی رۆژوو بە شیرینی خراپە، دوای بەربانگیش زیانی زۆری هەیە و چەوری کەڵەکەبووی جەستە زیاد دەکات.
نابێت دوای رۆژووشکاندن راستەوخۆ وەرزش بکرێت، چونکە جەستە لە سەرەتای هەرسکردنی ژەمێکی سەرەکیدایە دوای 13 سەعات لە نەخواردنی نان، باشترین کات بۆ وەرزشکردن لانیکەم دوو کاتژمێر و نیو دوای بەربانگکردنەوەیە.
هەروەها گرنگە رۆژووەوانان خواردنی ماست و سەوزەکان لەبیر نەکەن، چونکە وزەی پێویست دەدەن بە جەستە و لە وشکبوونەوە دەیپارێزن.
لە بڕگەی لە رەمەزاندا هەر رۆژە و بابەتێک پەیوەست بە مانگی رەمەزان و رۆژوو باسدەکەین، ئەمڕۆش باس لەوەدەکەین باشترین خواردنەکان بۆ رۆژوو شکاندن چین.
بچۆ سەر بەشی تەندروستیی سایتی کوردسات نیوز بۆ بینینی سەرجەم بڕگەکانی "لە رەمەزاندا"
پزیشکەکان ئامۆژگاری ئەو کەسانە دەکەن کە بە رۆژوو دەبن، هەرگیز رۆژووەکانیان بە خواردنی قورس و چەور و شیرینی دەستکرد نەشکێنن.
بەپێی ئامۆژگاریی پزیشکەکان، باشترین رێگا بۆ شکاندنی رۆژوو بۆ ئەو کەسانەی تەندروستیان باشە و هیچ نەخۆشییەکی درێژخایەنیان نییە، خواردنی دەنکێک خورمایە.
بەهۆی ئەوەی شەکری ناو خورما شەکرێکی تەندروستە و دەستکرد نییە، دەکرێت لەدوای ئەو کاتە زۆرەی گەدەت بەتاڵ بووە، بە خورما رۆژووەکەت بشکێنیت، بەڵام نابێت لەوەشدا زۆرخۆری بکرێت و یەک دەنگ خورما گونجاوترین بژاردەیە.
لەبارەی شلەمەنییەکانیشەوە، نیو پەرداخ یان یەک پەرداخ ئاوی شلەتێن، یانیش شەربەتێکی فرێش کە لە ماڵەوە دروست کرابێت، بەڵام ئەویش سارد نەبێت و شلەتێن بێت، چونکە ئەگەر ئاو یان شەربەت سارد بێت، توشی ئازاری گەدە و تێکچوونی کرداری هەرست دەکات.
لەدوای خواردنی خورما و ئاو، خواردنی شۆربایەک باشترین بژاردەیە، کە لە ماڵەوە دروستکرابێت و شۆربای ئامادەکراو نەبێت، لەدوای ئەوەش پێویستە رۆژووەوانان نوێژەکانیان بکەن و لانیکەم 15 خولەک چاوەڕێ بکەن، پاشان دەست بکەن بە خواردنی ژەمی سەرەکی.
لە بڕگەی لە رەمەزاندا هەر رۆژە و بابەتێک پەیوەست بە مانگی رەمەزان و رۆژوو باسدەکەین، ئەمڕۆ باس لەوەدەکەین یەکەم پارشێو چۆن دەست پێ بکرێت و ئەو کەسانەی دەیانەوێت کێشیان داببەزێنن چی بخۆن.
بچۆ سەر بەشی تەندروستیی سایتی کوردسات نیوز بۆ بینینی سەرجەم بڕگەکانی "لە رەمەزاندا"
ژەمی پارشێو لە مانگی رەمەزاندا گرنگترین ژەمە کە دەکرێت وا لە جەستە بکات تەندروست بێت یان نا.
پارشێو؛ ئەو ژەمە ئاڵتونییەیە کە ئەگەر فەرامۆشی بکەیت رەنگە روبەڕوی گرفتی تەندروستی زۆر ببیتەوە بە درێژایی ئەو مانگەی تێیدا بەرۆژوو دەبیت.
پزیشکەکان باس لەوەدەکەن، پارشێونەکردن لە هەندێک کاتدا دەبێتە هۆی دابەزینی شەکری خوێن و شەکەتی و بێهێزی بەدرێژایی رۆژ، هەروەها دەبێتە هۆی وشکبوونەوەی جەستە و زۆرتر هەستکردن بە تینوێتی و قەبزی و تێکچوونی ئاستی کانزاکان.
نەخواردنی ژەمی پارشێو دەبێتە هۆی دروستبوونی سەرئێشە و کەمبوونەوەی بەرگری جەستە، ئەوە جگە لەوەی بۆ ئەو کەسانەی دەیانەوێت لە مانگی رەمەزاندا کێشی جەستەیان داببەزێنن، زۆر بەسودە.
پزیشکانی پسپۆڕی خۆراک دەڵێن، ئەگەر تۆ کەسێکیت دەتەوێت هاوشانی ئەرکە ئاینییەکەت لە مانگی رەمەزاندا کێشی جەستەشت داببەزێنیت، ئەوا پێویستە ئەو ژەمە فەرامۆش نەکەیت، چونکە نەک تەنها کێشت پێی دانابەزێت، بەڵکو کاریگەریی نەرێنی لەسەر میکانیزمی دابەزاندنی کێش دەبێت، بەهۆی نزمبوونەوەی رێژەی سوتانی چەوری و زیندەچالاکی لە جەستەدا، هەروەها زیادبوونی هەستی برسێتی، کە ئەمەش دەبێتە هۆی زۆرخۆری لە کاتی بەربانگدا.
پێویستە هەموو کەسێک پارشێوان دڵنیا بیتەوە لەوەی ئەو خواردنانە بخوات کە جەستە بە شێداری و پڕ وزەیی دەهێڵنەوە بەبێ ئەوەی زیاخۆرییان تێدا بکات.
ئەو خواردنانەی بەسودن بۆ پارشێو و هێشتنەوەی جەستە بە تەندروستی پێویستە دەوڵەمەند بن بە پرۆتین و پۆتاسیۆم و کالۆرییان کەم بێت، وەک هێلکەی کوڵاو و پەنیری کەمچەوری و پاقلە و نیسک.
هەروەها، باشترین خواردنەکان شیرەمەنییەکان و پاقلمەنییەکانن، لەگەڵ ئەو خواردنانەی دەوڵەمەندن بە ریشاڵەکان.
ماست باشترین ژەمە بۆ پارشێو، چونکە کالسیۆم و پڕۆتین و ڤیتامینەکانی تێدایە و وادەکات زوو تینوت نەبێت، هاوکات، بەهۆی هەبوونی بەکتریای سودبەخش تیایدا، هاوکاری کرداری هەرس دەکات.
جگە لەوەش هەریەک لە گوێز و هەنگوین، لۆبیا و نۆکاو، هەروەها شۆفان و شیر و چەرەساتەکان کە ئەگەر نەبرژابن باشترە، راشی و کونجی و خورما ژەمە سودبەخشەکانن، ئەگەر کەسێکیش ئیشوکاری رۆژانەی قورس بێت دەتوانێت برنج و مەعکەرۆنی بۆ خواردنەکانی زیاد بکات، بەڵام گرنگترین شت ئەوەیە چەور نەبن.
پزیشکەکان ئاماژەیان بەوەکردووە، خواردنە چەورەکان و خواردنی خێرا، هەروەها خواردنی ترش و تیژ و سوێر لەگەڵ شیرینییەکان و خواردنەوە گازییەکان ئەو ژەمەخۆراکانەن کە نابێت بەهیچ شێوەیەک بۆ پارشێو هەڵیانبژێریت، چونکە وادەکەن جەستە ماندوو ببێت بە هەرسکردنیانەوە و زیاتر هەست بە تینوێتی بکەیت.
دەشڵێن، گرنگە پارشێوان چا نەخورێتەوە، ئەگەر خواردیشتانەوە با رەنگی کاڵ بێت و دارچینی تێبکەن بۆئەوەی توشی سەرئێشە نەبن لە رۆژدا، خۆ باشترە ئەگەر لەبری چا ئاو بخۆنەوە، بەڵام هێشتا نابێت زیاڕۆیی لە خواردنیدا بکەن.
لەبارەی سەوزە و میوەکانیشەوە ئەو میوانەی بەسودن بۆ پارشێوان بریتین لە: تەماتە و خەیار، سپێناخ و کاهوو و زەیتوون، هەروەها شووتی و کاڵەک، مۆز و شیلک و لە سەوزە و میوە بەهارەییەکانیش وەک چوالە، هەڵوژە و رێواس.
جگە لەوانەش پزیشکەکان ئامۆژگاریی رۆژووەوانان دەکەن، کە ژەمی پارشێویان خوارد تاوەکو نیو کاتژمێر دوای نان خواردن پاڵنەکەون و نەخەونەوە.
هەڵوەرینی قژ یەکێکە لەو گرفتانەی کە بەشێکی زۆری خەڵک پێوەی دەناڵێنن کە زۆر هۆکاری جیاواز هەن دەبنە هۆی قژهەڵوەرین.
کەمی ڤیتامینەکان، توشبوون بە پەتای قورس، پیسی ژینگە و کەشوهەوا، بەکارهێنانی جۆری نەگونجاوی شامپۆ، هەندێک جۆری دەرمان، سترێس و ماندوویی و کەمخەوی، جۆری بەرگی سەرین و چەندین هۆکاری دیکە هەن دەبنە هۆی هەڵوەرینی قژ.
ئەگەر کەسێک بیەوێت هەڵوەرینی قژی رابگرێت، سەرەتا پێویستە دڵنیابێتەوە لەوەی گرفتی کەمی ڤیتامینەکانی نییە یان لەژێر کاریگەریی هیچ دەرمانێکدا نییە، هەروەها پێویستە زوو زوو بەرگی سەرینەکەی بشوات و دڵنیاببێتەوە لەوەی بەرگەکەی هیچ ماددەیەکی نایلۆنی تێدا نەبێت.
دەتوانێت چەند ماسکێک بۆ قژت بەکاربهێنێت بۆ راگرتنی هەڵوەرین و دووبارە بەهێزبوونەوەی:
1.دوای سەرشووشتن، یەک کەوچکی چا تۆوی کەتان بکەرە کوپێک ئاوەوە و کەمێک لەسەر ئاگر دایبنێ بەر لەوەی بکوڵێت ئاوەکەی جیا بکەرەوە و کە سارد بووەوە بیدە لە قژت، دواتر قژت وشک بکەرەوە، ئەوەش رێگە لە هەڵوەرینی قژت دەگرێت.
2.بۆ راگرتنی هەڵوەرین و دووبارە پڕبوونەوەی قژ و زوو درێژبوونەوە، ئالۆڤێرا و زەیتی گەرچەک تێکەڵاو بکە و بۆماوەی یەک تاوەکو دوو کاتژمێر بیدە لە بێخی سەر، دواتر سەرت بشۆ.
3.ئاوی پیاز و زەیتی گەرچەک و ئالۆڤێرا تێکەڵاو بکە و ماوەی 20 خولەک بیدە لە بێخی سەر و دواتر سەرت بشۆ، بەهەمان شێوە بەسوودە بۆ دووبارە هاتنەوەی تاڵە هەڵوەریوەکان و زوو درێژبوونەوەی قژ.
4.زەیتی گوێزی هیندی و گەرچەک تێکەڵاو بکە و بۆماوەی یەک یان دوو کاتژمێر بیدە لە بێخی سەر و تاڵەکانی قژ، پتەوتر دەبن و زوو درێژ دەبنەوە، دەشبێتە هۆکارێک بۆ وەستاندنی هەڵوەرینی تاڵەکان و دووبارە گەشەکردنەوەیان.
پزیشکێکی پسپۆڕی نەخۆشییە هەناوییەکان باس لەو هۆکارانە دەکات کە وادەکەن، ئازارشکێنەکان ئازار نەشکێنن و یەکەم هۆکاریشی بۆ هەڵبژاردنی هەڵەی ئازارشکێنەکە دەگەڕێنێتەوە.
ئەولگا چیستیک پزیشکی پۆسپۆڕی نەخۆشییە هەناوییەکان ئەوەی خستووەتە روو، هەڵبژاردنی هەڵەی دەرمانی ئازارشكێن، وادەکات ئەو کەسەی بەکاریدەهێنێت ئازاری بەو دەرمانە نەشکێت. پێویستە بەپێی جۆری ئازارەکە و هۆکارەکەی ئەو دەرمانە ئازارشكێنە بدرێتە نەخۆش کە پوێویستییەتی و تایبەتە بە حاڵەتەکەی ئەو نەخۆشە.
ئەو پزیشکە جۆری دەرمانەکانی بەم جۆرە باسکردووە و دەڵێت، بۆ ئەو ئازارانەی لە ماسولکەکاندا دروست دەبن یان بۆ هەوکردنی ماسولکەکان ئەو ئازارشکێنانە گونجاون کە ماددەی نیمیسۆلیدیان تێدایە، بەڵام ئازارشکێنێکی وەک ئیبۆپڕۆفین، بۆ ئازاری جومگەکان و ژانەسەر و ئازاری سوڕی مانگانە بەسودە.
روونیشیکردووەتەوە، ئەو دەرمانە ئازارشکێنانەی میتامیزۆڵ سۆدیۆمیان تێدایە، دەکرێت بەکاربهێنرێن بۆ ئازاری ددان و ماسولکەکان، ئەوانەشی کیتۆرۆلاک ترۆمیتامۆڵیان تێدایە بۆ هەبوونی تا و ئازاری دوای نەشتەرگەریی و ئازاری نەخۆشانی شێرپەنجە کاریگەرن.
باسی لە هەریەک لە ماددەکانی هایدرۆکلۆرید لیدۆکایین و ئەرتیکاین و ئەدریناڵین و ئۆکسیبۆپڕۆکائین کردووە و دەڵێت هەریەکەیان بۆ ئازارێکی جیاواز بەکاردەهێنرێن.
ئەو پزیشکە ئاماژەی بەوەشکردووە، وەرگرتنی ژەمی هەڵە لە دەرمانی ئازارشکێن، یان نەخۆش لەکاتی گونجاودا دەرمانەکە وەرنەگرێت، بە هەمان شێوە وادەکات دەرمانەکە کاریگەر نەبێت.
دەشڵێت، هەندێک جار هەندێک جۆری دەرمان بۆ ئەو کەسانە کاریگەر نابن کە جگەرەکێشن یان خواردنەوە کحولییەکان دەخۆنەوە، بۆیە پێویستە ئەو جۆرە گونجاوەی ئازارشکێن وەربگرن کە لەگەڵ ئەو دۆخەی ئەواندا بگونجێت و کاریگەر بێت.
لە کۆتاییشدا چیستیک ئەوەی روونکردووەتەوە، دەبێت ئازارشکێنەکان بەتایبەت ئەوانەی بۆ ئازاری زۆر و شوێنێکی تایبەتی جەستە بەکاردێن، لەلایەن پزیشكی پسپۆڕەوە بدرێت بە نەخۆش.
ویلایەتە یەکگرتووەکان رایگەیاند، پەتایەکی وەرزیی بەهێز وڵاقتەکەی گرتووەتەوە، کە لەماوەی 15 ساڵی رابردوودا، پەتای لەو جۆرە تۆمار نەکراوە. باس لەوەشدەکەن، تەنها لەم وەرزی پەتایەدا 24 ملیۆن کەس توشی پەتا بوون.
بەرپرسانی ویلایەتە یەکگرتووەکان باس لەوەدەکەن، ئەو پەتا وەرزییە نیشانەکانی لە هەندێک کەسدا توندن و بەهێزترین پەتایە، کە لە زستانی ساڵی 2010وە وڵاتەکەی گرتبێتەوە.
بەهۆی پەتاکەوە لە بەشێکی ویلایەتەکان خوێندنگەکان داخراون، بە جۆرێک تەنها لە یەک قوتابخانەی ویلایەتی تەکساس، هەفتەی رابردوو 650 خوێندکار و 60 مامۆستا و تیمی قوتابخانەکە توشی پەتاکە بوون.
لەوبارەیە ناوەندی کۆنتڕۆڵکردنی نەخۆشییەکان باسی لەوەکردووە، تاوەکو ئێستا لانیکەم 24 ملیۆن کەس لەم وەرزی پەتایەدا توشی پەتاکە بوون و 310 هەزار کەسیان لە نەخۆشخانە داخڵ کراون، هەر بەهۆی پەتای وەرزییەوە 13 هەزار کەس گیانیان لەدەستداوە، کە 57یان منداڵن.
پزیشکەکان باس لەوە دەکەن، ئێستا لەدوای بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی کۆرۆناوە، تاڕادەیەک نیشانەکانی هەندێک لە پەتا وەرزییەکان توندتر بوون و هەندێک جار کەسانی توشبوو ئازار دەدەن.
بەهۆی زیادبوونی ئەم نەخۆشیە لە جیهاندا و مەترسیەکانی، رۆژی چواری شوباتی هەموو ساڵێک تایبەت کراوە بە رۆژی جیهانی شێرپەنجە و لەم رۆژەدا ناوەندە پزیشکییەکان لە سەرجەم وڵاتان، چەندین چالاکی جۆراوجۆر دەربارەی ئەم نەخۆشیە ئەنجامدەدەن.
شێرپەنجە چییە؟
شێرپەنجە لەرووی پزیشیکەوە بە (cancer) ناسراوە، بەهۆی گەشەی خانەکانەوە بەشێوەیەکی خێرا و نائاسایی بڵاودەبێتەوە، کە پێی دەڵێن (malignant cancer) و خانەکانی چواردەوری تێکدەشکێنێت و لە لەشدا تەشەنەدەکات.
لە جیهاندا زیاتر لە 100 جۆری شێرپەنجە دیاریکراون، کە دەتوانن هەموو بەشێکی جەستە بگرنەوە و بەپێی ئەو شوێن و خانەیەی سەرەتا لێی دەردەکەون ناودەبرێن.
خانە شێرپەنجەییەکان بەوە ناسراون بەبێ کۆنتڕۆڵ دابەشدەبن و زۆردەبن، هەندێکیان ماددەگەلی شێوەی هۆڕمۆنی دەردەدەن و پێکهاتە و فرمانی جەستە تێکدەدەن، هەندێکیشیان کاتێک لە شوێنێکی جەستە دروستدەبن، خانەکانی نزیکی خۆیان داگیردەکەن و بڵاودەبنەوە.
جۆرەکانی شێرپەنجە
شێرپەنجە بەپێی ئەو شوێنەی کە تێیدا دروستدەبێت، ناودەنرێت و چەند جۆرێکی جیاوازی هەیە و لە خانمان و پیاواندا جۆرە باوەکانی شێرپەنجە جیاوازن.
باوترین جۆرەکانی شێڕپەنجە لە خانماندا:
باوترین ئەو جۆرانەی شێرپەنجەی کە لە خانماندا هەن یەک لەدوای یەک بریتین لە شێرپەنجەی مەمک، سییەکان، گەدە، کۆڵۆن و ملی منداڵدان.
باوترین جۆرەکانی شێڕپەنجە لە پیاوان:
باوترین ئەو جۆرانەی شێرپەنجەی کە لە پیاواندا هەن یەک لەدوای یەک بریتین لە شێرپەنجەی سییەکان، گەدە، جگەر، کۆڵۆن، رێکە و سورێنچک.
هۆکارەکانی تووشبوون بە شێرپەنجە:
1- جگەرە
جگەرەکێشان گەورەترین هۆکاری تووشبوون بە شێرپەنجەیە، بەوەی حه‌وت هه‌زار مادده‌ی كیمیایی له جگه‌ره‌داهه‌ن، كه 70 یان رێگە بۆ تووشبوون به شێرپه‌نجه خۆشدەکەن.
2- نەخۆشییە ڤایرۆسییەکان
ڤایرۆسەکانی وەک HPV کە دەبێتە هۆی تووشبوون بە شێرپەنجەی ملی منداڵدان، هەروەها ڤایرۆسی جگەر HBV وHCV کە تووشی جگەر دەبن، دەبنە هۆی بەشەمێبوون و شێرپەنجەی جگەر.
3- قەڵەوی و شێوازی ژیان
كۆمه‌ڵه‌ی شێرپه‌نجه‌ی ئه‌مریكی ده‌ڵێت 33%ی حاڵه‌ته‌كانی شێرپه‌نجه به‌هۆی خۆراكی ناته‌ندروست، ناچالاكی جه‌سته‌یی و قه‌ڵه‌وین.
ئاژانسی شێرپەنجەی سەر بە رێکخراوی تەندروستیی جیهانی پێشبینیی کردووە، تاوەکو ساڵی 2050 ژمارەی تووشبووان بە شێرپەنجە بەرزببێتەوە بۆ 33 ملیۆن تووشبوو. لە کاتێکدا لە ساڵی 2022 ژمارەی تووشبووان گەیشتبووە 20 ملیۆن کەس.
بەپێی ئاماری وەزارەتی تەندروستی لە ساڵی رابردوودا تەنیا لە پارێزگای سلێمانی، سێ هەزار و 310 کەس بە تووشبووی جۆرە جیاوازەکانی شێرپەنجە دەستنیشانکراون، لەو ژمارەیەشدا 201 یان منداڵ.
زانایان لە توێژینەوەیەکی نوێدا باسیان لەو کاریگەرییە لاوەکییانە کردووە کە ئازارشکێنەکان لەسەر جەستەی مرۆڤ بەجێی دە‌هێڵن و لە ناو ئەوانیشدا باس لە پاراسیتامۆڵ دەکەن، کە کاریگەریی نەرێنی لەسەر جەستە جێدە‌ێڵێت.
توێژینەوەکە زانایانی بەریتانیا ئەنجامیان داوە و باس لەوە دەکەن، ئازارشكێنەکان سەرەڕای ئەوەی دەبنە هۆی نەهێشتی ئازار، کاریگەریی ئەرێنی و نەرێنیش لەدوای خۆیان جێدەهێڵن.
باس لەوەشدەکەن، بەشێکی ئازارشێکنەکان کاریگەریی ئەرێنی لەسەر هەوکردن، ژانەسەر، ئازاری ددان، پشتئێشە، نیشانەکانی سەرمابوون، دابەزاندنی فشاری خوێن، نەخۆشییەکانی دڵ، هەستیاریی و رەبۆ جێدەهێڵن.
ئاماژەیان بەوەشکردووە، ئەسپرین و کۆدایین و دیکللۆفیناک کە بە ڤۆڵتارینیش دەناسرێت، هێشتا کاریگەرییەکانیان ئەرێنین، بەڵام پاراسیتامۆڵ کاریگەریی نەرێنی دروست دەکات.
ئەو توێژەرانە دەشڵێن، پاراسیتامۆڵ کاریگەریی نەرێنی دەکاتە سەر یادگەی مرۆڤ و وادەکات بە تێپەڕینی کات یادگەی لاواز ببێت، یان کار لە هەوڵسوکەوتی ئاسایی دەکات وەک درک پێکردن و ئەنجامدانی کارەکانی رۆژانە.
دەشڵێت، بەردەوام بوون و زۆر خواردنی ئازارشکێنەکان و بەتایبەت پاراسیتامۆڵ، بە درێژایی کات کاریگەریی لەسەر گورچیلەکان و دڵ دروست دەکات.
ئامۆگاری نەخۆشەکانیش دەکات، تاوەکو بتوانن خۆیان لە خورادنی ئازارشكێن بەدوور بگرن، هەندێک جار بەرگەگرتنی ئازارەکە و گرتنەبەری رێکاری دیکە بۆ شکاندنی ئازار باشترین بژاردەیە.
پسپۆڕێكی ئەڵمانی دەڵێت: جگە لە سوودە زانراوەكانی وەرزش و چالاكی جەستەیی، پیادەڕەوی لە وەرزە فێنك و ساردەكانی پایز و زستاندا گرنگی دیكەشی هەیە، ئۆشی موریاپادی، پسپۆڕی خۆپارێزی تەندروستی لە ئەڵمانیا، دەڵێت گرنگە لە هەردوو وەرزی پایز و زستاندا لە هەوای كراوەدا پیادەڕەوی و راكردن ئەنجامبدەن بۆ جەستەیەكی بەهێز و چالاك.
ئەو پسپۆرە، پیادەڕەوی وەک یەکێک لە وەرزشە کاریگەرەکان بۆ ئەو کەسانە یپێشنیار دەکات کە ناتوانن بە شێوەیەکی رێکخراو وەرزشبکەن، .
چەند سودێکی گرنگی ئەو وەرزشە-:
سووتاندنی کالۆری: بە پێ ڕۆیشتن یارمەتیت دەدات لە سووتاندن کالۆری و ئەمەش دەبێتە هۆی دابەزاندنی کێش و ڕاهێنەرانی وەرزشیش ئاماژە بەوە دەدەن:
سووتانی ڕاستەقینەی کالۆریەکانت بەندە بە چەند هۆکارێکەوە، لەوانە:
خێرایی ڕۆیشتن
مەودای ڕۆیشتن
ئاڕاستەی رۆیشتن (لە کاتی ڕۆیشتن بەرەو سەرەوە کالۆری زیاتر دەسووتێت لەوەی کە لەسەر روویەکی تەخت دەسووتێت)
بەهێزکردنی دڵ: بە پێ ڕۆیشتن لایەنی کەم 30 خولەک لە ڕۆژێکدا و پێنج ڕۆژ لە هەفتەیەکدا دەتوانێت مەترسی تووشبوونت بە نەخۆشییەکانی دڵ بە ڕێژەی %19 کەم بکاتەوە. هەروەها رەنگە مەترسییەکانت زیاتر کەم ببێتەوە کاتێک ماوەی یان مەودای ڕۆیشتنەکەت لە رۆژێکدا زیاد دەکەیت.
شەکری خوێن دادەبەزێنێت: پسپۆڕان رێنمایی دەدەن کە لە پاش خواردنی ژەمەکان پیادەرەوی و رۆشتنێکی کورت، رەنگە ببێتە هۆی دابەزاندن، یان پاراستنی شەکری خوێن لە ئاستێکی تەندروستدا.
لێکۆڵینەوەیەک دەریخستووە، کە 15 خولەک پیاسەکردن سێ جار لە ڕۆژێکدا پاش ژەمەکان، ئاستی شەکری خوێن باشتر دەکات بە بەراورد بە 45 خولەک پیاسەکردن لە رۆژێکدا.
ئازاری جومگەکان کەم دەکاتەوە: رۆیشتن بەپێ دەتوانێت یارمەتی پاراستنی جومگەکان بدات، لەوانەش ئەژنۆ و جومگەی ران).
لە بەریتانیا ڤایرۆسێكی نوێ بڵاوبوەتەوە و كاریگەری زۆری لەسەر منداڵان و كەسانی بە تەمەن دروستكردوە.
بەپێی وێزگەی "جی بی نیوز"ی بەریتانی ، ڤایرۆسەكە هەمان ڤایرۆسە كە مانگی رابردوو لە چین بڵاوبوەوە و بە "ئێچ ئێم پی ڤی" ناسراوە ، لە ئێستاشدا رێژەی توشبون لە بەریتانیا گەیشتوەتە لە 4.9%، سەرەتا ڤایرۆسەكە لە ناوچە كەناراوەكانی بەریتانیا بڵاوبوەتەوە، بەڵام لە ئێستادا سەرتاسەری بەریتانیای گرتوەتەوە و ژمارەیەكی زۆر لە توشبووان لە نەخۆشخانەكاندا چارەسەر وەردەگرن .
ئەو ڤایرۆسە راستەوخۆ كاریگەری لە كۆئەندامی هەناسە دەكات و زۆرینەی نیشانەكانی هاوشێوەی نیشانەكانی كۆرۆنان ، زۆرترین كاریگەرییەكانیشی لەسەر منداڵان و كەسانی بە تەمەنە .
قائیمقامییەتی سلێمانی رایگەیاندووە، لیژنە هاوبەشەکانیان بەردەوامن لە سەردانکردن و لەماوەی حەوت ساڵی رابردوودا لیژنەی تەندروستی 523 دەرمانخانە و نۆرینگەی داخستووە.
كاردۆ وه‌هبی پزیشكی ده‌رمانساز و نوێنه‌ری به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی گشتیی ته‌ندروستی له لیژنه هاوبه‌شه‌كانی قائیمقامیه‌تی سلێمانی رایگەیاندووە، لە ساڵی 2018 تاوەکو کۆتایی 2024، لیژنەی تەندروستیی قائیمقامییەت پێنج هەزار و 50 سەردانیان ئەنجامداوە، لەو ژمارەیەش دوو هەزار و 944 پسوڵەی سەرپێچییان کردووە و خاوەنکارەکانیان رووبەڕووی رێکاری یاسایی کردووەتەوە.
ئاماژەی بەوەشكرد، هەر لەو ماوەیەدا 455 شوێن ئاگادارکراونەتەوە و 523 دەرمانخانە، نۆرینگە، تاقیگە و دوکانی گیاندەرمانی سروشتی داخراون.
کاردۆ وەهبی وتیشی، لە رابردوودا ده‌رمانی قاچاغ لە دەرمانخانەکاندا ده‌فرۆشرا، به‌ڵام ئێستا هێنانی ده‌رمانی قاچاغ و فرۆشتنی به‌رێژه‌یه‌كی زۆر كه‌می كردووه.
وتیشی، به‌پێی رێنماییه‌كانی وه‌زاره‌تی ته‌ندروستی 18 جۆر ده‌رمان بۆ نۆینگه‌كان دیاریكراوه، بۆیه ده‌بێت نۆرینگه‌كان پابه‌ندبن و ته‌نها ئه‌و جۆره ده‌رمانانه‌ی كه بۆیان دیاریكراوه بده‌ن به‌چاره‌خوازان.
زانایانی بواری خۆراک باس لەوە دەکەن، بۆ رووبەڕووبوونەوەی دەرکەوتنی نیشانەکانی پیریی خواردنی گوێز باشترین بژاردەیە.
لە هەرێمی کوردستاندا گوێزی هەورامان یەکێکە لەو جۆرانەی گوێز کە زۆرترین خواستی لەسەرە، هەم لە رووی تامەوە هەم لەرووی ناسکییەکەی، کە وەک دەڵێن: گوێزی هەورامان بە دەست دەشكێت.
نزیکایەتی خەڵکی کوردستان لە سروشتەوە، بەشێوەیەکی گشتی گوێز بەشێکە لە خواردنی سەر سفرەکان و بەدەر لە خواردنی لە ژەمی بەیانیاندا، لە ژەم و کاتەکانی دیکەشدا تێکەڵ بە چێشت و شیرینی دەکرێت.
سودە تەندروستییەکانی گوێز لەمێژە باسدەکرێن و لەناو کوردستانیشدا وەک ئیدیۆمێکی گاڵتەوگەپ بەیەکتر دەڵێن: "ئەوە گوێزی هەورامان دەخۆیت ئەوەندە زیرەکیت".
لە نوێترین توێژەوەدا زانایان وەک خۆراکێکی دژە پیریی ناوی دەبەن و باس لەوەدەکەن، ژەمێکی سوک و دەوڵەمەندە، کە بەهای خۆراکی بەرزە و دەتوانێت بەرەنگاری نەخۆشییەکانی دڵ و شێرپەنجە ببێتەوە و بەسوودە بۆ ئەو کەسانەی دەیانەوێت کێش دابگرن.
زانایان ئەوەیان خستووەتە روو، خواردنی گوێز بەجۆرێک بەسوودە، رێگە دەگرێت لە دەرکەوتنی نیشانەکانی پیریی و سەرچاوەیەکی باشی چەوریی تەندروستە بۆ جەستە.
میلیسیا گایگر پسپۆڕی تایبەتی بواریی خۆراک باسی لەوەکردووە، سەرجەم ئەو خۆراکانەی دەکرێت وەک چەرەس بخورێن دەوڵەمەندن بە چەوریی بەسوود، بەڵام چەورییە سوودبەخشەکانی گوێز جیاوازە و رێژەیان لەناو گوێزدا بەرزترە، بەتایبەت بەرزی رێژەی ئۆمیگا-3 و ترشی ئەلفا لینولینیک.
ئەو پسپۆڕە روونیشیکردووەتەوە، خواردنی رۆژانەی گوێز بە بڕێکی گونجا وادەکات رێژەی هەوکردن لە جەستەدا داببەزێت، چونکە گوێز بەرەنگاری گرفتەکانی ناوەوە و دەرەوەی جەستەش دەبێتەوە.
دەشڵێت، بەدەر لەوانە گوێز بە ڤیتامینەکانیش دەوڵەمەندە، ئەو بەرزی بەها خۆراکییەشی هاوکارە لە بەرەنگاربوونەوەی نەخۆشییەکانی دڵ و بۆرییەکانی خوێن، خەمۆکی، شەکرە، بەهێزکردنی مێشک و توانای سەرنجدان.
دوای زیاتر لە پێنج ساڵ، جارێکی دیکە دەزگای سی ئای ئەی ئەمریکی رایگەیاندووە، ڤایرۆسی کۆرۆنا لە تاقیگەدا گەشەی پێدراوە و لەخۆوە و لە سروشتەوە بڵاونەبووەتەوە.
جۆن راتکلیف بەڕێوەبەری دەزگای هەواڵگریی ناوەندیی ئەمریکا رایگەیاندووە، ئەوان بەشێوەیەکی تەواوەتی گەیشتوونەتە ئەو دەرئەنجامەی ڤایرۆسی کۆرۆنا لە تاقیگەدا گەشەی پێدراوە.
لەلایەکی دیکەوە، بەرپرسێکی باڵای ئەمریکا بۆ میدیاکان ئەوەی خستووەتە روو، ویلیام بیرنزی بەڕێوەبەری پێشووی دەزگاکە، لە ماوەی کۆتایی ئیدارەکەی جۆ بایدنی سەرۆکی پێشووی ئەمریکدا، داوای لە شیکارکاران و زانایانی دەزگاکە کردووە، بڕیارێکی یەکلاکەرەوە لەبارەی ڤایرۆسەکەوە بدەن.
ئەوەشی خستووەتە روو، هێشتا پرسەکە بە هەڵواسراوی ماوەتەوە و باس لە هەردوو ئەگەرەکە دەکرێت.
لە مانگی 12ی رابردوو و لەدوای پێنج ساڵ لە بە فەرمی راگەیاندنی یەکەم کەیسی توشبووی ڤایرۆسەکە، رێکخراوی تەندروستی جیهانیی باسی لەوەکرد، هێشتا چاوەڕوانی ئەوەن لەگەڵ چیندا هەماهەنگی بکەن و چین زانیاریی تەواویان لەسەر بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسەکە و وردەکاریی ئامارەکان بداتێ.
سیر لە رووی زانستیەوە بە Allium sativum ناودەبرێت، سوودێکی زۆری ھەیە و بەکاردەهێنرێت وەك چارەسەری نەخۆشیەکان چ بە رێگای سروشتی یان دروستکردنی دەرمانی پزیشکی، بەڵام لە هەندێک کاتدا زیانی بۆ جەستە دەبێت ئەگەر بخورێت یان بەکاربهێنرێت.
ماڵپەری "هەواڵی تەندروستی ئەمڕۆی ئەمریکی" لە بابەتێکیدا سوودە سەرسوڕهێنەرەکانی سیری خستۆتەڕوو، تیایدا باس لە گرنگی سیر و هاوکات ئەو کاتانەش دەکات کە نابێت سیری تێدا بخورێت:
سیستەمی بەرگری بەهێزدەکات: بەپێی توێژینەوەیەک ئەوانەی سەزە و میوە و بەتایبەت سیر دەخۆن ئەوا لە ٪ ٣٥ کەمتر تووشی نەخۆشییەکانی کۆڵۆن دەبن.
دژی هەوکردن دەجەنگێت: ئەگەر ئازاری جومگە و ماسولکەکانت هەیە ئەوا رۆنی سیری لێ بدە، ئەمە زۆر سوودی هەیە بۆ کەمکردنەوەی ئازارییان.
پەرە بە تەندروستی دڵ دەدات بەتایبەت سوودی بۆ راگرتنی فشاری خوێن هەیە و بەڕونکەرەوەیەکی گرنگی سیر دادەنرێت.
پێست پاک دەکاتەوە: سیر دەوڵەمەندە بە مادەی دژە ئۆکسان و دەتوانێت بەکتریا و زیپکەی سەر پێست لەناوبەرێت.
ئەوکاتانەی نابێت تیایاندا سیر بخورێت:
لەکاتی بەکارھێنانی دەرمانی دژە ئۆکسانی مەیاندنی خوێن، چونکە سیر خوێنبەربوون زیاد دەکات.
ـ لەکاتێکدا تووشی نەخۆشیەك بوویت و لەژێر چاودێری پزیشکدابوویت، بەشێوەیەکی رێکخراو دەرمان و چارەسەر بەکاردەهێنیت.
ـ لەکاتی هەستیارتی گەدە و توشبونت بە ئازار .
ـ لەکاتی دووگیانی نابێت وەکو دەرمانێکی سروشتی بۆ چارەسەری هیچ نەخۆشییەک بەکاربهێنرێت