تەندروستی
لە باشووری رۆژهەڵاتی وێڵز، بۆ یەکەمجار زیرەکی دەستکرد بەکاردەهێنرێت بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشی بیرچوونەوە بە شێوەیەکی خێراتر و وردتر، تاقیکردنەوەکە بەجۆرێکە سەرەتا کەمتر لە هەزار نەخۆش و دواتر هەزار کەس لە سەرانسەری بەریتانیا بەشدار دەبن.
لە هەوڵێکی دیکەی زانستیدا لە بواری پزیشکی شێوازێکی نوێی پشکنینی پێشکەوتووی خوێن بەکاردەهێنێت بۆ دەستنیشانکردنی بایۆمارکەرەکان، بەمەبەستی دەستنیشانکردنی پڕۆتینە بچووکەکان کە پەیوەندییان بە نیشانە سەرەتاییەکانی نەخۆشی بیرچوونەوە هەیە.
لە دوای پشکنینەکان بە زیرەکی دەستکرد، ئەنجامەکانیش هەر لە رێگەی زیرەکی دەستکردەوە شیدەکرێنەوە و ئەمە بە هەوڵێکی نوێێ زانستی اددەنرێت بۆ دەستنیشانکردنی نەخۆشی لەبیرچونەوەی پێشوەختە.
لە بەریتانیا نزیکەی ملیۆنێک کەس تووشی نەخۆشی بیرچوونەوە بوون و وڵاتەکە بەدەەست ئەو نەخۆشیەوە دەناڵێنێت؛ پێشبینیش دەکرێت لە ساڵانی داهاتوودا ئەم ژمارەیە زیاتر بەرزبێتەوە لەگەڵ پیربوونی هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە.
لێکۆڵینەوەیەکی نوێ دەریدەخات کە ئەو کەسانەی لە کاتژمێرە درەنگەکانی شەودا مۆبایل بەکاردەهێنن، زۆرجار باری دەروونییان ناسەقامگیرە.
لێکۆڵینەوەکە، کە لە گۆڤاری "ساینتێفیک ریپۆرتس" بڵاوکراوەتەوە و داتای بەکارهێنانی 310 کەسی پێگەیشتووی بۆ پلاتفۆرمی "ئێکس" شیکردووەتەوە، نیشانیداوە کە ئەو کەسانەی لە نێوان کاتژمێر 11ی شەو و 5ی بەیانیدا پۆست دەکەن یان چالاکن لە پلاتفۆرمەکەدا، ناسەقامگیریی دەروونییان تێدا بەدی کراوە، بە بەراورد بەو کەسانەی لە رۆژدا پلاتفۆرمەکە بەکاردەهێنن.
دانیال جۆنسۆن لە زانکۆی "بریستۆڵ"ی بەریتانی، کە لێکۆڵینەوەکەی لەگەڵ توێژەرانی دیکەی هەمان زانکۆ ئەنجامداوە، رایگەیاند: "ئەم ئەنجامانە گومان دەخەنە سەر ئەو سەرقاڵییە سیاسییەی کە هەوڵدەدات کاتی بەکارهێنانی شاشە کەم بکاتەوە، و لە تێگەیشتن لە کاریگەریی سۆشیال میدیا لەسەر تەندروستی دەروونی نزیکمان دەکاتەوە."
جۆنسۆن لە وتارێکدا کە لە پلاتفۆرمی "زە کۆنڤێرسەیشن" بڵاوکراوەتەوە، رونیکردەوە کە کێشەی لێکۆڵینەوەکانی پێشوو ئەوەیە کە تەنها سەرنجیان لەسەر ماوەی بەکارهێنان بووە، ئاماژەی بەوەشدا کە رەفتاری بەکارهێنەر و ئەو پلاتفۆرمەی کە بەکاریدەهێنێت دوو هۆکاری گرنگن بۆ دیاریکردنی ئەنجامەکان.
جۆنسۆن و هاوکارانی پشتیان بە "پێوەری خۆشگوزەرانی دەروونی" بەستووە، کە لە 14 خاڵ پێکدێت و بۆ پێوانەکردنی هەست و کارکردنی کەسەکە بەکاردێت.
توێژەران بۆیان دەرکەوتووە کە کاتی پۆستکردن لە "تویتەر" پەیوەندی بە خۆشگوزەرانی دەروونییەوە هەیە، هەروەها بۆیان دەرکەوتووە کە خۆشگوزەرانیی دەروونی لەو کەسانەی کە شەوانە چالاکن کەمترە، بە بەراورد بەوانەی کە لە کاتژمێرەکانی رۆژدا پۆست دەکەن.
لێکۆڵینەوەکە ئەوەشی نیشاندا کە پەیوەندیی نێوان کاتی پۆستکردن و نیشانەکانی دڵەڕاوکێ و خەمۆکی بەهێزتر بووە، بە تایبەتی لە بەشداربووانی بەتەمەنتردا.
کۆکا کۆلا بۆ یەکەمین جار لە ساڵی 1886 لەلایەن پزیشکی دەرمانساز، د. جۆن سیس پێمبێرتۆنەوە لە جۆرجیا بەرهەمهێنرا، کە لە بنەڕەتدا وەک چارەسەرێکی پزیشکی بەکارهاتووە.
د. پێمبێرتۆن لە پاش برینداربوونی لە جەنگی ناوخۆی جۆرجیادا لە ماوەی ساڵانی 1880کاندا و ئالوودەبوونی بە ماددەی "مۆرفین" کە وەک ئازارشکێنێک بەکاری دەهێنا، بەدوای دۆزینەوەی ئازارشکێنێکی جێگرەوەدا وێڵبوو.
پزیشکەکە چەندین ماددەی یەک لەدوای یەکی لە تاقیگەدا تاقیکردەوە. دواجار پاش دەیان تاقیکردنەوە، گیراوەیەکی نوێی خستەڕوو کە بە "کۆکاکۆلا" ناسرا؛ گیراوەکە تێکەڵەیەک بوو لە پوختەی گەڵای "کۆکایین" و تۆوی درەختی "کۆلا". بڕی کەم کۆکایین لە پێکهاتەی گیراوەکەدا هەبوو، کە وەک ئازارشکێنێک کاری دەکرد. هاوکات تۆوی رووەکی کۆلا، بەهۆی ئەوەی ماددەی کافایینی لەخۆگرتبوو، وەک وریاکەرەوەیەک لە گیراوەکەدا بەکاردەهات.
"کۆکاکۆلا" لە دەرمانخانەیەکی شاری ئەتلەنتا دەفرۆشرا؛ گیراوەکە گازی تێدەکرا و لە شێوەی سۆدەدا بە نرخی 5 سەنت بۆ هەر پەرداخێک دەفرۆشرا. لەو ساتەوەختەدا، بەکارهێنان سەرەکیی کۆکاکۆلا بە مەبەستی چارەسەری پزیشکی بووە، بە دیاریکراوی بۆ چارەسەری ژانەسەر، بێهێزی و تێکچوونە دەمارییەکان.
لەگەڵ تێپەڕبوونی کاتدا بەکارهێنانی ئەم گیراوەیە گۆڕانکاریی بەسەردا هات و خەڵکی زیاتر وەک خواردنەوەیەکی چێژبەخش تەماشایان دەکرد، لەبری بەکارهێنانی وەک چارەسەرێکی پزیشکی، تاوەکو لە سەرەتای ساڵانی 1900ـەکاندا کۆمپانیای بەرهەمهێنەری کۆکاکۆلا پێکهاتەی "کۆکایین"ـی لە گیراوەکەدا لابرد و لە شێوەی خواردنەوەیەکی چێژبەخشدا تاوەکو ڕۆژگاری ئەمڕۆ دەفرۆشرێت.
مەترسییە تەندروستییەکانی کۆکاکۆلا
ماڵپەڕی “WebMD” دەڵێت، خواردنەوە گازییەکان، لەنێویشیاندا کۆکاکۆلا، هۆکارن بۆ تووشبوون بە قەڵەوی، نەخۆشییەکانی دڵ، شەکرەی جۆری دوو، لاوازبوونی گورچیلەکان و جگەر، شێرپەنجە و چەندین گرفتی تەندروستیی دیکە.
لە ئێستادا جیهان رووبەڕووی شەپۆلێکی بەرزبوونەوەی تووشبوون بە ئەنفلۆنزا و "کۆڤید-19" و هەڵامەت بەخۆوە دەبینێت، ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دابەزینی پلەکانی گەرما و هاتنی وەرزی پاییز.
هەردوو ڤایرۆسەکە (هەڵامەت و کۆڤید-19) چەندین نیشانەی هاوبەشیان هەیە، ئەمەش جیاکردنەوەیان قورس دەکات، بەڵام جیاوازی هەیە لە شێوازی دەرکەوتن و ئەو مەترسییانەی کە دروستی دەکەن، پێویستە ئەم زانیارییانە بزانین بۆ دیاریکردنی دروستیی تووشبوونەکە بە مەبەستی دڵنیابوون لە وەرگرتنی چارەسەری کاریگەر و خۆپاراستن لە ئاڵۆزییە مەترسیدارەکان.
چۆن بزانم تووشی هەڵامەت بووم؟
هەڵامەت (ئەنفلۆنزا) هەوکردنێکی کۆئەندامی هەناسەیە کە بە توندی لە وەرزە ساردەکاندا بڵاودەبێتەوە و دەکرێت زیانێکی زیاتری بە جەستە بگەیەنێت و لاوازتری بکات، لە کاتێکدا سەرمابوونی ئاسایی دەبێتە هۆی پژمین، فرمێسکی چاو و هەوکردنێکی سووکی قورگ، هەڵامەت زیاتر بە شێوەیەکی لەناکاو دەردەکەوێت لەگەڵ تا، ئازاری جەستە و ماندویەتی.
هەڵامەت ساڵانە هەزاران کەس ناچار دەکات بچنە نەخۆشخانەکان و مەترسییەکی تایبەتە بۆ بەساڵاچووان، منداڵان و ئەو کەسانەی کێشەی تەندروستی درێژخایەنیان هەیە یان کۆئەندامی بەرگرییان لاوازە.
کوتان بەهێزترین رێگەی بەرگرییە، توێژینەوەکان دەریدەخەن کە پێکوتەکان بە شێوەیەکی بەرچاو حاڵەتەکانی نەخۆشی قورس و چوونە نەخۆشخانە کەم دەکەنەوە.
چۆن بزانم تووشی "کۆڤید-19" کۆرۆنا بووم؟
"کۆڤید-19" هێشتا نەخۆشییەکی مەترسیدارە، بە تایبەت لە نێو ئەو کەسانەی کە لاوازن. ڤایرۆسەکە بەردەوامە لە گەشەکردن، چونکە گۆڕاوە نوێیەکان بە ئاسانی لە رێگەی پرژاندنی هەناسەوە بڵاودەبنەوە.
نیشانە باوەکانی نەخۆشییەکە لە سەرەتای پەتای گشتگیرییەوە گۆڕاون، ئێستا زۆرێک لە خەڵک تووشی نیشانەی هاوشێوەی سەرمابوون دەبن، وەک هەوکردنی قورگ یان گیرانی کونەکانی لووت. بەڵام ئەوانی تر هێشتا باسی تا یان لەرزین، یان کۆکەی بەردەوام، یان ماندویەتی، یان سەرئێشە، یان تەنگەنەفەسی دەکەن. هەروەها کێشەی گەدەش رەنگە روبدات وەک دڵ تێکەڵهاتن و سکچوون.
کەمخەویی ماوەدرێژ، تەنها کاریگەریی نەرێنی لەسەر پڕۆگرامی خەوتن دروست ناکات، بەڵکو توێژینەوەیەکی زانستیی نوێ ئاشکرای دەکات کە دەتوانێت پیربوونی مێشکیش خێراتر بکات. ئەم دۆزینەوەیە جەخت لەسەر گرنگیی خەوێکی تەندروست دەکاتەوە بۆ پاراستنی تەندروستی مێشک بە درێژایی تەمەن.
لێکۆڵینەوە زانسییەکە کە لە گۆڤاری زانستیی "Neurology" بڵاوکراوەتەوە، ئاشکرای دەکات ئەو کەسانەی تووشی کەمخەویی ماوەدرێژ دەبن – یان لانیکەم سێ شەو لە هەفتەیەکدا بۆ ماوەی سێ مانگ یان زیاتر گرفتی خەوتنیان بۆ دروست دەبێت – بە ڕێژەی 40% زیاتر لەو کەسانەی خەوێکی ئاساییان هەیە، ئەگەری تووشبوونیان بە خەمۆکی و لاوازبوونی هزری هەیە؛ بە گوتەی توێژەران، ئەمە یەکسانە بە 3.5 ساڵ زیادبوونی پیریی مێشک.
دکتۆر دیێگۆ ز. کارڤالیۆ، یەکێک لە نووسەرانی لێکۆڵینەوەکە و پسپۆڕی دەمار و مێشک لە ناوەندی تەندروستیی مایۆکلینیکی ئەمریکا، لە لێدوانێکدا رایگەیاند: "ئەم دۆزینەوانە دەبنە بەشێکی دیکە لەو کۆمەڵە بەڵگەیەی کە نیشانی دەدەن خەو تەنها بۆ پشوودان نییە؛ بەڵکو میکانیزمێکی گرنگی بەهێزکردنی کۆئەندامی بەرگری و پاراستنی تەندروستیی مێشکە."
تیمەکەی کارڤالیۆ زیاتر لە 2750 کەسایەتی گەورەی ئەمریکی، کە لە روی دەروونییەوە تەندروست بوون، بۆ ماوەی نزیکەی شەش ساڵ لێکۆڵینەوەیان لەسەر کرد. 16%ی بەشداربووان تووشی کەمخەوی بوون. ئەوان بە بەردەوامی تاقیکردنەوەی یادەوەری و بیرکردنەوەیان بۆ ئەنجامدرا و هەندێکیشیان پشکنینی تیشکیی مێشکیان بۆ کراوە.
بە گشتی، 14%ی ئەو کەسانەی تووشی کەمخەوی بوون، دواتر تووشی خەمۆکی یان لاوازبوونی هزری بوون، لە کاتێکدا ئەم ژمارەیە لەو کەسانەدا کە کەمخەوییان نەبووە، 10% بووە. هەروەها، ئەو کەسانەی کەمخەوی درێژخایەنیان هەبووە، بە درێژایی ئەو ساڵانە، لەروی توانای بیرکردنەوەوە لاوازییەکی زۆریان بە خۆیانەوە بینیوە.
کارڤالیۆ گوتیشی: "ئێمە دابەزینێکی خێراترمان لە تواناکانی بیرکردنەوە و گۆڕانکاری لە مێشکدا بەدی کرد، کە نیشان دەدات کەمخەوی ماوەدرێژ دەتوانێت هۆشدارییەکی پێشوەختە بێت، یان تەنانەت هۆکارێکی بەشداربێت لە کێشەکانی ناسینی داهاتوودا." ئەم ئەنجامانە تەنانەت دوای لەبەرچاوگرتنی هۆکارەکانی وەک تەمەن، بەرزی فشاری خوێن، خەوی پچڕپچڕ و بەکارهێنانی دەرمانی خەویش، جێگیر مانەوە.
هەرچەندە لێکۆڵینەوەکە سەلمێنەری ئەوە نییە کە کەمخەوی راستەوخۆ دەبێتە هۆی کێشەی مێشک، بەڵام تەنها نیشانی داوە کە پەیوەندییەک لەنێوان کەمخەوی و تەندروستی مێشکدا هەیە. پێویستە توێژینەوەی زیاتر ئەنجام بدرێت بۆ دیاریکردنی هۆکاری وردی ئەم پەیوەندییە.
هاوکات توێژینەوەکە نیشانی دا کە کەمخەویی ماوەدرێژ رەنگە کاریگەریی زیاتر لەسەر تەندروستی مێشکی هەندێک کەس هەبێت وەک لەوانی دیکە. بەشداربووان کە دەیانگوت کەمتر لە ئاستی ئاسایی دەخەون، خاڵی سپی زیاتر لە پشکنینی مێشکیاندا دەرکەوتبوو، کە نیشانەی زیان گەیشتنە بە مێشکیان، هەروەها ماددەی ئەمیلۆیدیش زیاتر بینرابوو؛ پڕۆتینگەلێکن کە لە مێشکدا کۆدەبنەوە و پەیوەندییان بە سەرهەڵدانی نەخۆشیی ئەلزەهایمەرەوە هەیە. ئاستی ماددەی ئەمیلۆیدی ئەوان هاوشێوەی ئەو کەسانە بوو کە جینی APOE4ـیان هەیە؛ جینێکە مەترسیی ئەلزەهایمەر زیاد دەکات. هەروەها لەنێوان خۆبەخشەکاندا کە ئەم جینەیان هەبوو، دابەزینێکی زیاتر لە یادەوەری و تواناکانی بیرکردنەوەدا بەدی کرا.
کارڤالیۆ گوتی: "ئەنجامەکانمان نیشان دەدەن کە کەمخەوی رەنگە بە شێوازی جیاواز کاریگەری لەسەر مێشک هەبێت، نەک تەنها لە رێگەی ئەمیلۆیدەوە، بەڵکو لە رێگەی دەمارە خانە بچووکەکانی مێشکیشەوە."
ئەم دۆزینەوانە نوێترین بەڵگەن لەسەر پەیوەندیی نێوان خەو و تەندروستی مێشک. کەمخەوی ماوەدرێژ مەترسییەکانی بەرزی فشاری خوێن، نەخۆشیی دڵ، شەکرە، خەمۆکی و قەڵەوییش زیاد دەکات.
بەگوێرەی دوایین بڵاوکراوەکانی رێکخراوی تەندروستیی جیهانی، نزیکەی 57 ملیۆن کەس لە جیهاندا تووشبووی خەمۆکین و کەمخەویش نزیکەی 16.2%ی دانیشتووانی ئەو وڵاتانەی تووش کردووە کە داتای باوەڕپێکراویان هەیە.
لە کۆتاییدا کارڤالیۆ وتی: "ئەم لێکۆڵینەوەیە گرنگیی چارەسەرکردنی کەمخەوی ماوەدرێژ دووپات دەکاتەوە، نەک تەنها بۆ باشترکردنی کوالیتی خەو، بەڵکو رەنگە بۆ پاراستنی تەندروستی مێشکیش لە پیریدا."
كیتۆ، ئەو بەرنامە خۆراكییەی زۆرترین پرسیار و گومان لەبارەی سەلامەتی و كاریگەرییەكانییەوە لەئارادایە.
كیتۆ بریتییە لە جۆرە رێجیمێك كە تێیدا پەیڕەوكەرانی دووردەكەونەوە لە خواردنی كاربۆهیدرات و زیاتر پشتدەبەستن بەو خۆراكانەی دەوڵەمەندن بە چەوری، بەجۆرێك نزیكەی %90ـی رێجیمەكە چەورییە و بەشێكی كەمیشی پرۆتینە.
زانكۆی هارڤارد لە دوایین بڵاوكراوەكانیدا ڕایگەیاند، لە بنەڕەتدا رێجیمی كیتۆ بۆ چارەسەركردنی گەشكەیە لە منداڵاندا، بەڵام هەندێك جار خەڵكی بۆ دابەزاندنی كێش پشتی پێدەبەستن، لەم حاڵەتەشدا دەبێت بۆ ماوەیەكی كورتخایەن پەیڕەو بكرێت، نەك بۆ هەمیشەیی.
پسپۆڕانی زانكۆی هارڤارد دەشڵێن، رێجیمی كیتۆ بەهۆی ئەوەی وا لە جەستە دەكات رەوتی دەستكەوتنی وزە لە لە گلوكۆزەوە بگۆڕێت بۆ چەوری، دەشێت بە تێپەڕبوونی كات ببێتەهۆی تووشبوون بە جۆرێك لە شێواوی و هەستیاریی دەروونی، تەنانەت رەنگە لاوازیی یادگەشی بەدوادا بێت، چونكە باشترین سەرچاوەی وزە بۆ كاركردنی مێشك گلوكۆزە، نەك چەوری.
رێجیمی كیتۆ بەدەر لە گۆشت، مریشك، ماسی و هێلكە، هەر یەك لە جۆرە جیاوازەكانی چەرەس، پەنیر، سەوزەكانی وەك سپێناخ، كاهوو، برۆكلی، كەلەرم، بیبەر، پیاز، سیر، قارچك و خەیار لەخۆدەگرێت، ئەمەش لە كاتێكدا پاقلەمەنییەكان، دانەوێڵەكان، شەكر و میوە لەخۆناگرێت.
زانكۆی هارڤارد باس لەوەش دەكات، پەیڕەوكردنی ئەم رێجیمە بۆ ماوەیەكی درێژ هۆكارە بۆ بەرزبوونەوەی ئاستی كۆلیسترۆڵی زیانبەخش، تووشبوون بە كەمیی مەگنیسیۆم و ڤیتامین B و زیادبوونی مەترسیی تووشبوون بە قەبزی.
زانكۆی هارڤارد سەبارەت بەوەی كە بۆچی خەڵكانێكی زۆر پەیڕەوكاری ئەم رێجیمە، دەڵێت "باس و خواسی ئەم رێجیمە لە هەموو شوێنێكە، خەڵكی بەردەوام گوێیان لە كۆمەڵێك چیرۆك دەبێت لە هاوڕێ و چواردەورەوە كە چۆن ئەم رێجیمە كاریگەر بووە لە دابەزاندنی كێشدا؛ بەشێك لە زانایان هۆكاری كاریگەربوونی رێجیمەكە دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی ئەم بەرنامە خۆراكییە بەدەر لەوەی چەوری خەزنكراوی جەستە دەسووتێنێت، لە هەمانكاتیشدا ئارەزووی كەسەكە بۆ خواردن كەمدەكاتەوە، چونكە هەرسكردنی چەوری لە كۆئەندامی هەرسدا كاتی زۆری پێویستە و هەستی تێری درێژ دەكاتەوە."
لە كۆتاییدا زانكۆی هارڤارد جەخت دەكاتەوە لەوەی سەرجەم بەرنامە خۆراكییە جیاوازەكان لە سەرتاسەری جیهاندا بەبێ جیاوازی، ئەگەر سنووربەندییەكی توندی تێدابێت و خۆراكە فرەجۆرەكان لەخۆ نەگرێت، نابێت بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ پەیڕەو بكرێت.
دەرونناس و پسپۆڕی ماددە هۆشبەرەکان، ئەلێکسی کازانتسێڤ، ئاماژە بەوە دەکات کە هەمووان دەزانن کحول کاریگەرییەکی وێرانکەری لەسەر جەستەی مرۆڤ هەیە، بەڵام تەنها ژمارەیەکی زۆر کەم لە خەڵکی دەتوانن بە تەواوەتی وازی لێ بهێنن.
کازانتسێڤ کحول بە "چەکێکی کوشندە" وەسف دەکات.
ناوبراو دەڵێت: "بۆ مێشک، گرنگ نییە رێژەی کحول لە خواردنەوەکەدا بەرز بێت یان نزم، واتە خواردنەوەی چەند لیترێک بیرە یان شەراب مەترسییەکی راستەقینە دروست دەکات."
بە وتەی ئەو، لە سەدەی بیست و یەکدا کحول وەک ماددەیەکی کاریگەر لەسەر دەروون دانانرێت، بەڵکو بە پێچەوانەوە، هۆشیاری لاواز دەکات و کارکردنی بەشی پێشەوەی مێشک (ناوچەی نێوچەوان) سست دەکات، پاشان کەسەکە خەواڵوو دەبێت یان خاو دەبێتەوە. ئەم حاڵەتە بۆ گەنجان گونجاو نییە، چونکە ئەوان پێویستیان بەوەیە بەردەوام چالاک و بەرهەمدار بن و بیرۆکەکانیان ئازاد بکەن.
هەروەها دەڵێت: "بەڵام بۆ کەسانی بەساڵاچوو، زۆرجار کحول وەک رزگارکەرێک وایە، واتە وەک ماددەیەکی سڕکەری لە کۆمەڵگادا پەسەندکراو، دەمارەکان خاو دەکاتەوە و ئارامیان دەکات و کاریگەری لەسەر کۆئەندامی دەماری ناوەندی دادەنێت."
شارەزاکە ئاماژە بە مەترسیی لەدەستدانی کۆنترۆڵی خود دەکات، چونکە دەبێتە هۆی بۆشاییەکی بایۆلۆجی، کۆمەڵایەتی و رۆحی، و سەرەنجام جەستە وێران دەکات.
دوای ئەوەی بە هەوڵی قوباد تاڵەبانی کێشە پزیشکییەکانی سنووری سلێمانی چارەسەرکرا، ئەمڕۆ دەست بە خەرجکردنی پارەی دەرمان کرا.
بەڕێوەبەرایەتی گشتیی تەندروستی سلێمانی دەڵێت: دوای ئەوەی لەسەر راسپاردەی قوباد تاڵەبانی، جێگری سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێم و ئاوات شێخ جەناب وەزیری دارایی بڕیاری چارەسەرکردنی کێشەی نەشتەرگەری و دەرمان و نەبوونی کەرەستەی پزیشکی لە سلێمانی درا ئەمڕۆ دەستکرا بە خەرجکردنی پارەکە.
لە راگەیەندراوەکەدا هاتووە، "بەمەش کێشەی نەشتەرگەری و دەرمان و نەبوونی کەرەستەی پێویستی پزیشکی لە سلێمانی تا کۆتایی ئەمساڵ کۆتاییهات".
خوێن کۆڵەکەی سەرەکیی تەندروستیی مرۆڤە؛ بەرپرسیارە لە دابینکردنی ئۆکسجین و خۆراکەماددە بۆ سەرجەم خانە و شانە جۆراوجۆرەکانی جەستە، هاوکات بەشێکی گرنگە لە کۆئەندامی بەرگری و پرۆسەی دەردانە دەروەی پاشەڕۆ لە جەستەدا، ئەمەش وێڕای رۆڵی کارای لە رێکخستنی پلەی گەرمیی جەستە و بوون بە ناوەندێک بۆ گواستنەوەی هۆرمۆن لە بەشێکەوە بۆ بەشێکی دیکەی جەستە.
پێکهاتەی خوێن %55ـی شلەی پلازمایە،کە لە ئاو و پرۆتین پێکدێت، هاوکات %45ـەکەی دیکەشی بریتییە لە خرۆکە سوورەکان، خرۆکە سپییەکان و پەڕەکانی خوێن.
دامەزراوەی دڵ لە بەریتانیا دەڵێت، هەر دڵۆپێک خوێن لە ماوەی 24 سەعاتدا زیاتر لە 19 هەزار کیلۆمەتر لە جەستەدا دەبڕێت؛ یەکسانە بە نیو خول سووڕانەوە بە دەوری زەویدا.
پیاوێکی پێگەیشتووی تەندروست نزیکەی 5 بۆ 6 لیتر خوێن لە جەستەیدایە، لە کاتێکدا رێژەکە بۆ خانمان نزیکەی 4 بۆ 5 لیترە. هۆکاری ئەم جیاوازییە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی پیاوان بڕێکی زیاتر ماسوولکە لە جەستەیاندا هەیە و پێویستیان بە سەرچاوەی زیاتری خوێنە بۆ دابینکردنی خۆراکەماددە و ئۆکسجینی تەواو بۆ ماسوولکەکان.
توێژینەوەیەکی نوێی پزیشکی دەریخستووە کە پەیڕەوکردنی سیستەمێکی خۆراکیی دوور لە گۆشت، کاریگەریی پاراستنی جەستەی دەبێت دژی چەندین جۆری نەخۆشیی شێرپەنجە.
گۆڤاری "American Journal of Clinical Nutrition" بڵاویکردەوە، توێژینەوەکە لەسەر نزیکەی 80 هەزار کەس لە کەنەدا و ئەمریکا ئەنجامدراوە، کە لە سەرەتای توێژینەوەکەدا هیچ کامێکیان تووشبووی شێرپەنجە نەبوون. زانایان بۆ ماوەی 15 ساڵ چاودێریی سیستمی خۆراکی و دۆخی تەندروستییان کردوون.
دوای بەراوردکردنی داتاکان دەرکەوت، ئەو کەسانەی پشتیان بە سیستمی خۆراکیی روەکی بەستووە، مەترسیی تووشبوونیان بە هەموو جۆرەکانی شێرپەنجە بە ڕێژەی %12کەمیکردووە، هەروەها بۆ ئەو گرێیانەی کە "کەمتر دووبارە دەبنەوە" رێژەکە %18بووە.
جیاوازییەکە بەتایبەتی لە هەندێک جۆری شێرپەنجەدا بەرچاو بووە؛ مەترسیی تووشبوون بە شێرپەنجەی قۆڵۆن و ریخۆڵە ئەستوورە لەناو روەکخۆرەکاندا بە ڕێژەی %21، شێرپەنجەی گەدە بە رێژەی %45، و نەخۆشییە لیمفاوییەکان (lymphoproliferative diseases) بە ڕێژەی%25 دابەزیوە. هەروەها، کەمبوونەوە لە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەی مەمک و پڕۆستاتیشدا بەدیکراوە.
سەرپەرشتیارانی توێژینەوەکە ئاماژەیان بەوەدا کە سیستمی خۆراکیی روەکی دەوڵەمەندە بە ریشاڵ، دژەئۆکسان و ماددە کیمیاییە روەکییەکان کە دەتوانن هەوکردن کەمبکەنەوە و کرداری مێتابۆلیزم لە لەشدا باشتر بکەن. لەگەڵ ئەوەشدا، هۆشدارییان دا کە ئەم ئامارە دڵخۆشکەرانە مانای پارێزگاریی تەواوەتی نییە لە شێرپەنجە، و پێویستی بە توێژینەوەی زیاتر هەیە بۆ زانینی میکانیزمی کاریگەریی سیستمی خۆراکی لەسەر کەمکردنەوەی ئەگەری تووشبوون بە گرێ شێرپەنجەییەکان.
ئایا بەدوای رێگایەکی سروشتی و ئاساندا دەگەڕێیت بۆ ئەوەی خەوێکی باشترت هەبێت و خێراتر خەوت لێبکەوێت؟ وەڵامەکە لەوانەیە لەناو سەبەتەی میوەکەی بەردەمتدا بێت. خواردنی کیوی پێش خەوتن نوێترین رێگەیە کە زۆر کەس سوودیان لێ بینیوە بۆ خەوێکی قووڵ و ئارام.
توێژینەوە زانستییەکان چی دەڵێن؟
کیوی، کانگای ڤیتامین و کانزا گرنگەکانە. بەڵام ئایا بەڕاستی دەتوانێت یارمەتی باشترکردنی خەومان بدات؟
بەپێی قسەی دکتۆر راج داسگوپتا، پسپۆڕی خەو، چەند توێژینەوەیەکی سەرەتایی دەریانخستووە کە خواردنی کیوی پێش خەوتن کاریگەرییەکی ئەرێنی بەرچاوی هەیە:
- خەوی خێراتر و کوالێتی باشتر: توێژینەوەیەک دەریخستووە ئەو کەسانەی کە بۆ ماوەی چوار هەفتە، کاتژمێرێک پێش خەوتن دوو کیوییان خواردووە، زووتر خەویان لێکەوتووە، ماوەی خەویان درێژتر بووە، و کوالێتی خەوەکەیان باشتر بووە.
- کاریگەری لەسەر وەرزشەوانان: توێژینەوەیەکی تر کە لەسەر وەرزشەوانان کراوە، سەلماندوویەتی خواردنی دوو کیوی پێش خەوتن بووەتە هۆی کەمبوونەوەی ژمارەی جارەکانی بەخەبەرهاتنەوە لە شەودا و بەخشینی خەوێکی قووڵتر.
بۆچی کیوی یارمەتیدەرە بۆ خەو؟ بنەما زانستییەکەی چییە؟
کیوی چەند پێکهاتەیەکی گرنگی تێدایە کە راستەوخۆ یارمەتی باشترکردنی خەو دەدەن:
- سیرۆتۆنین (Serotonin): کیوی سەرچاوەیەکی دەوڵەمەندی سیرۆتۆنینە. ئەم ماددە کیمیاییەی مێشک رۆڵێکی سەرەکی هەیە لە رێکخستنی خەودا و یارمەتی مانەوەت دەدات لە خەوێکی قووڵدا.
- میلاتۆنین (Melatonin): جەستە سیرۆتۆنین بەکاردەهێنێت بۆ دروستکردنی هۆرمۆنی میلاتۆنین، کە ناسراوە بە "هۆرمۆنی خەو". ئەم هۆرمۆنە کاتژمێری بایۆلۆجی لەش رێکدەخات و ئاماژە بە جەستە دەدات کە کاتی خەوتن هاتووە.
- فۆلێت (Folate): کیوی بڕێکی باش لە فۆلێتی تێدایە، کە جۆرێکە لە ڤیتامین B. کەمبوونەوەی ئاستی فۆلێت لە لەشدا پەیوەندی هەیە بە کێشەکانی خەوەوە، بۆیە خواردنی کیوی یارمەتی پڕکردنەوەی ئەم کەمییە دەدات.
- دژەئۆکسانەکان (Antioxidants): ئەم میوەیە پڕە لە دژەئۆکسانی بەهێز وەک ڤیتامین C و E. فشاری ئۆکسیدەتیڤی (Oxidative stress) لە لەشدا دەتوانێت خەو تێکبدات، و دژەئۆکسانەکانی ناو کیوی یارمەتی کەمکردنەوەی ئەم فشارە دەدەن.
- ڕیشاڵ (Fiber): خواردنی یەک کیوی نزیکەی ٣ گرام ریشاڵ بە جەستە دەبەخشێت. زیادکردنی ریشاڵ لە سیستمی خۆراکیدا دەتوانێت یارمەتی کەمکردنەوەی هەوکردن بدات و بەرهەمهێنانی هۆرمۆنەکانی رێکخەری خەو زیاد بکات.
چۆن و کەی کیوی بخۆین تا باشترین سودی لێببینین؟
بۆ ئەوەی زۆرترین سوود لە کیوی وەربگریت بۆ خەو، کات و بڕی خواردنەکەی گرنگە.
پێشنیازی پسپۆڕان: پسپۆڕان رێنمایی دەکەن کە دوو کیوی، نزیکەی کاتژمێرێک پێش نووستن بخورێت. ئەم ماوەیە یارمەتی جەستە دەدات کە پێکهاتە خۆراکییەکان هەرس بکات و ئاستی سیرۆتۆنین بەرز بکاتەوە پێش ئەوەی بچیتە جێگاوە.
ئاگاداری و تێبینییە گرنگەکان:
هەرچەندە کیوی سوودێکی زۆری هەیە، بەڵام لەوانەیە بۆ هەموو کەسێک گونجاو نەبێت:
- حەساسیەت: ئەگەر حەساسیەتت بە لاتێکس (lastîk) یان هەندێک میوەی تر هەیە، ئاگاداربە چونکە کیوی لەوانەیە ببێتە هۆی کاردانەوەی حەساسیەت.
- شەکر: کیوی بە شێوەیەکی سروشتی رێژەیەکی شەکری تێدایە. ئەگەر نەخۆشی شەکرەت هەیە یان چاودێری بڕی شەکری خۆراکت دەکەیت، پێویستە ئەمە لەبەرچاو بگریت.
پوختە و کۆتایی
باشترین رێگا بۆ ئەوەی بزانیت ئایا کیوی یارمەتیت دەدات، ئەوەیە کە خۆت تاقی بکەیتەوە. دەستپێکردن بە خواردنی دوو کیوی کاتژمێرێک پێش خەوتن رێگایەکی ئاسان و سروشتییە کە لەوانەیە کلیلی خەوێکی ئارام و قووڵ بێت بۆ تۆ.
کافایین دەتوانێت بەشێک بێت لە سیستەمێکی خۆراکی تەندروست بۆ زۆربەی خەڵک. بەڵام، خواردنەوەی بڕێکی زۆر لێی لەوانەیە مەترسیدار بێت بۆ تەندروستیت. لێرەدا 10 لە دیارترین زیانە لاوەکییەکانی خواردنەوەی زۆری کافایین دەخەینەڕوو:
1_ سەرئێشە
کافایین هاندەری سیستەمی دەماری ناوەندییە و وریاکەرەوەیە، هەربۆیە لە پێکهاتەی هەندێک ئازارشکێندا هەیە وەک "ئێکسێدرین".
بەکارهێنانی زیادەڕۆیی یان وازهێنانی لەناکاوی کافایین لەوانەیە ببێتە هۆی "سەرئێشەی گەڕاوە" (caffeine rebound).
بەکارهێنانی بەشێوەیەکی مامناوەند، بە گشتی سەلامەتە، بەڵام وەرگرتنی بەشێوەیەکی رۆژانە لەوانەیە سەرئێشەی بەردەوام خراپتر بکات و باشترە سنووردار بکرێت.
2. نیگەرانی (Anxiety) و تێکچوونی میزاج
وەرگرتنی بڕێکی مامناوەندی کافایین لەوانەیە لە سەرەتادا میزاج باشتر بکات، بەڵام خواردنەوەی 2 بۆ 6 کوپ لەوانەیە ببێتە هۆی وروژاندنی نیگەرانی لە هەندێک کەسدا.
وەرگرتنی زیاتر لە 400 میلیگرام کافایین لە رۆژێکدا دەکرێت ببێتە هۆی دڵتەنگی.
ئەگەر هەست دەکەیت کافایین کاریگەری نەرێنی لەسەر میزاجت هەیە، بیر لە کەمکردنەوەی بکەرەوە.
3. کێشەی خەوتن (بێخەوی)
خواردنەوەی کافایین پێش نووستن دەتوانێت باشی و قوڵی خەو کەم بکاتەوە و خەولێکەوتن یان مانەوە بە خەوتوویی قورستر بکات.
پێویستە بەلایەنی کەمەوە 6 بۆ 8 کاتژمێر پێش نووستن خۆت لە کافایین بەدووربگریت. هەندێک کەس ڕەنگە پێویستیان بە 12 کاتژمێر بێت.
4. تووڕەیی و بێزاری (Irritability)
کافایین لەوانەیە ببێتە هۆی تووڕەیی، بەتایبەتی لەو کەسانەی کە بڕێکی زۆر بەکاردەهێنن.
ئەو کەسانەی کە نیگەرانی یان کێشەی دەروونییان هەیە، رەنگە بە بڕێکی کەمیش هەست بە بێزاری بکەن.
ئەگەر کافایین وات لێدەکات هەست بە تووڕەیی بکەیت، باشترە کەمتر بیخۆیتەوە.
5. زیادبوونی لێدانی دڵ
کافایین لەوانەیە ببێتە هۆی گۆڕانکارییەکی سووک لە لێدانی دڵدا، تەنانەت بە خواردنەوەی تەنها چوار کوپ قاوەش.
کاریگەرییەکەی لە کەسێکەوە بۆ کەسێکی تر دەگۆڕێت. ئەو کەسانەی جەستەیان کافایین بەهێواشی شی دەکاتەوە، لەوانەیە بە خواردنەوەی تەنها 2-3 کوپ تووشی کێشەی دڵ ببن.
خێرابوونی لێدانی دڵ لەوانەیە نیشانەی هەستیاری، حەساسیەت، یان کێشەیەکی تەندروستی تر بێت.
6. زیادبوونی هەستکردن بە تینوێتی
تەنانەت وەرگرتنی بڕێکی کەمی کافایین (بۆ نموونە، 1 کوپ قاوە) لەوانەیە هەستی تینوێتی لەو کەسانەدا زیاد بکات کە بە شێوەیەکی بەردەوام نایخۆنەوە.
هەرچەندە بەڵگەی روون کەمە، بەڵام خواردنەوەی بڕێکی زۆر لەوانەیە هۆکارێک بێت بۆ تینوێتی زۆر.
7. میزکردنی زۆر و دووبارە:
کافایین بەرهەمهێنانی میز زیاد دەکات (واتە کاریگەری میزهێنەری هەیە) چونکە کار دەکاتە سەر فرمانی گورچیلەکان و شێوازی مامەڵەکردنی لەش لەگەڵ خوێدا.
ئەم میزکردنە زۆرە دەتوانێت ببێتە هۆی لەدەستدانی ماددە خۆراکییە سەرەکییەکان، کە زیان بە تەندروستی دەگەیەنێت.
8. ئازاری سنگ
ئازاری سنگ کاتێک روودەدات کە رۆیشتنی خوێن بۆ دڵ بلۆک دەبێت. وەرگرتنی بڕێکی زۆری کافایین لەوانەیە ئەم بەرتەسکبوونەوەیە زیاد بکات.
مەترسییەکە بە گشتی کەمە بۆ ئەو کەسانەی رۆژانە تەنها 1-3 کوپ قاوە دەخۆنەوە.
ئاگادارییەکی زۆر گرنگ: ئەگەر دوای خواردنەوەی کافایین تووشی ئازاری سنگ بوویت، دەستبەجێ داوای یارمەتی پزیشکی بکە.
9. مەترسیی نەزۆکی لە پیاواندا
خواردنەوەی زیاتر لە 400 میلیگرام کافایین لە رۆژێکدا لەوانەیە مەترسیی لاوازبوونی توانای منداڵبوون لە پیاواندا زیاد بکات.
10. لاوازبوونی ئێسکەکان
وەرگرتنی زیاتر لە 400 میلیگرام کافایین لە رۆژێکدا لەوانەیە مەترسیی لاوازبوونی ئێسکەکان زیاد بکات.
توێژینەوەیەک دەریخستووە کە خواردنەوەی نزیکەی چوار کوپ قاوە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی ڤیتامینەکانی وەک (B1, B12) و کانزاکانی وەک (کالسیۆم، مەگنسیۆم، سۆدیۆم، پۆتاسیۆم)، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر تەندروستی ئێسک هەیە.
یەکێتی ئەوروپا بەکارهێنانی ماددەیی کیمیایی "تی پی ئۆ" (TPO)ی قەدەغە کرد، کە لە زۆرێک لە جۆرەکانی جێڵی نینۆکدا بۆ خێرا وشکبوونەوە و پاراستنی رەنگ بەکاردەهێنرێت، ئەمەش بەهۆی نیگەرانییەکان لەوەی کە مەترسی بۆ سەر توانای منداڵبوون دروست دەکات و دەبێتە مەترسی بۆسەر ژنان.
ئەو ماددە باوەی کە لە زۆرێک لە جۆرەکانی جێڵی نینۆکدا هەیە، لە زۆربەی وڵاتانی ئەوروپادا بە نایاسایی ناسێنراوە، بەڵام لە ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هێشتا بە ئازادی بەردەستە.
ئەم ماددەیە، کە ناوە زانستییەکەی (Trimethylbenzoyl diphenylphosphine oxide)ـە، ئێستا بە فەرمی لە هەموو بەرهەمە جوانکارییەکاندا قەدەغە کراوە و دەزگا چاودێرییەکانی یەکێتی ئەوروپا وەک ماددەیەکی ژەهراوی بۆ مرۆڤ پۆلێنیان کردووە. "تی پی ئۆ" ماددەیەکە یارمەتی رەقبوونی جێڵی نینۆک دەدات لەژێر تیشکی سەروو وەنەوشەییدا و دەبێتە هۆی مانەوە و بریسکەی زیاتری رەنگەکە.
بڕیاری قەدەغەکردنەکە دوای چەندین توێژینەوە لەسەر ئاژەڵان هات کە پەیوەندیی نێوان ماددەکە و کێشە درێژخایەنەکانی منداڵبوونیان تیادا دەرکەوت. یەکێتی ئەوروپا ئەم رێکارە خۆپارێزییەی گرتووەتەبەر لە کاتێکدا لێکۆڵینەوەی زیاتر لەسەر مرۆڤ هێشتا بەردەوامە.
بەپێی بڕیارەکە، دەبێت ساڵۆنەکانی نینۆک لە 27 وڵاتی ئەندامی یەکێتی ئەوروپا، هەروەها وڵاتانی وەک نەرویج و سویسرا، دەستبەجێ فرۆشتنی ئەو بەرهەمانە رابگرن کە ئەم ماددەیەیان تێدایە و بەرهەمە کۆکراوەکانیان بە شێوەیەکی سەلامەت لەناوببەن.
لەلایەکی دیکەوە، ویلایەتە یەکگرتووەکان هێشتا بەکارهێنانی "تی پی ئۆ"ی بە یاسا رێکنەخستووە، و ئەم ماددەیە دەچێتە پاڵ لیستێکی درێژی ئەو ماددە کیمیاییانەی کە لە ئەوروپا قەدەغەن، بەڵام لە ئەمریکا هێشتا باون.
هەندێک لە خاوەنکارانی بواری جوانکاریی نینۆک دژایەتیی خۆیان بۆ ئەم بڕیارە دەربڕیوە. کۆمپانیایەکی بەلجیکی رایگەیاندووە، "هیچ بەڵگەیەکی مرۆیی نییە لەسەر مەترسیی ئەم ماددەیە" و ئەم بڕیارە "زیانێکی گەورەی ئابووری" بە کارە بچووکەکان دەگەیەنێت.
لێکۆڵینەوەیەکی نوێ ئاماژە بەوە دەکات کە ژیان لەسەر رێگەیەکی قەرەباڵغ بە شێوەیەکی بەرچاو مەترسیی تووشبوون بە جەڵتەی مێشک زیاد دەکات، تەنانەت ئەگەر ئاستی پیسبوونیش تیایدا نزم بێت.
ئەم دۆزینەوەیە جەخت لەسەر کاریگەریی ژاوەژاوی هاتووچۆ دەکاتەوە وەک هۆکارێکی سەرەکی بۆ ئەم مەترسییە تەندروستییە.
توێژەران ئامۆژگاری دانیشتووان دەکەن کە پەنجەرەکان دابخەن یان بچنە ژوورێکی هێمنترەوە بۆ خەو، بۆ ئەوەی لە ژاوەژاوی هاتووچۆ دوور بکەونەوە، چونکە ئەم ژاوەژاوە دەتوانێت فشار دروست بکات و خەو تێک بدات.
لێکۆڵینەوەکە شیکاریی بۆ داتاکانی ژاوەژاوی هاتووچۆ و پیسبوونی دەوروبەری ماڵی 26,723 هاووڵاتی دانیمارکی کردووە کە تەمەنیان لە نێوان 65 بۆ 74 ساڵدایە، و ماوەی چوار دەیە درێژەی کێشاوە. ئەنجامەکان دەریانخستووە کە زیادبوونی ژاوەژاوی هاتووچۆ بە بڕی14.9 دیسیبڵ – کە جیاوازی نێوان کۆڵانێکی هێمن و شەقامێکی سەرەکییە – مەترسیی تووشبوون بە جەڵتەی مێشک بە ڕێژەی 12.4% زیاد دەکات.
بە گشتی، ئەو ماڵانەی نزیکن لە رێگە سەرەکییەکان یان هێڵی شەمەندەفەر یان رێڕەوی فڕین زیاتر ژاوەژاویان هەیە. بەڵام، پەیوەندییەکی بەرچاو لەنێوان مەترسیی جەڵتەی مێشک و بەرکەوتنی درێژخایەن بە ماددە پیسکەرەکان وەک تەنۆلکە بچووکەکان، دوانەئۆکسیدی نایترۆجین، یان دوانەئۆکسیدی گۆگرد، نەدۆزراوەتەوە.
دکتۆر ستێفان ماینتز، نووسەری سەرەکی لێکۆڵینەوەکە لە نەخۆشخانەی زانکۆی ئۆدنسێ لە دانیمارک، رایگەیاند: "ژاوەژاوی هاتووچۆ هۆکارێکی مەترسیداری ژینگەییە بۆ تووشبوون بە جەڵتەی مێشک، و بە شێوەیەکی سەربەخۆ پەیوەندی بە زیادبوونی مەترسییەوە هەیە تەنانەت لە ئاستە نزمەکانی پیسبوونی هەوادا."
ئاماژەی بەوەشدا: "ئەم ئەنجامانە وەک بەشێک لە رێنمایی تەندروستیی گشتیی، بۆ کەمکردنەوەی باری جەڵتەی مێشک جەخت لەسەر پێویستیی چارەسەرکردنی ژاوەژاوی هاتووچۆ دەکەنەوە. ئەم توێژینەوەیە پەیوەندی بە ژاوەژاوە کورتخایەنەکانەوە نییە – بەڵکو ژاوەژاوی درێژخایەنی شەو و رۆژە کە خەو تێک دەدات و رێڕەوەکانی فشاری دەروونی چالاک دەکات."
دکتۆر ماینتز، لە کاتی وتارەکەیدا لە کۆنفرانسی کۆمەڵەی ئەوروپی بۆ نەخۆشییەکانی دڵ لە مەدرید، ئامۆژگاری ئەو کەسانەی کرد کە لەسەر شەقامە قەرەباڵغەکان دەژین، هەوڵ بدەن کە ژووری خەوەکەیان هێمنتر بێت و دووربێت لە ژاوەژاو و دەڵێت؛ پەنجەرە و دەرگاکان دابخەن، و پەنجەرەی ژوورەکەتان وا لێبکەن زیاتر رێگری لە دەنگە دەنگ بکات.
هەروەها پێشنیاری کرد کە دەسەڵاتداران خێرایی شەوانە و هاتوچۆی ناپێویست کەم بکەنەوە و بارهەڵگرەکان بەگشتی لە شەقامەکان دووربخەنەوە.
مانگی رابردوو زیاتر لە 27 هەزار کەس سەردانی نەخۆشخانەی شاریان کردووە و هەر لەو مانگەدا 910 نەشتەرگەری جۆراوجۆر ئەنجامدراوە.
بەڕێوەبەرایەتی گشتی تەندروستی سلێمانی لەراگەیەنراوێکدا بڵاویکردەوە، لەرۆژی (1 بۆ 31/8/2025) لەنەخۆشخانەی شار 27 هەزار و 593 نەخۆش سەردانیان كردووەو چارەسەری پێویستیان بۆ كراوە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، مانگی رابردوو 5هەزار و 506 نەخۆش لە نەخۆشخانەی شار داخڵ كراون ، لەو ژمارەیەش هەزار 820 نەخۆش لەبەشی فریاكەوتن و 624 نەخۆش لەبەشی نەشتەرگەری و 780 نەخۆش لەبەشی هەناوی و 444 نەخۆش لەبەشی شكاوی و 282 نەخۆش لەبەشی هەناوی مێشك و دەمار داخڵ بوون.
تەندروستی سلێمانی ئاشکراشیکردووە، هەر لەو ماوەیەدا لەنەخۆشخانەکە 910 نەشتەرگەری جۆراوجۆر و 132 نەشتەرگەری قەستەرە و 90 نەشتەرگەری شەبەكە و باڵۆن و 28 نەشتەگەری بۆ منداڵان بووە.
ئەوەشی خستەڕوو، مانگی رابردوو زیاتر لە 63 شیكاری تاقیگەیی و هەزار 408 هێڵكاری دڵ كراوە ، هەروەها نزیکەی 6 هەزار تیشك و 231 ئیكۆ و 775 چارەسەری سروشتی ئەنجامدراوە لە نەخۆشخانەکە.
زانا و پسپۆڕانی بواری بایۆلۆجی و خەو ئاماژە بەوە دەکەن کە هەستکردن بە خەواڵوویی بەردەوام، تەنانەت لە کاتەکانی چالاکییەکانی رۆژانەشدا، دەکرێت نیشانەی تێکچوون بێت لە ریتمی بایۆلۆجی جەستەدا، کە بە خواردنەوەی قاوە چارەسەر ناکرێت.
ریتمی بایۆلۆجی و خەوی نیوەڕۆ:
ڤلادیمیر دۆرۆخۆڤ، زانای بایۆلۆجی، رونیدەکاتەوە کە مرۆڤ دوو ریتمی بایۆلۆجی هەیە – شەو و رۆژ – بۆیە هەندێک جار ئارەزووی خەوتن لە کاتی رۆژدا سروشتییە، و ئەم پشووە دەتوانێت سوودبەخش بێت تەنانەت ئەگەر کورت بێت.
بەپێی وتەی دۆرۆخۆڤ، خەوی نیوەڕۆی کورت لە کاتی رۆژدا بە سوود دادەنرێت، بەڵام بە مەرجێک زۆر درێژ نەبێت. ئەو دەڵێت: "خەوی نیوەڕۆ نابێت لە نیو کاتژمێر تێپەڕێت، چونکە ئەگەر نا، جەستە دەچێتە قۆناغی خەوێکی قووڵەوە، کە لەوانەیە ببێتە هۆی تێکدانی خەوی ئاسایی شەوانە."
هەروەها دۆرۆخۆڤ ئاماژە بەوەشدەکات، کە باشتر وایە خەوی نیوەڕۆ پێش کاتژمێر 4:00ی پاشنیوەڕۆ بێت، چونکە خەوتن لە دوای ئەم کاتە خەوی شەوانە تێکدەدات، بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە کێشەی بێخەویان هەیە، و بەمانە ئامۆژگاری دەکرێت کە بە هیچ شێوەیەک لە کاتی رۆژدا نەخەون.
بەڵام بۆ ئەو کەسانەی کە کێشەی خەوی شەوانەیان نییە، وەرگرتنی پشوویەکی کورت لە کاتی رۆژدا یارمەتی چالاککردنەوەی جەستە و زیادکردنی بەرهەمهێنان دەدات.
کات و ماوەی گونجاوی خەوی نیوەڕۆ:
لە لایەکی دیکەوە، دکتۆر داریا لیبیدێڤا، پسپۆڕی خەو و غوددەکان، ئاماژە بەوە دەکات کە خەوی نیوەڕۆ نابێت لە 20 بۆ 30خولەک تێپەڕێت، چونکە ئەگەر درێژ بێتەوە، لەوانەیە کەسەکە بە ماندوێتی یان سەرئێشەوە لە خەو هەڵسێت. ئەویش پێشنیار دەکات کە خەوی نیوەڕۆ لە نێوان کاتژمێر یەکی نیوەڕۆ تا سێی پاشنیوەڕۆ بێت.