ڕاپۆرت
دوای بڕیارێكی دۆناڵد ترەمپ، 15ی ئادار زیاتر لە هەزار و 300 فەرمانبەری دامەزراوەی میدیایی دەنگی ئەمریكا نێردرانەوە ماڵەوە. لە 83 ساڵی رابردوودا ئەمە یەكەم جارە دامەزراوەكە كە بە زیاتر لە 50 زمان لەوانەش كوردی پەخشی دەكرد بەو شێوەیە كپ دەكرێت.
لە سەردەمی ئیدارەی جۆن كەنەدی سەرۆكی پیشووتری ئەمریكا، ئاژانسی ئەمریكی بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتی (یو ئێس ئەید) تەرخانكراوە بۆ دابینكردنی كۆمەك و هاوكاری بیانی كە بەهاكەی ساڵانە 20 ملیار دۆلار تێدەپەڕێنێت. بەڵام دۆناڵد ترەمپی سەرۆكی ئەمریكا بە ڕاوێژ لەگەڵ ئیلۆن مەسك دەوڵەمەندترین پیاوی جیهان، دەستیداوەتە هەڵمەتی بچووككردنەوەی هێزی مرۆیی حكومەتی ئەمریكا و كەمكردنەوەی خەرجیەكان بە داخستن و هەڵوەشاندنەوەی دەیان دەزگا و دامەزراوەی سەر بە حكومەتی وڵاتەكە، سەرەكیترینیشیان ئاژانسی ئەمریكی بۆ گەشەپێدانی نێودەوڵەتییە.
هەفتەی رابردوو دۆناڵد ترەمپ لە بڕیارێكدا (ئاژانسی ئەمریكی بۆ میدیای جیهانی) لەكارخست كە سەرپەرشتی دەنگی ئەمریكا و رادیۆی ئەوروپای ئازاد و رادیۆی ئاسیای ئازادی دەكرد. رادیۆی ئەوروپای ئازاد پەخشی بۆ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لەوانە روسیا و ئۆكراین دەكرد و رادیۆی ئاسیای ئازادیش بڵاوكراوەكانی بۆ وڵاتە ئاسیاییەكانی وەك چین و كۆریای باكوور بوون. دوای بڕیارەكەی ترەمپ پاڵپشتی داراییان لەدەست دا.
بڕیارەكانی ترەمپ كاریگەری راستەوخۆی كردووەتە سەر زیاتر لە دوو ملیۆن و 300 هەزار فەرمانبەری حكومەتی ئەمریكا، تاكو ئێستاش زیاتر لە 100 هەزاریان لەسەر كار لابراون. هەروەها ٪83ی كۆمەكی بیانی لەلایەن ئەمریكاوە راگیراوە.
دەنگی ئەمریكا گەورەترین و كۆنترین دامەزراوەی میدیایی نێودەوڵەتی ئەمریكایە كە لە بنەڕەتدا لە گەرمەی جەنگی دووەمی جیهانی بۆ پاڵپشتیكردنی هاوپەیمانان لە بەرپەرچدانەوەی پڕوپاگەندەی نازییەكان دامەزرا. لەدوای ئەو كاتەوە هەتا 15ی ئاداری ئەمساڵ بەردەوام بوو لە پەخش و رۆڵێكی بەرچاوی گێڕاوە لە گەیاندنی زانیاری و هەواڵ بەو ناوچانەی جیهان كە ئازادی راگەیاندن بوونی نییە یان سنووردارە، بەتایبەت وڵاتانی وەك چین و ئەفغانستان كە لەلایەن حكومەتەوە بڵاوكراوەكانیان سنوردار كراوە و هاووڵاتیان جگە لە میدیای حكومی، دەستیان بە هیچ میدیایەكی تری سەربەخۆ ناگات.
لە عیراقدا ژمارەیەك میدیا لەلایەن ئاژانسی ئەمریكی بۆ میدیای جیهانی سەرپەرشتی دەكران و بودجەیان بۆ تەرخان دەكرا، لەوانە كەناڵی حوڕە و رادیۆی سەوا و دامەزراوەی عیراق حوڕ، لە دوای بڕیارەكەی دۆناڵد ترەمپ بودجەی هەموویان بڕا و لەكاركردن وەستان.
دوای بەدواداچوونی كوردسات نیوز دەركەوت، ئەو كارمەندانەی دەنگی ئەمریكا كە لە هەرێمی كوردستان و عیراق و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە گرێبەست كاریان بۆ دەنگی ئەمریكا دەكرد، بەبێ هیچ ئاگاداركردنەوەیەكی رەسمی دوای بڕیارەكانی سەرۆكی ئەمریكا كارەكانیان لەدەستداوە و چیتر ناتوانن بەردەوامی بە ڕۆڵیی میدیایی خۆیان بدەن.
لیژنەی داكۆكی لە ئازادیی رۆژنامەنووسی و مافی رۆژنامەنووسانی سەر بە سەندیكای رۆژنامەنووسانی كوردستان، لەسەر بڕیارەكان هاتەدەنگ و نیگەرانی دەربڕی لەبارەی داخستنی دەنگی ئەمریكا و میدیاكانی تری هەرێم و عیراق كە لەلایەن بەرنامەكانی ئەمریكاوە پاڵپشتیدەكران.
لیژنەكە داوای كرد پێداچوونەوە بە بڕیارەكاندا بكرێت و بژێوی ئەو كەسانەی كاریان بۆ ئەو دامەزراوانە دەكرد بە هەند وەربگیرێت.
دەنگی ئەمریكا و دەزگاكانی تر كە داخران لە سەرانسەری جیهاندا بینەر و بیسەرێكی بێشوماریان هەیە، بەتایبەت لەو وڵاتانەی ئازادیی راگەیاندن سنوردارە. چالاكوانان و میدیاكاران و نوسەران ترسیان لێ نیشتووە پەكخستنی ئەو دامەزراوانە كاریگەریی خراپی لەسەر ئازادی و مافی مرۆڤ هەبێت، بەتایبەت لەو وڵاتانەی تەنیا راگەیاندنەكانی حكومەت و دەسەڵات بڵاوكراوەیان هەیە.
"رۆژی جیهانی ئاو ( World Water Day)"
رۆژی جیهانی ئاو لە 22ی ئاداری هەموو ساڵێکدا بەڕێوەدەچێت بە ئامانجی تیشک خستنە سەر گرنگی ئاوی شیرین و پێشخستنی بەڕێوەبردنی بەردەوامی سەرچاوەکانی. ئەم رۆژە وەک ئیلهامبەخشێکە بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە بابەتەکانی پەیوەست بە ئاو و فێرکردنی خەڵک لەسەریان و هاندانیان بۆ ئەنجامدانی کارێک کە بتوانێت گۆڕانکاری دروست بکەن و گۆڕانکاری لەو بابەتانەدا بهێنێتە ئاراوە.
بیرۆکەی بەرزڕاگرتنی رۆژی جیهانی ئاو لە ساڵی 1992 لە کاتی کۆنفرانسی نەتەوە یەکگرتووەکان بۆ ژینگە و گەشەپێدان لە شاری ریۆ دی جانیرۆی بەرازیل سەریهەڵدا، دواتر کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان لەو ساڵەدا بڕیارێکی پەسەند کرد بۆ دیاریکردنی رۆژێک بۆ ڕۆژی جیهانی ئاودا، یەکەم ڕۆژی جیهانی ئاو لە ساڵی 1993 بەڕێوەچوو و لەو کاتەوە هەموو ساڵێک پرسێکی دیاریکراوی پەیوەست بە ئاوەوە دەستنیشان دەکرێت بۆ تیشک خستنە سەری و هۆشیارکردنەوەی خەڵک دەربارەی.
ئاهەنگ و بۆنە جیهانییەکانی دیکە سەریان هەڵداوە بۆ جەختکردنەوە لەسەر گرنگی جێبەجێکردنی بەڕێوەبردنی دروستی ئاو و شێوازەکانی پاکوخاوێنی. ئەم هەوڵانە بەشدارییەکی بەرچاویان هەیە لە کەمکردنەوەی هەژاری و گەشەپێدانی ئابووری و بەردەوامیی ژینگەیی، نموونەی ئەم جۆرە روداوانە بریتین لە ساڵی نێودەوڵەتی هاوکاری ئاو لە ساڵی 2013 و یەکەی نێودەوڵەتی بۆ کارکردن سەبارەت بە ئاو بۆ گەشەپێدانی بەردەوام لە ساڵی 2018 تا 2028.
گرنگی رۆژی جیهانی ئاو
لەگەڵ زیادبوونی ژمارەی دانیشتوانی جیهان، خواست لەسەر ئاویش بەرز دەبێتەوە، ئاو شتێکی بنەڕەتییە بۆ ژیان، نەک تەنها بۆ شکانی تینوێتی و پاراستنی تەندروستی، بەڵکو بۆ پشتیوانیکردن لە گەشەپێدانی ئابووری و کۆمەڵایەتی، و رەخساندنی هەلی کار. ئەمەش گرنگی ئاهەنگگێڕان بۆ رۆژی جیهانی ئاو دەخاتە روو و بۆ هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە بەکارهێنانی ئاو بە شێوەیەکی بەرپرسیارانەتر و هاوسەنگکردنی پێداویستییەکانی ئاوی کۆمەڵگا لە هەمان کاتدا دڵنیابوون لە هاوکاری بۆ ئەو کەسانەی کە ناتوانن دەستیان پێی بگات.
چەند زانیارییەک دەربارەی ئاو:
-لەسەدا 71 گۆی زەوی لە ئاو پێک دەێت
-تەنها ٪3 ـی ئاوی سەر زەوی بۆ خواردنەوە دەبێت
-لە٪60 ـی لەشی مرۆڤ لە ئاو پێکهاتووە
-مرۆڤ رۆژانە پێویستی بە 2-3 لیتر ئاو هەیە بیخواتەوە
-ئاوی گەرم خێراتر دەیبەستێت وەک لە ئاوی سارد
ئاوی ژێر زەوی رێژەی 90 لە سەد زیاتری ئاوی سازگاری گۆی زەوی پێک دێنێت و بۆ خواردنەوە و کاری رۆژانەی ماڵان و ئاودێری و کۆمەڵێک بواری دیکە بەکار دەهێندرێت ، ئەو ئاوە لە ماوەی سەدان و هەزاران ساڵ لە شێوەی حەوزی جیاجیا لە چینەکانی خوارەوەی زەوەی کۆبۆتەوە ، لەم سەردەمەدا کە خواست لەسەر ئاو و بەکارهێنانی زۆر زیادی کردووە و بە فیڕۆدانیش بە تایبەت لە وڵاتە دواکەوتووەکان زۆرە ، جێگرتنەوەی بوونەوەی ئاوی ژێر زەوی لەچاو بەکار هێنانی زۆر زۆر کەمترە ، بۆیە مەترسیەکی گەورە لەسەر بڕی ئاوی ژێر زەوی دروست بووە ، بۆیە نەتەوە یەکگرتووەکان لەو بارەیەوە هۆشداری دەدات لەوەی ئاوی سازگار لە مەترسیەکی گەورە دایە و لەوەیە چەندین کارەساتی مرۆیی روبدات و کێشەی گەورە لەسەر پرسی ئاو لە نێوان چەندین دەوڵەتانی دنیا هەیە و لە داهاتووش هی دیکە دروست دەبێت .
هەرێمی کوردستان دەوڵەمەندە بە ئاوی ژێر زەوی ، بەڵام بە هۆی کەم سوود بینین لە ئاوی روبارەکان یان ئاوی سەر زەوی ، وە لێدانی هەزاران بیر بە شێوەیەکی یاسایی و نازانستی بۆ بەرژەوەندی تایبەتی ، وای کردووە ئاستی ئاوی ژێر زەوی لە هەموو ناوچەکانی کوردستان زۆر دابەزێت ، هەروەها بە هۆی ماددەی پیسکەر و زیانبەخش لە زۆر جێگە ، مەترسیەکی گەورە لەسەر ئاوی ژێر زەوی ئەو سەروەتە نیشتمانیە گرانبەهایە دروست کردووە.
ئەو چالاکییانەی کە دەتوانرێت لە رۆژی جیهانی ئاودا ئەنجام بدرێت:
- دروستکردنی تابلۆی سەرنجڕاکێش و ڕەنگاوڕەنگ، دانانیان لە سەر رووی سینک و حەوزی دەست شۆرەکانی ناو ماڵ و قوتابخانەکان بە مەبەستی بیربخستنەوەی خەڵک کە دوای دەستشۆردن یان شوشتنی ددانەکانیان ئاوی بەلوعەکە بگرنەوە.
-هاندانی ئەندامانی خێزان و خوێندکاران بۆ بەشداریکردن لە چالێنجێک بۆ تەواوکردنی ژەمەکانیان و هەڵگرتنی پاشماوەکانیان بۆ دواتر بۆ کەمکردنەوەی بەفیڕۆدانی خۆراک، ئەمەش لە بەرانبەردا دەتوانێت یارمەتیدەر بێت لە کەمکردنەوەی بڕی ئەو ئاوەی کە لە بەرهەمهێنانی خۆراکدا بەکاردەهێنرێت.
-هۆشیارکردنەوەی خەڵک سەبارەت بە بەکارهێنانی باشتری ئاو و گەڕان بەدوای رێگەی زیادە بۆ پاراستنی سەرچاوەکانی ئاو.
-چالێنجێک رێکبخە کە بەشداربووان سەتڵێک ئاو لەسەر سەریان هەڵبگرن و مەودایەکی دوور بە پێ بڕۆن، ئەم چالاکییە ئامانجی یارمەتیدانی خەڵکە بۆ ئەوەی لە ملیۆنان کەس تێبگەن، بەتایبەتی منداڵان، کە دەبێت چەند میلێک بە پێ بڕۆن بۆ گەیشتنیان بە سەرچاوەیەکی ئاو و وە هەڵگرتنی بۆ ماڵەوە.
ئەكرەم ئیمامئۆغڵو كە ساڵی 1971 لە شارۆچكەی ئاكچە ئاباد، سەر بە پارێزگای ترابزۆن لەدایك بوە و خوێندنی بەشی بازرگانیی لە ئیستەنبول تەواو كردووە، هەر لەو شارەش ماوەتەوە و وەكو خۆشی دەڵێ، دوای تەواكردنی خوێندن خواردنگەیەكی لە ئیستانبوڵ كردوەتەوە و رەجەب تەیب ئەردۆغانیش بە رێككەوت روی لە خواردنگەكەی كردوە، بەڵام پارەی ئەو كفتەیەی نەداوە كە خواردویەتی، ئەوەش بووەتە بەشێك لە مێژویی پەیوەندییەكانی نێوان ئەو دوو سیاسەتمەدارە .
ئیمامئۆغڵو لە ساڵی 2014 كە بوە سەرۆكی شارەوانیی بەیلەكدوزو، سەر بە ئیستەنبوڵ دەستی بە كاری سیاسیی كرد، بەڵام هەر زوو بوە ركابەرێكی بەهێزی بیناڵی یەڵدرم دۆستی دێرینی ئەردۆغان، دواجار شكستی بەو كاندیدەی پارتی داد و گەشەپێدان ئاكەپە هێنا و ساڵی 2019 بەوە سەرۆكی شارەوانیی گەورەی ئیستەنبوڵ.
ئەگەرچی ئاكەپە وەك پارتی دەسەڵاتدار ئەنجامی یەكەم هەڵبژاردنی لە ئیستەنبوڵ رەتكردەوە و هەڵبژاردنەكانیش دوبارە كرایەوە، بەڵام جارێكی دیكە ئیمامئۆغلو سەركەوتنی گەورەی بەرامبەر دۆستە دێریینەكەی ئەردۆغان بەدەست هێنا.
سەركەوتنەكەی ئیمامئۆغڵو بە گەورەترین گورزی مێژویی دژی ئاكەپە و ئەردۆغان لەقەڵەم دەدرێت بە تایبەت كە لە توركیا هەر پارتێكی بەهێز، گرەوی لەسەر بەدەستەوە گرتنی دەسەڵاتی ئیستانبوڵە، چونكە بەدەستەوە گرتنی ئەو شارە هەنگاوێكە بۆ بەدەستهێنانی پۆستی سەرۆك كۆماری توركیا.
كورد رۆڵی سەرەكیی هەبوو لە سەركەوتنی ئیمائۆغڵو بە تایبەت كە ژمارەی دەنگدەرانی و دانیشتوانی كورد لەو شارە گەورەیە زۆر بەرچاوە و رەنگە بگاتە 25٪ سەرجەم دەنگەكان.
ئیمامئۆغڵو لەو رۆژەوەی بووەتە سەرۆك شارەوانیی ئیستەنبوڵ بە بەردەوامی روبەڕوی دۆسیە و تۆمەتی وەك بەرتیل و گەندەڵی كراوەتەوە، بەڵام دۆسیەی ئەمجارەی قورسترە لەسەرجەم دۆسیەكانی رابردو چونكە داواكاریی گشتی توركیا تۆمەتباری كردوە بە سەركردایەتی گروپی تاوانكاری و گەندەڵی دارایی و پشتیوانیكردن لە تیرۆر.
دەستگیركردنەكەی سەرۆك شارەوانیی ئیستەنبوڵ گەورەترین ناڕەزایەتیی و كاردانەوەی لە شارە گەورەكان و بە تایبەت ئەنكەرەی پایتەخت لێكەوتەوە كە ئەوەش بەرفراوانترین ناڕەزایی مێژوی توركیایە كە لە دوای هەوڵی كودەتاكەی ساڵی 2016ی توركیا رویدابێت.
جەهەپە وەك گەورەترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی توركیا دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵوی بە كودەتا دژی دەستوری وڵات ناوهێناوە و پارتی یەكسانی و دیموكراسی گەلان دەمپارتی داوای دەستبەجێ ئازادكردنیان كردوە و هاوكاتیش وڵاتانی ئەڵمانیا و فەرەنسا ئیدانەی دەستگیركردنەكەیان كردوە.
ئیمام ئۆغلو كە بە ركابەری سەرەكیی سەرۆك كۆماریی داهاتوی توركیا بەرامبەر كاندیدی ئاكەپە لەقەڵەم دەدرێت روبەڕوی قورسترین تۆمەتی مێژوی سیاسیی بوەتەوە و ئێستاش كورد بەهۆی ململانێی جەهەپە و ئاكەپە رەنگە جارێكی دیكە ببێتەوە قوربانیی و ساڕێژكردنی برینە مێژوییەكەی و دەسپێكردنەوەی پرۆسەی ئاشتیی دوابكەوێت.
لە چوارچێوەی هەڵكوتانە سەر ماڵان و دەستگیركردنی سیاسەتمەداران لە توركیا، ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورەشارەوانی ئیستەنبۆڵ لەسەر پشكی جەهەپە و رەسوڵ ئەمراح شاهان سەرۆكی شارەوانی شیشلی و محەمەد موراد چالك سەرۆكی شارەوانی بەیلیكدوزو، لەلایەن پۆلیسی توركیاوە دەستگیركران، فەرمانی دەستگیركردنیش بۆ 100 كەسی تر لە گەورەشارەوانی ئیستەنبۆڵ دەركرا.
داواكاری گشتی ئیستەنبوڵ، ئەكرەم ئیمامۆغڵوی بە تۆمەتی گەندەڵی و هاوكاریكردنی پەكەكە و كەجەكە و دروستكردنی بڕوانامەی ساختە دەستگیركردوە، وەك سەرۆكی رێكخراوێكی رێخستنی تاوانیش ناساندویەتی، رۆژێك پێش دەستگیركردنەكەشی لەلایەن زانكۆكەیەوە بڕوانامەكەی لێوەرگیراوەتەوە.
لە دژی كاردانەوە و ناڕەزاییەكانیش پارێزگاری ئیستەنبوڵ هەموو جۆرە كۆبوونەوە و خۆپیشاندان و راگەیەنراوێكی رۆژنامەوانی تا 23ـی ئەم مانگە قەدەغەكرد، لەو چوارچێوەیەشدا وێستگەی میترۆی تەقسیم و هەندێك شەقامی سەرەكی ئیستەنبوڵ داخران.
دەوڵەت باخچەلی سەرۆكی گشتیی مەهەپەش لەبارەی دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵو دەڵێت، دەبێت بە ئارامی لەو ئیرادە دادوەریە بڕوانرێت كە لەبارەی سەرۆكی گەورەشارەوانی ئیستەنبوڵ دەكرێت، بەڕێزەوە پێشوازی لەهەر بڕیارێك بكرێت كە یاسا دەیدات.
بەڵام هاوسەرۆكانی پارتی یەكسانی و دیموكراتی گەلان "دەم پارتی" دژی دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵون و دەڵێن، بابەتەكە كودەتایە دژی یاسا و ئیرادەی خەڵك.
تولای هاتیمئۆغلاری رایگەیاندوە، ئەو دەستگیركردنە شەرمەزارییەكی گەورەیە و لە مێژوی توركیادا لەبیر ناكرێت، تونجەر باقرخانیش دەڵێت، دەستگیركردنەكە هێرش و كودەتایەكی ئاشكرایە بەرامبەر دیموكراسی و ئیرادەی گەل و پێویستە دەسەڵات بچێتە سەر رێگەی راست و هەموو دەستگیركراون ئازاد بكات.
بەپێی لێكۆڵینەوەكانی سەرۆكایەتی داواكاری گشتیی كۆماری ئیستەنبوڵیش لە بارەی ئەكرەم ئیمامئۆغڵو، لێكۆڵینەوەكان بۆ دەستگیركردنی 99 گومانلێكراوی تریش بەتۆمەتی "بوونە بەڕێوەبەری ڕێكخراوی تاوانكاری و ئەندامبوون لە رێكخراوی تاوانكاری و بەرتیل وەرگرتن و بەرتیلدان و بەدەستهێنانی زانیاری كەسی بە نایاسایی و ساختەكاری" بەردەوامە.
لە دژی دەستگیركردنی ئیمامئۆغلو و ئەندامانی تری جەهەپەش لە ناوچەی موغلای سەر بە ئیستەنبوڵ، گردبوونەوەیەك رێكخرا، دواتر لەلایەن پۆلیسەوە هێرشیان كرایە سەر و پێنج كەس دەستبەسەركران.
وەزیری دادی توركیاش دەڵێت، پێویستە ئەوە روون بێت كە لە لەدەوڵەتی یاسادا ئەگەر بانگەشەی تاوانێك هەبێت، ئەو شوێنەی بەرگری تێدا دەكرێت شەقامەكان نین، بەڵكو دەسەڵاتی دادوەرییە.
ئەوەش لە كاتێكدایە ئەكرەم ئیمام ئۆغڵو، لە 22ـی شوباتی رابردوو وەك كاندیدی پارتی گەلی كۆماری "جەهەپە" فۆڕمی كاندیدبوونی بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك كۆماری توركیا پڕكردەوە و داواكارییەكەی پێشكەش بە یاریدەدەری سەرۆكی گشتی جەهەپە بۆ كاروباری هەڵبژاردن كرد، بڕیاریشە لە 23ی ئادار لە هەڵبژاردنی ناوخۆیی حزبەكەیدا بەرەسمی بۆ كاندیدی سەرۆك كۆماری توركیا دیاری بكرێت كە بڕیارە لە ساڵی 2028 بەڕێوەبچێت.
بۆ جارێكی تر دیمەنەكانی شڵەژاوی و وێرانكاری لە غەززە دەستیپێكردەوە، ئەوەش لە دوای ئەوەی ئیسرائیل كۆتایی بە ئاگربەست هێنا و بە چڕی بۆردومانەكانی بۆ سەر كەرتەكە دەستپێكردەوە.
بۆردومانەكانی ئیسرائیل كە سەدان كوژراو و برینداری لێكەوتەوە، جارێكی تر دڵەراوكێی لای فەلەستینیەكان دروستكردەوە، نەخۆشخانەكانی غەززە هەرزوو پر بونەوە لە بریندار و فشارێكی زۆریان لەسەر دروست بوو، دانیشتوانی كەرتەكەش سەرلەنوێ كەوتنەوە دڵەراوكێ.
بەپێی ئامارێكی نوسینگەی كاروباری مرۆیی سەر بە نەتەوەیەكگرتوەكان، لە بۆردومانەكانی بەرەبەیانی 18ـی ئاداردا، زیاتر لە 400 كەس كوژراون كە لەو ژمارەیە 170 یان منداڵ و 80 یان ژنن.
دەشڵێت تەنها چوار نەخۆشخانە لە ناوچەكە بە تەواوی لە كاردان و 22 نەخۆشخانەی تر تەنها بەشێكیان كار دەكات و 17 نەخۆشخانەش لەكار كەوتون، هەموو ئەوانەش فشارێكی گەورەیان لەسەر نەخۆشخانەكانی غەززە دروستكردوە كە بە وتەی بەرێوەبەری نەخۆشخانەی شیفا رەوشەكە كارەساتبارە .
بەرەبەیانی رۆژی چوارشەممە دوو كەشتیوانەكەی ناسا دوای 286 رۆژ لە گیرخواردنیان لە بۆشایی ئاسمان، دەگەڕێنرێنەوە سەر زەوی و لە بنكەی ئاسمانی فلۆریدا دەنیشنەوە.
رۆژی هەینی رابردوو ئاژانسی ناسا و كۆمپانیای سپەیس ئێكسی ئەمریكی، تیمێكی 10 كەسییان بە كەشتی سپەیس ئێكس دراگۆن، رەوانەی بۆشایی ئاسمان كرد بۆ گەڕاندنەوەی (بوچ ویلمۆر و سونی ویلیامز)ی كەشتیوان كە ماوەی زیاتر لە 9 مانگە گیرییان خواردووە و ناتوانن بگەڕێنەوە سەر زەوی.
ئەمە دووەم هەوڵی ناسایە بۆ گەڕاندنەوەی ئەو دوو كەشتیوانە، هەوڵی پێشووتر لە 12ی ئادار بوو، بەڵام بەهۆی لەكاركەوتنی سیستمی هایدرۆلیكی كەشتییەكە هەوڵەكە شكستی هێنا.
لە 5ی حوزەیرانی 2024، ویلمۆر و ویلیامز گەیشتنە وێستگەی نێودەوڵەتی بۆشایی ئاسمان و دەبوو تەنیا بۆ ماوەی كەمتر لە 10 ڕۆژ لەوێ بمێننەوە، بەڵام گەڕانەوەیان دواخرا، دوای ئەوەی بەهۆی دزەكردنی هیلیۆم و كێشەی پاڵنەرەوە، كەشتیەكە كێشەی تێكەوت.
كەشتییەكە دوای چەند هەفتەیەك لە هەوڵدان بۆ چاككردنی، بەبێ ویلیامز و ویلمۆر گەڕێندرایەوە بۆ سەر زەوی، بەڵام بەهۆی دواكەوتنی كاری تەكنیكییەوە، گەڕانەوەی دوو كەشتیوانەكە لەنێو كەپسولە گیرخواردووەكە تا ئێستا دواكەوتووە.
گیرخواردنی ئەو دوو كەشتیوانە، دوای سێ جار هەوڵدانی ناسا هات بۆ رەوانەكردنیان بۆ بۆشایی ئاسمان، بە كەشتی بۆینگ ستار لاینەر.
دوو هەوڵی پێشووی ناسا بۆ ناردنی ئەو دوو كەشتیوانە ئەمریكییە بەر لە رەوانەكردنیان هەڵوەشێندرابوویەوە، بەڵام لە هەوڵی سێیەمدا سەركەوتنی بەدەستهێنا و كۆمپانیای بۆینگ ئەركی گەشتەكەی لەئەستۆگرت.
ئەگەرچی گیانی دوو كشتیوانەكە كەوتووەتە مەترسییەوە و تا ئێستا ناسا شكستی هێناوە لە گەڕاندنەوەیان، بەڵام دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا و ئیلۆن مەسك خاوەنی كۆمپانیای سپەیس ئێكس بابەتەكەیان بە سیاسی كردووە و پێیانوایە دوو كەشتیوانەكە لەلایەن ئیدارەی پێشووی بایدنەوە لە بۆشایی ئاسمان بەجێهێڵدراون.
گیرخواردنی تیمەكەی ناسا لە بۆشایی ئاسمان یەكەمجار نییە، لە رابردووشدا پێنج گەشتی تری ئاسمانی لە كاتی گەڕانەوەیان شكستیان هێناوە و بۆ ماوەی زیاتر لە 300 رۆژ ماونەتەوە، بەڵام درێژترینیان گەشتی ئاسمانی فرانك ڕوبیۆ بوو لە ئەیلولی 2023 كە 371 رۆژی خایاند.
گوێدرێژ و درۆن، ئاڕاستەی ململانێ سەربازییەكانی ئۆكراین و روسیا دەگۆڕن، هەردوولا هەوڵ دەدەن تەكنیكی جیاواز لە شەڕەكەدا تاقی بكەنەوەو زیانەكان لەسەر خۆیان كەمبكەنەوە.
وەفدێكی باڵای ئۆكراین بە سەرۆكایەتی زیلینسكی و وەزیری دەرەوە لە جەددەی سعودیەن بۆ گفتوگۆكردن لەگەڵ ئەمریكا سەبارەت بە كۆتاییهێنان بە شەڕی سێ ساڵەی لەگەڵ روسیا.
ئەم كۆبوونەوەیە گرنگترین و رەنگە دوایین هەوڵی ئۆكراین بێت لە دوای دیدارە توندەكەی زیلینسكی و ترەمپ لە كۆشكی سپی لە 28ی شوباتی رابردوو بۆ چاككردنەوەی پەیوەندییە دیبلۆماسیەكانی نێوانیان، لە هەمانكاتدا كیێڤ هێرشێكی درۆنی گەورەی كردە سەر مۆسكۆ كە خۆی لە 330 درۆنی خۆكوژدا بینییەوە.
روسیاش لە وەڵامی هێرشە درۆنیەكەی ئۆكراین، 12 شارۆچكە و زیاتر لە 100 كیلۆمەتر چوارگۆشەی لە ناوچەی كورسك كۆنترۆڵ كرد.
بەپێی راپۆرتەكان، روسیا لەم دواییانەدا ئەسپ و گوێدرێژی لە شەڕی دژی ئۆكراین بەكارهێناوە بۆ گواستنەوەی كەرەستەو پێداویستی سەربازی و تەنانەت گواستنەوەی سەربازانیش.
راپۆرتەكان دەڵێن، سوپای روسیا دەیەوێت سەرنجی درۆنەكانی ئۆكراین لەسەر خۆی دووربخاتەوە كە بە ئاسانی دەتوانن ئۆتۆمبێلی زرێپۆش و جوڵاو لە نزیك هێڵەكانی پێشەوەی شەر دەستنیشان بكەن و بیانكەنە ئامانج.
پەنابردنی مۆسكۆ بۆ گوێدرێژ كە وەك فریادڕەس بۆ ئەم قۆناغە لێكدەدرێتەوە، لەكاتێكدایە شەڕەكە لە ئاستێكی تەقلیدییەوە گۆڕٍاوە بۆ ئاستێكی تەكنەلۆژیای بەرز كە تیایدا فڕۆكەی بێفڕۆكەوان و لەیزەر و ئامێرە ئەلیكترۆنیەكانی تەشویش و هاك كردن باڵادەستن تیایدا.
بەكارهێنانی ئەسپ لە جەنگەكاندا دەگەڕێتەوە بۆ دەوروبەری ساڵی 1500ی پێش زایین، كاتێك بۆ ڕاكێشانی گالیسكەو دابینكردن و گواستنەوەی كەرەستەی سەربازی بەكاردەهێنرا.
هەر لەوبارەیەوە رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵ دەڵێت، هێزە تایبەتەكانی ئەمریكا لە سەرەتای داگیركردنی ئەفغانستاندا گوێدرێژ و ئەسپیان بەكارهێناوە.
رۆژنامەكە بەگێڕانەوە لە سەربازە ئۆكراینییەكان دەڵێت، بۆ یەكەمجار سەربازە روسەكانیان بە سواری گوێدرێژەوە بینیوە، تووشی شۆك بوون، چونكە هیچ كات پێشبینی ئەوەیان نەكردووە، هەرچەندە پێشتر بە ماتۆڕ سكیل چەندین هەوڵی لەوشێوەیەیان پوچەڵ كردووەتەوە.
لە كاتێكدا كە روسەكان ئەسپ و گوێدرێژ بەكاردەهێنن، سوپای ئۆكراین عەرەبانەی دەستی بەكاردەهێنێت بۆ گواستنەوەی دار و پێداویستی سەربازی و تەنانەت بریندارەكانیش بەدرێژایی چەندین كیلۆمەتر، ئەویش بەهەمانشێوە بۆ لابردنی سەرنجی تانك و درۆنەكانی روسیایە.
رۆژنامە ئەمریكیەكە دەڵێت، سوپای روسیا مانگی رابردوو تووشی كێشە بووە لە دابینكردنی تەقەمەنی و كەرەستە و خۆراك بۆ هەندێك لە بەرەكانی شەڕ و لەبەر ئەم هۆكارەش پەنای بۆ بەكارهێنانی گوێدرێژ بردووە بۆ گواستنەوەی خزمەتگوزارییە لۆجستییەكان.
لە جیهاندا 8ی مارسی هەموو ساڵێك وەك رۆژی جیهانی ژنان دیاریكراوە بۆ ئاماژەدان بە رێز و خۆشەویستی بەرانبەر دەستكەوتەكانی ژنان لەڕووی كۆمەڵایەتی و سیاسی و پیشەیی و ئابوورییەوە.
لە چەندین وڵاتی جیهاندا بە شێوازی جیا جیا رۆژەكە بەرز رادەگیرێت و لە وڵاتانی وەكوو چین و روسیا و كوبا پشوو بە ژنان دەبەخشرێت. بەگوێرەی فیدراسیۆنی ژنانی چین لەو رۆژەدا لە وڵاتەكەیاندا زیاتر لە 100 ملیۆن ژن دەتوانن نەچنە سەر كارەكانیان، لە وڵاتانی تریشدا توانا و هێزی ژنان دەنرخێنرێت و گوڵیان پێشكەش دەكرێت. هەروەها پەیامی پیرۆزباییان ئاڕاستە دەكرێت و دووپات دەكرێتەوە كە ژنان هێزی ئاشتین لە كۆمەڵگەدا و بەشدارێكی سەرەكین لە بونیادنانی ژێرخانی وڵات و گەشەسەندنیدا.
لەدوای یەكەم كۆنگرەی یەكێتی دیموكراتی جیهانی ژنانەوە لە ساڵی 1945 لە پاریس كە زیاتر لە 200 ژن لە 50 وڵاتی جیهانەوە رێكیانخست، هەموو ساڵێك یادی ڕۆژی ژنان دەكرێتەوە و ئاهەنگی بۆ دەگێڕدرێت. لەلایەكی تریشەوە، بەشێك لە توێژەران دەڵێن رۆژی جیهانی ژنان دوای بایكۆتی ژنان لە كاركردن لە ئەمریكا روویداوە وەك كاردانەوەیەك بەرانبەر خراپی گوزەرانی ٪70ی ژنان لە شوێنی كارەكانیان و كەمی موچەكانیان.
لە ئێستادا لە جیهاندا ٪25ی سەركردایەتییە سیاسیەكان لەلایەن ژنانەوە دەكرێت و یادكردنەوەی ئەم رۆژەش تایبەتمەندی و سیمایەكی سیاسی هەیە بەڵام لە بەشێك لە وڵاتانی جیهاندا ئەو سیمایە پشتگوێ دەخرێت و تەنها دەبەسترێتەوە بە رۆژی دایكان و خۆشەویستییەوە. لە كاتێكدا لە بەشێكی تر لە وڵاتاندا كەرنەڤاڵی گەورەی بۆ رێك دەخرێت و ئاهەنگی تایبەت بۆ ئەم رۆژە دەگێڕدرێت كە هەڵگری پەیامێكی بەهێزی سیاسین، كە ئامانج لێیان بەرزكردنەوەی ئاستی هۆشیارییە سەبارەت بە پێگەی ژن.
لە جیهان و كوردستانیش بە درێژایی مێژوو ژنان هاوشان و هاوسەنگەری پیاوان رۆڵیان هەبووە لە تەواوی بوارەكاندا لە بەرەوپێشبردن و درێژەدان بە ژیان. بۆیە ژنان خوازیارن لەم رۆژەدا تەنها دروشمی رووكەش نەوترێنەوە بەڵكو هەنگاوی جددی بنرێت بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانیان لە بوارەكانی بەشداریكردنی سیاسی، دەستگەیشتن بە پەروەردە، یەكسانی جێندەری، توندوتیژی و هەراسانكردن، دامەزراندن، چەوساندنەوەی كۆمەڵایەتی، گەشەسەندی ئابووری و لایەنەكانی دیكەی ژیان كە رۆژانە رووبەڕووی دەبنەوە.
لە هەندێك وڵاتدا سەدان هەزار ژن دەڕژێنە سەر شەقامەكان و داوای دانانی سنوورێك بۆ نەهێشتنی توندوتیژی نێو ماڵ و گێچەڵی سێكسی و جیاوازی لە هەلی كاردا دەكەن.
بەپێی داتاكانی یونسكۆ رێژە نەخوێندەواری لەنێو ژناندا لە عیراق نزیكەی ٪26ە كە ئەمەش زیاترە بەروارد بە پیاوان كە رێژەكەی ٪11یە. لە پەرلەمانیشدا ژنان نزیكەی ٪30ی كورسیەكان پێكدەهێنن و چاوەڕوان دەكرێت لە خولەكانی ئاییندەدا ئاستی بەشداریكردنیان زیاتر ببێت.
لەپێناو بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی و نادادپەروەری بەرانبەر ژنان، حكومەتی وڵاتان چەندین بەڕێوەبەرایەتیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان كردووەتەوە و لە كەرتی تابەتیشدا چەندین رێكخراو و دامەزراوە بۆ هەمان مەبەست پێكهێنراون.
رۆژی جیهانی ژنان دەرفەتێك بە ژنان دەدات تاكو سەرنجی خەڵك بۆ تێكۆشانی خۆیان مافەكانیان رابكێشن و بە خەباتی ژنان لە سەرانسەری جیهانەوە بیبەستنەوە.
بە ماوەیەكی كەم لە دوای بڵاوبوونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان، ژمارەیەكی زۆر لە وڵاتانی زلهێز و ناوچەكە هەڵوێستیان راگەیاند و بە تروسكایی هیوا لە باكوری كوردستان و توركیا وەسفیان كرد.
دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبوونەوەی پەیامەكە، برایان هیوز، وتەبێژی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی كۆشكی سپی لەتۆری کۆمەڵایەتی ئێكسێكدا بڵاویكردەوە، پەیامەكەی ئۆجەلان یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدنی ئاشتی لەو ناوچەی كە ساڵانێكە زۆرترین كێشەی تیدایە. برایان هیوز راشیگەیاند، پەیامەكەی عەبدوڵا ئۆجەلان پێشهاتێكی بەرچاوە و یارمەتیدەر دەبێت بۆ هێنانەدی ئاشتی لە ناوچەكە.
لەلایەكی دیكەشەوە، ئیسماعیل بەقائی وەتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی ئیران رایگەیاند، پێشوازی لە هەر بڕیارێك و لایەنێك دەكەن كە ببێتە مایەی نەمانی توندتیژی و تیرۆر و بەهێزكردنی ئەمن و ئاسایش لە توركیادا. وتیشی، هیوادارین ئەو هەنگاوە كاریگەری ئەرێنی لەسەر ناوچەكەش هەبێت.
هەروەها، نوسینگەی ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس سكرتێری گشتی نەتەو یەكگرتووەكان بڵاویكردوەتەوە گۆتیرێس پێشوازیی لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد بۆ هەڵوەشاندنەوەی پەكەكە و هاوكات ئەو هەنگاوەش بە تروسكاییەكی هیوا وەسفیكردووە.
لە لایەكی ترەوە ناچۆ سانچێز، پەرلەمانتاری پەرلەمانی یەكێتی ئەوروپا رایگەیاند، بانگەوازەكەی ئۆجەلان سەرەتایەكی باشە بۆ چارەسەری پرسی كورد و چەكدادانان و هەڵوەشاندنەوەی پەكەكەش هەنگاوێكی مێژووییە.
هەروەها پارتی داد و گەشەپێدان - ئاكپارتی كە رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات و پارتی فەرمانڕەوای ئەو وڵاتەیە، وەك حزب رایگەیاند، پێشوازی لەو پەیامە دەكەن بەومەرجەی جێبەجێ بكرێت. بەڵام عومەر چەلیك وتەبێژی ئاكپارتی رایگەیاند، پێویستە چەكدارانی كورد لە توركیا و عیراق و سوریا بە هەسەدەشەوە چەكەكانیان دابنێن.
هاوكات ئوزگوز ئۆزەل، سەرۆكی پارتی گەلی كۆماری – جەهەپە رایگەیاند، بە وتنی (پرسی كورد لە توركیا لە ئارادا نییە)، پرسی كورد چارەسەر نابێت، داواشی لە ئەردۆغان كرد بەرپرسیارێتی ئەو قۆناغە مێژووییە و چارەسەری ئاشتیانە بۆ پەیامەكەی ئۆجەلان لە ئەستۆ بگرێت.
دواتریش، وەزارەتی دەرەوەی ئەڵمانیا دوای چەند سەعاتێك لە بڵاوبونەوەی پەیامەكەی ئۆجەلان راگەیەنراوێكی بڵاوكردەوە و رایگەیاند، وڵاتەكەی پێشوازی لە پەیامەكە و چەكدانانی پەكەكە دەكات چونكە دەبێتە هەلێكی مێژویی بۆ توركیا.
هاوكات هەریەك لە بەریتانیا و چین و زۆرێكی دیكە لە وڵاتان لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پێشوازیان لە پەیامەكەی ئۆجەلان كرد.
هیواكان دوای بڵاوبونەی پەیامەكەی ئۆجەلان زۆربوون، بەڵام بە تەنیا پەیامەكەی ئۆجەلان نابێتە دارەئەفسوناویەكە تاوەكو كێشەی چەندین ساڵەی توركیا لەگەڵ كوردەكان چارەسەر بكات و پێویستی بە هەنگاوی كرداری هەردوولایە.
ئەمڕۆ 37 ساڵ بەسەر تاوانی ئەنفالدا تێدەپەڕێت، ئەو شاڵاوەی 182 هەزار کوردی تێدا ئەنفال کرا و نزیکەی 200 هەزار ژن و پیاو و منداڵی کوردیش بەرەو ناوچەکانی ناوەراست و باشووری عیراق راگوێزران و شەهید کران.
حکومەتی بەعس لە 23ی شوباتی ساڵی 1988 بە هەشت قۆناغ پرۆسەی ئەنفالی کوردەکانی دەستپێکرد.
پڕۆسەی ئەنفال:
حکومەتی بەعس لە ساڵی 1988، بە بڕیاری سەدام حسێن سەرۆکی ئەو کاتەی عیراق و بە سەرکردایەتی عەلی حەسەن مەجید و لەژێر ناوی سورەتی 'الانفال'دا پرۆسەی ئەنفالکردنی کوردەکانی دەستپێکرد.
لەبارەی بەکارهێنانی سورەتی 'الانفال'ی قورئان، ماڵپەڕی نوێنەرایەتی حکومەتی هەرێم لە بەغدا ئاماژەی بەوەکردووە، "ناوی ئەو سوورەتە بۆ شاڵاوی ئەنفال لەلایەن حزبی بەعسەوە بە هەڵە بەکارهاتووە."
هەوڵەکان بۆ کەمکردنەوەی ژمارەی کورد لە ناوچەکانی خۆیان، بە چەندین شێوە و لەژێر چەندین ناوی جیاوازدا بە درێژایی حوکمی دیکتاتۆری بەعس و چەندین حکومەتی دیکە بەردەوام بوون.
جینۆساید و تەعریبکردنیش لە سەردەمی رژێمی بەعسدا یەکێک بوو لەو تاوانانەی دژ بە کورد دەکران وەک "تەعریبکردنی گوندەکانی دەوروبەری کەرکوک لە ساڵی 1963، راگواستن و بێسەروشوێنکردنى کوردانى فەیلى لە ساڵانى 1970 و 1980کان، ئەنفالکردنى هەشت هەزار کەس 'ئەنفالی بارزانییەکان' لە ساڵى 1983، بەکارهێنانى چەکى کیمیایی لە کۆتایى ساڵانى 80کان وەک کیمیابارانکردنى هەڵەبجە، هەڵمەتى فراوانى ئەنفاڵ لە ساڵى 1988 کە هەشت قۆناغ بوو".
سەدام حسێندا بە هەشت قۆناغ لەژێر ناوی سورەتی ئەنفالدا پرۆسەکەی ئەنجامدا، کە لە 23ی شوبات تاوەکو ٦ی ئەیلوولی خایاند و سەدان هەزار خەڵکى بێتاوان زیندەبەچاڵ کران و شوناسی چەندین خانەوانە لەناوبرا.
زیانەکانی پرۆسەی ئەنفال:
لە پرۆسەی ئەنفالدا زیانی گەورە لەرووی مرۆیی و لەرووی کلتور و لایەنی کۆمەڵایەتی و جوگرافیاوە بە کورد گەیەنرا، لەوانەش بەکۆمەڵ کوشتنی 182 هەزار هاووڵاتی مەدەنی لە ژن و پیاو و منداڵ، وێرانکردنی نزیکەی چوار هەزار گوند لە کۆی چوار هەزار و 655 گوندی کوردستان و تیایدا 250 گوند بەر هێرشی چەکی کیمیایی کەوتن، بەکارهێنانی چەکی کیمیایی قەدەغەکراو، کە تاوەکو ئێستاش کاریگەریی بەسەر ئەو کەسانەوە ماوە کە بەرکەوتەی چەکی کیمیایین، هەروەها کاریگەریی ئەو چەکە لەسەر خاک و ئاوی ناوچەکانیش ماوە".
یادی ئەنفال
14ی نیسانی هەموو ساڵێک بە یادی ئەنفال دانراوە، ئەوەش لەبەر ئەوەی قۆناغی سێیەمی ئەنفال لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988 خایاند و ناوچەکانی گەرمیانی گرتەوە.
ئەنفالی گەرمیان گەورەترین و فراوانترین قۆناغی ئەو شاڵاوە بوو، کە تیایدا پێنج هەزار گوند خاپورکران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.
هەربۆیە حکومەتی هەرێم ١٤ی نیسانی هەموو ساڵێک بۆ یادکردنەوەی ئەو تاوانە دیاریکردووە.
قۆناغەکانی ئەنفال:
قۆناغی یەکەم: لە 21ی شوبات تاوەکو 18ی ئازاری 1988ی خایاند و گوندەکانی دۆلی جافایەتی و ناوچەی شارباژێری گرتەوە. لەو قۆناغەدا 25 بۆ 30 گوند وێرانکران و بە تەواوی چۆڵکران و بەعس بە تاڵانی بردن.
قۆناغی دووەم: لە 14ی ئازار تاوەکو 22ی ئازار 1988ی خایاند، ناوچەی قەرەداغی گرتەوە و بە سەختی کیمیاباران کرا، بەشێکی زۆری دانیشتووانەکەی ئاوارەی ناوچەکانی گەرمیان بوون و بەشێکی زۆریان بەعس دەستگیری کردن و برانە بەندیخانەی "نوگرەسەلمان"، کە لەوێ زۆرینەیان بەهۆی تینویەتی و برسیەتیەوە گیانیان لەدەستدا.
قۆناغی سێیەم: لە 31ی ئازار تاوەکو 14ی نیسانی ساڵی 1988ی خایاند، کە ئەنفالی گەرمیانی پێدەوترێت، ئەم قۆناغەی ئەنفال گەورەترین و فراوانترین قۆناغی پرۆسەکە بوو، کە پێنج هەزار گوند خاپور کران و 20 هەزار ژن و پیاو و منداڵ رەوانەی سەربازگەی قۆڕەتو کران.
قۆناغی چوارەم: لە 18ی نیسان تاوەکو 20ی نیسان ساڵی 1988ی خایاند، ئەو ناوچانەی گرتەوە کە دەکەوێتە نێوان زێی بچوک؛ گوندەکانی ئاغجەلەر و تەق تەق و عەسکەر و گۆپتەپە، کە جارێکی دیکە چەکی کیمیایی لێ بەکارهێنرا.
قۆناغی پێنجەم و شەشەم وحەوتەم: لە 24ی ئایار تاوەکو 31ی ئابی ساڵی 1988ی خایاند، گوندەکانی پارێزگای هەولێری گرتەوە و 52 گوند لە خەلیفان و رەواندز و خۆشناو وێران کران.
قۆناغی هەشتەم: لە 25ی ئاب تاوەکو 6ی ئەیلولی 1988ی خایاند و زاخۆ ئامێدی و شێخان و ئاکرێی گرتەوە و چەکی کیمیایی هێشوویی تێدا بەکارهێنرا.
توشبووانی نەخۆشییە درێژخایەنەكان، قوربانیی لەبیركراوی جەنگی غەززەن، چونكە بەهۆی جەنگەكەوە هێندەی تر مەترسی لەسەر ژیانیان دروستبووە و ژمارەیەكی زۆریشیان گیانیان لەدەستداوە .
خەلیل دەقران، وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی لە غەززە دەڵێت، نزیكەی 350 هەزار نەخۆش لە كەرتەكە كە نەخۆشی درێژخایەنیان هەیە، رووبەڕووی مەترسی گیانلەدەستدان دەبنەوە، ئەوەش بەهۆی لەناوچوونی ناوەندكانی چاودێری سەرەتایی و ئەو رێگریانەی ئیسرائیل لەبەردەم هێنانی دەرمانی تایبەت بە ئەوان دروستی دەكات.
هەروەها دەڵێت، ئیسرائیل بە مەبەست دەیەوێت ئەوە نەخۆشانە لە خزمەتگوزارییە پزیشكییەكان بێ بەش بكات، بۆ ئەوەی بەو رێگەیە فشارەكان لەسەر دامەزراوە تەندروستییەكان لە ناوچە جیاوازەكانی كەرتەكە زیاتر بكات و هەر ئەوەش بووتە هۆی ئەوەی ژمارەیەكی زۆر لە توشبووانی نەخۆشییە درێژخایەنەكان گیانلەدەستبدەن .
بەپێی ئامارەكانی وەزارەتی تەندروستی لە غەززە، سوپای ئیسرائیل لە هێرشەكانیدا، لە كۆی 90 ناوەندی تەندروستی نزیكەی 82 ناوەندی لەناوبردووە و 72 نەخۆشخانەش بەهۆی هێرشەكانی ئیسرائیلەوە توانای پێشكەشكردنی خزمەتگوزاری تەندروستییان نەماوە بە تایبەت لە ناوچەكانی باكوور و باشووری غەززە و تەنها ناوچەكانی ناوەڕاستی كەرتەكە خزمەتگوزاری پزیشكی پێشكەش دەكەن.
هەر بەپێی داتاكان، بەهۆی جەنگ و ئەو رێكارانەی ئیسرائیل دژی غەززە گرتویەتیەبەر، دەرمانی كۆگاكراو لە كەرتەكە بەرێژەی لە 70% كەمبووەتەوە و نزیكەی لە 80%ـی دەرمانە سەرەكییەكانیش كە ژیان رزگار دەكەن، لە ناوەندە تەندروستییەكاندا نەماون.
هەروەها دامەزراوە تەندروستییەكان لە غەززە توانایان نییە پشكنینی پێویست بۆ توشبووانی نەخۆشییە درێژخایەنەكان ئەنجام بدەن، چونكە دەرمان و كەرەستەی پێویست بۆ تاقیگەكان بەردەست نییە و ئەنجامنەدانی ئەو پشكنینانەش هێندەی تر مەترسی لەسەر ژیانیان دروستدەكات.
21ی شوباتی هەموو ساڵێک بە رۆژی جیهانیی زمانی دایک دادەنرێت لە جیهاندا، کە بە چالاکی جۆراوجۆر لە سەرانسەری جیهان یادی دەکرێتەوە. زمانی کوردیش یەکێکە لەو زمانانەی گرنگی خۆی هەیە و لە پۆلێنکارییەکاندا سەر بە گەورەترین خێزانی زمانە.
زمان ئەو ئامڕازێکی گرنگە بۆ پاراستن و هێشتنەوە و گواستنەوەی مێژوو و کلتووری وڵاتان و گەشەسەندی بەردەوام لە پەروەردە و رۆشنبیری کۆمەڵگەدا.
یونسکۆ ساڵی 1999 رۆژی 21ی شوباتی بە رۆژی زمانی دایک دانا و ئەمساڵ 26 ساڵە ئەو یادە لە سەرانسەری جیهاندا بە چەندین چالاکی جۆراوجۆری کلتووری و رۆشنبیری و فەرهەنگی دەکرێتەوە و چەندین توێژینەوەی نوێ لەبارەی زمان لەو رۆژەدا بڵاودەکرێنەوە.
بەپێی ئاماری یونسکۆ هەشت هەزار و 324 زمان لە جیهاندا هەن و نزیکەی حەوت هەزاریان هێشتا بەکاردێن و قسەیان پێدەکرێت. زمانی کوردیش لە ریزبەندی 100 زمانی یەکەمدایە.
دیاریکردنی رۆژی 21ی شوبات بۆ رۆژی جیهانیی زمانی دایک دەگەڕێتەوە بۆ ئەو خۆپیشاندانەی کە لە ساڵی 1952 خوێندکارانی زانکۆی دەکای بەنگلادیش و چەند بزوتنەوەیەکی ئەو کاتە ئەنجامیاندا بۆ بەرگریکردن لە زمانی بەنگالی و بەکارهێنانی لە کاروباری حکومەتدا، کە بەهۆی خۆپیشاندانەکانەوە چوار خوێندکار لەلایەن پۆلیسی وڵاتەکەوە کوژران.
زمانی کوردی و گرنگییەکەی لەسەر ئاستی جیهان
زمانی کوردی هاوشێوەی زمانەکانی دیکەی جیهان گرنگی خۆی هەیە و لە ئێستادا زیاتر لە 40 ملیۆن کەس لە جیهاندا قسەی پێدەکەن. بەپێی توێژینەوەکان، سەر بە گەورەترین خێزانی زمانە کە هیندۆ ئەوروپییە. ئەگەر چی ئەوانە زانیاری رەسمی و دانپێدانراون، بەڵام رەنگە لەچاو ئەو توێژینەوانەی ئێستا لەسەر زمانەکە و خاکی کوردەکان ئەنجام دەدرێن، حەقی خۆی پێنەدابێت و دوور نییە لە داهاتوودا گۆڕانکارییان بەسەردا بێت.
زمانی کوردی گرنگییەکی زۆری هەیە، بەوپێیەی ئێستا چەندین سەرچاوەی مێژوویی باس لەوەدەکەن، کوردستان لانکەی مرۆڤایەتی و سەرهەڵدانی چەندین شارستانییەتی جیاوازە. بەوپێیەی لەم چەند ساڵەی دواییدا چەندین شوێنەواری مێژوویی گرنگ لە ناوچە جیاوازەکانی کوردستان دۆزراونەتەوە، کە مێژوویان دەگەڕێتەوە بۆ چەندین هەزار ساڵ بەر لە زایین، وەک شوێنەواری گرێ ناڤۆکێ- گۆبەکلیتەپە 'خەرابڕەشک' لە باکوور کە بە خاڵی سفری ژیان یان خاڵی دەستپێکی مێژوو ناودەبرێت و تەمەنی زیاتر لە 12 هەزار ساڵ بەر لە زایینە.
یانیش لە سەرەتای مانگی ئایاری ساڵی رابردوو، تیمێک لە زانایانی زانکۆکانی کامبریج و لیڤەرپوڵ وێنەی رووخساری ژنێکی ٤٠ ساڵەی نیاندەرتاڵیان دروستکردەوە، کە نزیکەی ٧٥ هەزار ساڵ پێش ئێستا لە ئەشکەوتی شانەدەر ژیاوە. کە ئێسکەکان لە ساڵی 2018ـەوە دۆزرابوونەوە و کاریان لەسەرکرابوو، تاوەکو دواجار ساڵی رابردوو توانیان شێوەکەی دروستبکنەوە.
ئەو زانایانە باسیان لەوەکرد، بەپێی لێکۆڵینەوەکان ئەو ژنە لە 40ـەکانی تەمەنیدا بووە و پێدەچێت بەهۆی تاشەبەردەوە ئێسکەکانی پارچە پارچە بووبن و گیانی لەدەستدابێت.
بەپێی لێکۆڵینەوەکانی لەسەر شانەدەر کراوە، مرۆڤی ئەو کاتە خێزانیان پێکهێناوە و مردوویان بە خاک سپاردووە و گوڵیان لەسەر گۆڕی مردووەکانیان داناوە.
لەلایەکی دیکەوە هەر لە مانگی ئایاردا، وێنەی هەڵکۆڵڕاوی جەنگاوەرێک لەسەر شاخی خۆشکی گەرمیان دۆزرایەوە، کە مێژووەکەی بۆ زیاتر لە چوار هەزار ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە. کە وێنەی سەربازێک نیشاندەدات وەک ئاماژەیەک بۆ سەرکەوتن و قاچی لەسەر دیلێک داناوە، ئەوەش دووەم شوێنەواری هەڵکۆڵڕاوە لە کوردستاندا دۆزرابێتەوە.
ئەم دۆزینەوانە و چەندین دۆزینەوەی دیکەی مێژوویی ئەوە دەردەخەن کە خاکی کوردستان لە دەیان هەزار ساڵ بەر لە زایینەوە مرۆڤی تێدا ژیاوە و ئەو مرۆڤانە پەیوەندی کۆمەڵایەتییان دروستکردووە و خێزانیان پێکهێناوە، دواتریش لە ئەشکەوتەکان هاتوونەتە دەرەوە و بەرەو پێکهێنانی گوند و شارستانیەت هەنگاویان ناوە. کە ئەمەش گرنگی زمان روون دەکاتەوە لە کوردستاندا.
ئەگەرچی ئەو زمانە کوردییەی ئێستا قسەی پێدەکرێت لەگەڵ ئەو مێژووە دوور و درێژەدا گۆڕانی بەسەردا هاتووە، بەڵام دەرخەری ئەوەیە بنەچەی زمانی کوردی لەگەڵ ئەو مێژووەدا لەم ناوچەیەدا هەبووە و پەرەی سەندووە، لەگەڵ کۆچکردنی مرۆڤەکانی ئەو کاتەشدا بەشێکی کلتور و زمانی خۆیان گواستووەتەوە بۆ ناوچەکانی دیکەی چواردەور و جیهان.
زمانی کوردیش بە یەکێک لە زمانە "خواکردییەکان" دادەنرێت نەک "خودکردیی" چونکە بەتەواوی تەبایە لەگەڵ سروشت و لەکاتی ناوهێنانی هەر شتێکدا هاوتای وێناکردنەکەیەتی.
توێژەران بەشێکی هۆکاری ئەو یەکانگیرییەی زمانی کوردی لەگەڵ سروشت بۆ ئەوە دەگەڕێننەوە، هەڵکەوتەی جوگرافی ناوچەکە و سروشتی خاکی کوردان پاڵنەر بووە بۆی، بۆیە سروشت رەنگی داوەتەوە هەم لەسەر زمان و شێوەی دەربڕین، هەم لەسەر دەروون و چۆنییەتی دروستبوونی کەسایەتی تاک لەم ناوچەیەدا.
ئەمڕۆ 26 ساڵ بەسەر دەستگیركردنی عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە" تێدەپەڕێت، كە لە 15ی شوباتی 1999 لە كینیا دەستگیركرا.
عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیكراوی پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە" ناوی تەواوی عەبدوڵا عومەرە و ناسراوە بە ئاپۆ، لە 4ی نیسانی 1949 لە گوندی ئامەرا لە قەزای خەلفەت لە پارێزگای رەحا لە دایكبووە، لە پەیمانگایەك هونەری توركی خوێندووە، دواتریش بەشی یاسای لەزانكۆی ئیستەنبوڵ خوێندوە و زانستە سیاسییەكانیشی لە ئەنقەرە تەواوكردووە.
لە 27تشرینی دووەمی 1978 بە بەشداری 23 كەس، لەگوندی فیس لە پارێزگای ئامەد پارتی كرێكارانی كوردستان "پەكەكە"ی دامەزراندوە، دوای كودەتا سەربازییەكەی 12ی ئەیلولی 1980ی توركیا، پەكەكە كەوتە ژێر فشارەوە، دواتر هەر لە ساڵی 1980 ئۆجەلان لەگەڵ چەند كەسێكدا چوونەتە لوبنان و لەدۆڵی بیقاع هێزی چەكداری دامەزراندوە.
لە 15 ئابی 1984 بەفەرماندەیی مەعسوم كۆركوماز یەكەم فیشەكی گەریلاكانی پەكەكە، بەڕووی سوپای توركیادا تەقێنرا، ئەوەش بووە دەسپێكی شەڕێكی درێژخایەن كە تائێستاش بەردەوامە.
ئۆجەلان لە ساڵی 1990 لە لوبنانەوە چووە سوریا، تا ساڵی 1998 لە سوریا نیشتەجێبوو، لە ژێر گوشاری توركیا لە 9ی تشرینی یەكەمی 1998 سوریای بەجێهێشتووە و روی كردوەتە روسیا و یۆنان و ئیتاڵیا، لەو وڵاتانەش مافی مانەوەی قبوڵنەكرا، دواتر لەسەر داوای یۆنان بەرەو كینیا بەرێكەوت.
لە 15 شوباتی 1999 لە كینیا دەستگیركرا، هەواڵی دەستگیركردنیشی لە كوردستان و ئەوروپا كاردانەوەی زۆری لێكەوتەوە و دەیان خۆپیشاندان ئەنجامدران، لە كاتی دەستگیركردنیەوە تائێستا خراوەتە زیندانی تاكەكەسی لە دوورگەی ئیمراڵی لە دەریای مەڕمەڕە.
لە رۆژی 29ی حوزەیرانی 1999، فەرمانی لەسێدارەدانی بۆ دەرچوو، بەڵام لە كانوونی دووەمی 2000، دادگا فەرمانی لەسێدارەدانی ئۆجەلانی دواخست، لە مانگی ئابی 2002ش سزاكەی لە لەسێدارەدانەوە گۆڕدرا بۆ زیندانیكردنی هەتا هەتایی.
لە ماوەی زیندانیكردنی ئۆجەلانیشدا، دوو قۆناغ بۆ چارەسەری كێشەی كورد دەستیپێكردووە، یەكەمیان لە ساڵی 2009 تا 2011 كە بە دانوستانەكانی ئۆسلۆ ناسراوە، دووەمیشیان لە بەهاری 2013، بەخوێندنەوەی پەیامی ئۆجەلان لە نەورۆزی ئامەد پرۆسەی ئاشتی دەستیپێكرد، لەو ساڵەدا بۆیەكەم جار دوای 14 ساڵ زیندانیكردن، چەند وێنەیەكی ئۆجەلان لە زیندانەوە بڵاوكرانەوە، لە تەمموزی 2015ش ئاگربەست شكستی هێنا.
لە 6ی ئەیلولی 2018 سەردانیكردنی پارێزەرەكان بۆ لای ئۆجەلان قەدەغەكرا، بەڵام لە نیسانی 2019 بڕیارەكە هەڵوەشێنرایەوە و جارێكی تر پارێزەرەكانی چاویان بە ئۆجەلان كەوت، دواتر لە ساڵی 2020 جارێكی تر چاوپێكەوتنی قەدەغەكرا، تا 28ی كانوونی یەکەمی 2024 كە وەفدێكی پارتی یەكسانی و دیموكراسی "دەم پارتی" لە زیندانی ئیمراڵی سەردانیان كرد و لە رێگەی وەفدەكەشەوە پەیامێكی بۆ رایگشتی و لایەنە سیاسییەكانی توركیا بڵاوكردەوە.
دوای 10 ساڵ پڕۆسەی ئاشتیی لە باكوری كوردستان دەستپێدەكاتەوە، دەنگی كورد دەتوانێت خەونی ئەردۆغان بۆ بوونەوە بە سەرۆك كۆمار بەدیبهێنێت.
دوای 10 ساڵ و نزیكەی دوو مانگ، جارێكی دیكە جموجۆڵە سیاسیەكان لە باكوری كوردستان زیاتر بون و كورد هیوایەكی بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا بۆ گەڕاوەتەوە.
توێژەرانی نێودەوڵەتی تێڕوانینیكی جیاوازیان بۆ دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتیی لە باكوری كوردستان و توركیا هەیە و ئەوان پەنجەی گومانیان لەسەر رەجەب تەیب ئەردۆغانی سەرۆك كۆماری توركیایە كە بۆ ئەوەی بۆ جارێكی دیكە دەست بە كورسیی دەسەڵاتەوە بگرێت، پێوستی بە دەنگ و پشتیوانیی كورد هەیە.
ئەردۆغان ساڵی 2023 لە هەڵمەتی بانگەشەی هەڵبژاردنەكانی سەرۆكایەتی توركیا وتی تەنها دوو خولی پێنج ساڵە لە پۆستی سەرۆك كۆمار بەردەوام دەبێت، لە كاتتێكدا دەستوری ئێستای وڵاتەكەش تەنها رێگەی بەو دوو خولە دەدات.
ئێستا كە ئاماژەكانی هەنگاو و جوڵەكانی ئەردۆغان دەركەوتوە كە چاوی لە جاری چوارەمیشە لە لوتكەی دەسەڵاتی توركیادا بمێنێتەوە تاكە رێگە ریفراندۆمە بۆ گۆڕینی دەستور سەبارەت بە هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار، بۆیە كورد بەو كورسیانەی لە پەرلەمان هەیەتی دەتوانێت چارەنوسی كورسیی سەرۆك كۆماریی بگۆڕێت.
ئەردۆغان لە هەموكاتێكدا زیاتر پێوستی بە 57 دەنگە یەكلاكەرەوەكەی پارتی یەكسانی و دیموكراتی گەلان دەم پارتییە و هەر ئەوەش وای كردوە لە ئاست دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی چارەسەریی پرسی كورد بكەوێتە سوڕی متبونەوە، بەڵام رێگریشی لە هەنگاوەكانی پارتی بزوتنەوەی نەتەوەپەرستی هاوپەیمانی نەكردوە كە بۆ یەكەمجار بانگەشەی دەستپێكردنەوەی پڕۆسەكەی كرد و داوای لە چاوپێكەوتنەكاندا لەگەڵ ئۆجەلان و دوای شەش ساڵ دەست پێبكاتەوە.
بڵاوكراوەی گڵوباڵ ڤۆیس نوسیویەتی: ئەگەر كورد لە باكوری كوردستان رازیبن لە بەرانبەر هەندێك دەستكەوتدا خەونەكەی ئەردۆغان بۆ سەرۆك كۆماریی بێننەدی ئەوا هاوشێوەی مامەڵەكردنە لەگەڵ شەیتان، چونكە ئەردۆغان لە ساڵی 2013 دا بە ناوی چارەسەریی پرسی كورد ئەو بانگەشەیەی كرد و دوای دوو ساڵ بە بیانوی جیاوازەوە دەستبەرداری پڕۆسەی ئاشتیی بو هێرشەكانی دژی كورد توند كردەوە.
د. سینان جددی، توێژەری بواری ئاسایشی نێودەوڵەتی پێی وایە كورد دەتوانێت بە هاوكاریی ئۆپۆزیسۆنی توركیا لە سەروی هەموشیانەوە پارتی گەلی كۆماری جەهەپە كۆتایی بە دەسەڵاتی 20 سالەی ئەردۆغان بهێنن و بە پێچەوانەشەوە دەتوانێت ئەردۆغان لە لێواری هەڵدێر رزگار بكات بە مەرجی مسۆگەركردنی پڕۆسەی ئاشتیانەی چارەسەریی پرسی كورد.
لە كۆتاییدا دەوترێت كورد لە باكور كەوتوەتە بەردەم بژاردەیەكی قورس، كە ئەویش بەردەوامبونی دەسەڵاتی ئەردۆغانە لە پێناو دەستپێكردنەوەی پڕۆسەی ئاشتی...
دیپ سیک، ئەو بەرنامە زیرەكەی چین كە ئێستا هەندێك بە هاوڕێ و هەندێكیش بە بیرمەندی قوڵ وەسفی دەكەن، بەوپێیەی بەرنامەكە بەرەوپێشچوونی زۆری لە وەڵامدانەوەی پرسیارە تایبەتەكان بەدەستهێناوەو بەكارهێنەران تیایدا جگە لە وەرگرتنی زانیاری، تەنانەت سۆراغی خۆشەویستی و هەستەكانیشیان دەكەن.
هەندێک بە هاوڕێ و هەندێكیش بە بیرمەندی قوڵ لە وڵاتی چین وەسفی دەكەن، لەگەڵیدا دەگرین و پێدەكەنن، پرسیاری لێدەكەن لە بارەی داهاتوو، چاوەڕێی پاڵپشتی و هاوسۆزیشی لێدەكەن.
دیپ سیک، ئەو بەرنامە زیرەكە چینییەی كە لەم دواییانەدا پەرەی پێدراوە، لە سەرتاسەری جیهان مشتومڕی بەدوای خۆیدا هێناوە، بەوپێیەی بەرنامەكە توانای وەڵامدانەوەی خێرای هەیە بۆ پرسە هەنوكەیی و گریمانەییەكان.
هۆلی وانگ، كچێكی 28 ساڵی چینییە، شەوێك بەرێككەوت دەكەوێتە گفتۆگۆ لەگەڵ بەرنامە زیرەكەكەی ناو مۆبایلەكەی، كاتێك پرسیار لە مردنی داپیرەی دەكات كە بۆچی خەمێكی قوڵی لەلا بەجێهێشتووە، وەڵامی بەرنامەكە بۆ هۆڵی شۆكهێنەر دەبێت و وایلێدەكات شەوان بكەوێتە دەردە دڵ لەگەڵیدا.
لە سەرەتای ئەمساڵەوە بەرنامەكە لەلایەن تۆڕێك كارمەندی پسپۆڕ و شارەزای تەكنەلۆژییەوە پەرەی پێدراوەو بە چەندین زمان لەسەر مۆبایل و تابلێت و كۆمپیتەر بە پارەیەكی رەمزی بەردەستە، ئەوەی كە لە بەرنامەكانی پێش خۆی جیایدەكاتەوە، توانای لێكدانەوەی ئەو بابەتانەی هەیە كە پێیدەدرێت و ئەویش تەنها لە چەند چركەیەكدا لە نزیكترین گریمانەوە وەڵام دەداتەوە.
هۆلی دەڵێت: دیپ سیک راوێژكارێكی گەورە بوو، یارمەتی دام لە گۆشەنیگای جیاوازەوە سەیری شتەكان بكەم و كاری باشتری بۆ كردم لەو خزمەتگوزارییە راوێژكارییانەی كە پێشتر بە پارە وەرمگرتبوون.
لە نووسینی راپۆرتەوە تا پلاندانان بۆ گەشتەكان، وەرزشكردن و فێربوونی كارامەیی نوێ، بەرنامەكانی دیپ سیك رێگەی خۆیان بۆ ژیانی زۆر كەس لە سەرانسەری جیهان دۆزیوەتەوە، بەڵام زۆریش هەن وەك هۆلی كە چاویان لەوەیە بەرنامەكە پاڵپشتی سۆزدارییان بكات كە لە دەرەوە دەستیان ناكەوێت.
بی بی سی لە راپۆرتێكدا دەڵێت، بەرنامەكە بووەتە سەرچاوەی ئاسوودەیی بۆ زۆرێك لە گەنجانی چینی كە هەندێكیان تادێت بێهیوا دەبن لە داهاتوویان، ئەوەش بەهۆی ئابووری چەقبەستوو، بەرزی رێژەی بێكاری و لێكترازانە كۆمەڵایەتیەكان بەهۆی كۆڤید 19.
لێكۆڵینەوەكان ئەوە دەردەخەن كە نەخۆشی خەمۆكی و دڵەڕاوكێ لەنێو خەڵكی چینیدا لە هەڵكشاندایە، پرۆفیسۆر فانگ كیچینگ، مامۆستای پەیوەندییەكان لە زانكۆی هۆنگ كۆنگ دەڵێت، لە چین كەموكوڕی زۆر لە خزمەتگوزارییەكانی راوێژكاری دەروونی و پیشەیی هەیەو زۆرجار بە نرخێكی گونجاو بەردەست نین.
بەوتەی پرۆفیسۆر فانگ ، بەرنامە زیرەكەكان یارمەتیدەرن بۆ پڕكردنەوەی ئەو بۆشاییە، بەڵام پێیوایە ئەو كەسانەی كە حاڵەتی تەندروستی دەروونی جددییان هەیە نابێت پشت بەو بەرنامانە ببەستن.
22 ساڵ بەسەر شەهیدكردنی شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانیدا بەدەستی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام تێدەپەڕێت.
ساڵی 2003 كاتێك یەكێتیی نیشتیمانیی كوردستان لە شەڕێكی چەند مانگیدابوو لەگەڵ تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام لە سنوری هەڵەبجە و هەورامان، شەوكەتی حاجی موشیر فەرماندە و تێكۆشەری یەكێتی، سەرۆكایەتی وەفدی دانوستانی حزبەكەی دەكرد بۆ كوژانەوەی ئەو ئاگرەی كە بەرۆكی ناوچەكەی گرتبوو.
سەرەڕای نەبونی دڵنیایی لایەنی بەرانبەر و مەترسی دۆخەكە، بەڵام شەوكەتی حاجی موشیر و هاوڕێكانی ویستیان چیتر ناوچەكە گیرۆدەی تیرۆر و تۆقاندن نەبێت و ئاسایش بەرقەرار بێت، ئەگەرچی هەوڵ و خەباتی ئەوان و هەڤاڵەكانیان توانی سەقامگیری بە ناوچەكە و كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان بدات، بەڵام خۆیان بوونە قوربانی ئەو رێگەیە و لەكردەوەیەكی ترسنۆكانەدا ئێوارەی 8ی شوباتی 2003 لە گوندی گامیش تەپەی شارەزوور ناپاكییان بەرانبەر كرا و لە كردەیەكی غافڵگیرانەدا تیرۆكران.
ئەو رووداوەی گوندی گامێش تەپە كە تیایدا شەوكەتی حاجی موشیر و هەردوو فەرماندە سەردار غەفور سلێمان و حیكمەت حاجی عوسمان و چەند هاووڵاتییەكی گوند و خانەخوێی كۆبوونەوەكە شەهیدكران، توڕەبوونی كۆمەڵانی خەڵكی كوردستان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە سەرۆكایەتی ئەمریكای لێكەوتەوە، بەجۆریچك كە هەوڵەكانی زیاتر چڕكرانەوە بۆ لەناوبردنی تیرۆریستانی ئەنسارولئیسلام و ئازادكردن و پاككردنەوەی ناوچەی هەورامان لە تیرۆرو تیرۆریستان.
قەدەری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئاوا بووە كە لە كاروانی تێكۆشاندا هەم بۆ رزگاریی و سەرفرازیی خاك و هەمیش بۆ ئاشتی و ئارامی خەڵك، دەبێت نرخێكی گرانی خوێن بدات و رۆڵە دەستەبژێرەكانی خۆی بكاتە قوربانی بۆ بەدیهاتنی ئەو ئامانجە.
شەوكەتی حاجی موشیر رۆڵەی یەكێك لە بنەماڵە ناودارەكانی عەشیرەتی جافە و ساڵی 1947 لە گوندی تەپی سەفای شارەزوور لەدایك بووە.
لەبەر ئاڵۆزیی دۆخی كوردستان كۆتایی ساڵی 1968 وازی لەخوێندن هێناوەو پەیوەندیكردووە بە ڕیزەكانی شۆڕشەوە، پاشان كراوەتە لێپرسراوی كارگێڕیی لە بەتالیۆنی هەڵەبجە.
ساڵی 1976 لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دووجار دەستگیر كراوە و پاشان ئازاد كراوە، هەر هەمان ساڵ هاوسەر و منداڵەكانی لەگەڵ باوكیدا لەلایەن ڕژێمی بەعسەوە دەسگیركراون و زیاتر لە دوو ساڵ لە زیندانەكانی خوارووی عیراقدا بەندكراون.
شەوكەتی حاجی موشیر لەكۆتایی مانگی حوزەیرانی 1976دا لەگەڵ شەش هاوڕێی تریدا بەبڕیاری سەركردایەتی كۆمەڵە، یەكەم دەستەی چەكداری شۆڕشی نوێیان دروستكرد.
لە ڕاپەڕینە گەورەكەی بەهاری ساڵی 1991دا شەوكەتی حاجی موشیر ڕۆڵی بەرچاوی هەبووەو ئەندامی لیژنەی سەركردایەتی بووە بۆ ئازادكردنی شاری كەركوك و لەو پێناوەشدا بەشداری چەندین شەڕی گەورەی كردووە.