ڕاپۆرت
پەکەکە رایگەیاند، کۆنگرەی 12ی پارتەکەیان ئەنجامدا و چەند بڕیارێکی مێژووییان دا، بانگەوازیشی کردووە، "بە شێوەیەکی دروست پارێزگاری لە شەهیدەکانمان و هەموو بەهاکانی دیموکراتی و نەتەوەیی خەباتی مەزنی 52 ساڵە بکەن، بژین و بژیێنن".
پارتی کرێکارانی کوردستان (پەکەکە) راگەیەنراوێکی بڵاوکردەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، لە رۆژانی 5 تا 7ی ئەم مانگەدا 12یەم کۆنگرەی خۆیان لە ناوچەکانی پاراستنی مەدیا "بە سەرکەوتوویی" ئەنجام داوە و بەپێی راگەیەنراوەکە، "نوێنەرانی بوارەکانی کار بەشدار بوون و لە دوو ناوچەی جیاواز و لەیەک کاتدا ئەنجامیان داوە".
لە راگەیەنراوەکەدا هاتووە: پەکەکە لەسەر بانگەوازی رێبەر عەبدوڵڵا ئۆجەلان کۆبووەوە، کۆنگرەکە سەرەتا بە حەسرەت و رێزەوە سڵاوی لە رێبەر ئاپۆ کرد، هەروەها گۆشەنیگا و پێشنیارەکانی رێبەر عەبدوڵڵا ئۆجەلانی بۆ کۆنگرەکە خوێندەوە و هەڵسەنگاند، راپۆرتی کورتی کۆمیتەی ناوەندیی پەکەکەش لە کۆنگرەکەدا خوێنرایەوە و گفتوگۆی لەسەر کرا.
بڕیاری گرنگ و مێژویی دراون
بەپێی راگەیەنراوەکە، لە کۆنگرەکەدا بڕیاری گرنگ و مێژوویی دراون.
پارێزگاریی لە خەباتی 52 ساڵە بکەن، بژین و بژیەنن
پەکەکە مانگی ئایاری بە مانگی شەهیدان ناوهێناوە و دەڵێت لەم مانگەدا کۆنگرە بەڕێوەچووە، دەشڵێت، "بە رێز و خۆشەویستی و مەینەتەوە یادی شەهیدانی قارەمانی خەباتی مێژوویی 52 ساڵەمان کردەوە، بانگەوازیش لە گەلی نیشتمانپەروەر و هەموو هێزە سۆسیالیست و دیموکراتییەکان دەکەین، بە شێوەیەکی دروست پارێزگاری لە شەهیدانمان و هەموو بەهاکانی دیموکراتی و نەتەوەیی خەباتی مەزنی 52 ساڵە بکەن، بژین و بژیێنن".
پەکەکە هەر لە کۆنگرەکەدا یادی سری سورەیا ئۆندەری کردووەتەوە و نووسیویەتی، "شەهید سری سورەیا ئۆندەر لە ئامادەکاریدا یەکێک بووە لەو کەسایەتییانەی کە ماندووبوونێکی زۆری دیتووە بۆ سەرخستنی ئامانجی کۆمەڵگەی دیموکراتی و ئاشتی، ئەم پیاوە بەڕێزە کە ١٢ ساڵ هاوڕێیەتی رێبەر ئاپۆی کردووە، بانگەوازی لە هەموو کەسێک کردووە کە بە هاوکاری کار بکەن".
لە نزیکترین کاتدا دەرئەنجامەکانی کۆنگرە رادەگەیەنین
لەبارەی راگەیاندنی بڕیارەکانی کۆنگرەکەشەوە پەکەکە ئاماژەی بەوەکردووە، دەرئەنجامی کۆنگرەکە و زانیاری و بەڵگەنامەکان، دوای یەکخستنی ئەنجامەکانی هەردوو ناوچەی کۆبوونەوەکە، لە نزیکترین کاتدا بۆ رای گشتی رادەگەیەنین".
ئەوەش لە کاتێکدایە، دوای ١٠ ساڵ لە رێگریی دەسەڵاتدارانی توركیا، رۆژی ٢٨ی ١٢ی ساڵی رابردوو، رێگە درا وەفدێكی پەرلەمانتارانی پارتی یەكسانی و دیموكراسی 'دەم پارتی' بۆ دیدار لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان بچنە دوورگەی ئیمڕاڵی و لەگەڵیدا کۆببنەوە، کە کۆبوونەوەکەش سێ سەعاتی خایاند.
لە کۆتایی ساڵی رابردوو و سەرەتای ئەمساڵەوە پرسی ئاشتی لە باکوری کوردستان و تورکیا سەری هەڵداوەتەوە و چەند جارێک وەفدی ئیمڕاڵی سەردانی عەبدوڵا ئۆجەلان رێبەری زیندانیکراوی پەکەکەیان کرد، لە رۆژی 27ی شوباتدا وەفدەکە پەیامێکی مێژووییان لەلایەن ئۆجەلانەوە بڵاوکردەوە و لە پەیامەکەدا عەبدوڵا ئۆجەلان رایگەیاندبوو: بانگەوازی چەکدانان دەکەم و بەرپرسیارێتییەکەی دەگرمە ئەستۆ. پێویستە پەکەکە گۆنگرە ببەستێت و خۆی هەڵبوەشێنێتەوە.
لە راپرسییەكدا نیوەی دانیشتوانی كەرتی غەززە ئامادەن شارەكەیان بەجێبهێڵن، وڵاتانی ئەوروپاش نیگەرانن لە گەمارۆكانی ئیسرائیل لە سەر كەرتی غەززە، سەرۆك وەزیرانی فەلەستینیش برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد هەڵوێستی هەبێت بۆ چارەسەری رەوشی مرۆیی لە كەرتی غەززە.
حكومەتی فەلەستین بە رەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و لە راپرسییەكیشدا نیوەی دانیشتوانی كەرتەكە ئامادەن غەززە بەجێبهێڵن و روو لە وڵاتێكی تر بكەن.
محەمەد مستەفا سەرۆك وەزیرانی فەلەستین لە كۆنفرانسێكی رۆژنامەوانیدا بەرەسمی برسیەتی لە كەرتی غەززە راگەیاند و داوای لە نەتەوە یەكگرتووەكانیش كرد دەستبەجێ میكانیزمەكانیان كارا بكەن بۆ چارەسەركردنی رەوشی كەرتی غەززە.
وتیشی، برسیكردن وەك چەكێك بەكاردێت و پێویستە هەموو وڵاتانی ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكانیش بەپێی پابەندبوونەكانیان و یاسا مرۆییە نێودەوڵەتییەكان، رێكاری بەپەلە بگرنەبەر و دان بە كارەسات و برسییەتیدا بنێن.
یەكێتی ئەوروپاش لە راگەیەنراوێكدا هۆشداریدا لەبارەی ئەو میكانیزمە نوێیەی ئیسرائیل بەنیازە بیگرێتەبەر بۆ دابەشكردنی هاوكارییەكان و جەختیشیكردەوە، ئیسرائیل وەك دەسەڵاتی داگیركەر بەپێی یاسا نێودەوڵەتییەكان دەبێت پابەند بێت بەوەی یارمەتییە مرۆییەكان دەگەنە زیانلێكەوتووان و ئاوارەكان، بەپێویستیشی دەزانێت ئاگربەستی دەستبەجێ جێبەجێ بكرێت و سەرجەم بارمتەكانیش بەپەلە ئازاد بكرێن.
ناوەندی فەلەستینی بۆ توێژینەوە سیاسی و روپێوییەكانیش راپرسییەكی لەبارەی خواستی فەلەستینییەكان بۆ بەجێهێشتنی غەززە ئەنجامداوە و بەپێی ئەو راپرسییە 49%ی بەشداربووانی راپرسییەكە ئامادەن داواكاری پێشكەشی ئیسرائیل بكەن تا هاوكارییان بكات لە رێی دەروازەكان و فڕۆكەخانەكانی ئیسرائیلەوە غەززە بەجێبهێڵن.
بەریتانیا و ئیسپانیا و نەرویژ و ئێرلەنداش لە راگەیەنراوێكدا گۆڕانكاریكردن لە جوگرافیا و دیمۆگرافیای غەززەیان رەتكردووەتەوە و بە پێشێلكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكانیان وەسفیانكردووە، دەشڵێن، ئۆپراسیۆنی نوێی سەربازیی لە كەرتی غەززە دەبێتەهۆی دروستبوونی كارەساتی نوێ بۆ خەڵكی مەدەنی لەو شارە و ژیانی بارمتەكانیش دەخاتە مەترسییەوە.
لین جیان وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی چینیش رایگەیاند، وڵاتەكەی دژی ئۆپراسیۆنە سەربازییە بەردەوامەكانی ئیسرائیلە لە كەرتی غەززە و پێی وایە رەچاوی مافی مرۆڤ لەو ناوچەیەدا ناكرێت و هاووڵاتیانی مەدەنی زیاتر بوونەتە قوربانی ململانێكان.
ئیال زامیر سەرۆك ئەركانی سوپای ئیسرائیلیش رایگەیاند، لە ئێستادا سوپا چووەتە قۆناغی دووەمەوە كە یەكلاكەرەوەیە دژی بزوتنەوەی حەماس و لەناوی دەبەن.
رۆژی دووشەممە حكومەتی ئیسرائیل پلانی فراوانكردنی ئۆپراسیۆنەكانی لە غەززە پەسەند كرد و بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو وڵاتەش وتی، دانیشتوانی غەززە رادەگوازن و كار لەسەر جێبەجێكردنی پلانی سەرۆكی ئەمریكا دەكەن بۆ دەكردنی دانیشتووانی غەززە.
3ی ئایاری هەموو ساڵێك رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەرییە، لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر گیانی رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.
لە رۆژی جیهانی ئازادی رۆژنامەگەریدا، رێكخراوی رۆژنامەنوسانی بێسنور دەڵێت، لاوازبوونی ئابووری میدیا، مەترسییەكی گەورەیە بۆ سەر ئازادی ڕۆژنامەگەری.
لە كاتێكدا هێرش و پێشێلكارییەكان بۆ سەر رۆژنامەنووسان رۆژ بە رۆژ زیاتر دەبێت، فشارە ئابوورییەكانیش بەربەستێكی ترسناكن لە بەردەم كاری رۆژنامەگەریدا و تادێت توندتر دەبن.
رێكخراوی پەیامنێرانی بێسنوور لە راپۆرتێكدا دەڵێت، فشاری ئابووری لەسەر رۆژنامەنووسان كە چەندین شێوەی هەیە و زۆرجار بە كەم سەیر دەكرێت، بەڵام میدیاكان لە نێوان دەستەبەركردنی سەربەخۆیی خۆیان و هەوڵدان بۆ پاراستنی توانای ئابووری خۆیان گیریان خواردووە، چونكە بەبێ سەربەخۆیی ئابووری، ناتوانرێت چاپەمەنی ئازاد هەبێت.
پەیامنێرانی بێسنوور دەڵێت، كاتێك میدیاكان لە روی ئابوورییەوە لاواز دەبن، وایان لێدێت بكەونە بەر تەماحی بەرژەوەندیخوازەكان و وەك بوكەڵەیەك دەبن.
لە كۆی 180 وڵات كە لەلایەن رۆژنامەنووسانی بێ سنوورەوە شیكارییان بۆ كراوە، میدیاكان ناتوانن لە 160 وڵاتدا سەقامگیری دارایی بەدەست بهێنن، بەپێی ئەو زانیاریانەی كە رێكخراوەكە لە چوارچێوەی هەڵسەنگاندنی پێوەرەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانیدا وەریگرتووە.
ترەمپ لە دوای دەستبەكاربوونی، دەستبەجێ پارەی ئاژانسی ئەمریكای بۆ میدیای جیهانی بڕی، ئەوەش وایكرد زیاتر لە 400 ملیۆن كەس لە دەستگەیشتن بە زانیارییە متمانەپێكراوەكانی دەنگی ئەمریكا و رادیۆی ئازادی ئەوروپا لە سەرانسەری جیهان بێبەش بن.
دوای بڕیارێكی دۆناڵد ترەمپ لە 15ی ئاداری رابردوو، زیاتر لە هەزار و 300 فەرمانبەری دامەزراوەی میدیایی دەنگی ئەمریكا دەركران، لە 83 ساڵی رابردووشدا ئەوە یەكەم جارە دامەزراوەكە كە بە زیاتر لە 50 زمان لەوانەش كوردی پەخشی دەكرد، بەو شێوەیە كپ دەكرێت.
لەبارەی باڵادەستبوونی پلاتفۆڕمەكانیش لە سۆشیاڵ میدیا و كۆنترۆڵكردنی رێكلامە بازرگانییەكان، كە ئەوەش وایكردووە داهاتی میدیاكان لاواز ببێت، دەڵێت، تەنها لە ساڵی 2024دا كۆی خەرجییەكانی ریكلام لە سۆشیاڵ میدیاكان گەیشتووەتە 24 ملیار و 700 ملیۆن دۆلار، ئەوەش بەراورد بە ساڵی 2023 بەرێژەی 14% زیادیكردووە.
رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكوری ئەفریقا هێشتا مەترسیدارترین ناوچەی جیهانن بۆ رۆژنامەنوسان، بەجۆرێك لە كۆی 32 وڵاتی كیشوەری ئاسیا و زەریای هێمن، 20 وڵات دابەزینی پێوەرە ئابوورییەكانی ئازادی رۆژنامەگەریی جیهانییان لەمساڵدا بەخۆیانەوە بینیوە.
وەك نیاز پاكی بەرانبەر واشنتۆن، تاران ئامادەیی نیشاندا دەستبەرداری بەرهەمهێنانی ئەو مووشەكانە بێت كە كڵاوەی ئەتۆمی هەڵدەگرن، لەگەڵ فرۆشتنی بەشێك لەو یۆرانیۆمەی بە روسیا و ئەمریكا كە چەند ساڵێكە بەرهەمی هێناوە.
لە كاتێكدا خولی چوارهەمی دانوستانەكانی ئێران و ئەمریكا بۆ كاتێكی نادیار دواخراوە، واشنتۆن بەردەوامە لە سەپاندنی سزاكان بەسەر دامەزراوە ئابوورییەكانی تاران دا، لەگەڵ ئەوەشدا باس لە رێككەوتنی 25 ساڵەی هەردوو وڵات دەكرێت سەبارەت بە بەرنامە ئەتۆمییەكە.
وەزارەتی دەرەوەی ئێران رایگەیاند، لە كاتێكدا كۆماری ئیسلامیی ئێران پابەندبوونی خۆی بە درێژەدان بە دانوستانەكان لەگەڵ واشنتۆن دووپاتدەكاتەوە، بەڵام سیاسەتی هەڕەشە و فشار خستنەسەر دامەزراوەكان لەلایەن ئەمریكاوە، بە تەواوی پێچەوانەی بنەماكانی پەیماننامەی نەتەوە یەكگرتووەكان و یاسا نێودەوڵەتییەكانە.
دەشڵێت، لە ماوەی سێ خولی دانوستاندا، دانوستانكارانی كۆماری ئیسلامیی ئێران، هەڵوێست و داواكارییە رەواكانی گەلی ئێرانیان خستووەتە بەردەم ئەمریكا، هەوڵی جددیشیان دا بۆ گەیشتن بە لێكتێگەیشتنێكی دادپەروەرانە.
رۆژی پێنجشەممە سەرۆكی ئەمریكا هەڕەشەی سەپاندنی سزای بەسەر كڕیارانی نەوت و پترۆ كیمیایی ئێران كرد، ئەمەش هاوكات بوو لەگەڵ دواخستنی دانوستانە ئەتۆمییەكانی تاران و واشنتۆن كە بڕیار بوو رۆژی شەممە لە رۆما بەڕێوەبچێت.
ئاژانسی ڕۆیتەرز لە زاری سەرچاوە ئاگادارەكانەوە بڵاویكردەوە، رەنگە رێككەوتنی ئەتۆمی چاوەڕوانكراوی نێوان ئێران و ئەمریكا جیاوازییەكی بەرچاوی لەگەڵ ڕێككەوتنی ساڵی 2015دا نەبێت كە دۆناڵد ترەمپ لە ساڵی 2018 لە یەكەمین خوولی سەرۆكایەتی خۆیدا لێی كشایەوە.
سەرچاوەكان ئاشكرایان كردووە، ترەمپ ڕێككەوتنێكی 25 ساڵەی خستووەتە بەردەم ئێران بەبێ ئەوەی بەرنامە ئەتۆمییەكە هەڵبوەشێنێتەوە.
بەپێی ئەو مەرجانەی كە باس دەكرێن، ئێران كۆگاكانی یۆرانیۆمی پیتێنراو بەرێژەی 60% كەمدەكاتەوە و قەبارەی كۆگاكانی ئەم مادەیە سنووردار دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا وێستگە ئەتۆمییەكانی دەخاتە ژێر چاودێری ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم، ئەوەش لە بەرامبەر سوككردنی سزاكان لەسەری لەلایەن ئەمریكاوە.
بەگوێرەی راپۆرتەكەی رۆیتەرز، ئێران وەك نیشانەی نیازپاكی پێشنیاری ئەوەی كردووە ئەو مووشەكانە دروست نەكات كە توانای هەڵگرتنی كڵاوەی ئەتۆمییان هەبێت. هەروەها ئامادەی نیشانداوە بەشێك لەو یۆرانیۆمە پیتێنراوەی كە بەرهەمی هێناوە، بە روسیا و ئەمریكای بفرۆشێت.
نەتەوە یەكگرتووەكان رایگەیاند، لە ماوەی ساڵێكدا نرخی خۆراك بە رێژەی 7.6% بەرزبووەتەوە و بەرزبوونەوەی نرخیش بەردەوامە، بەتایبەت نرخی گۆشت و دانەوێڵە.
لە راپۆرتێكدا، رێكخراوی خۆراك و كشتوكاڵی ناسراو بە فاو ئاماژەی بەوە كردووە، لە مانگی نیسانی رابردوەوە نرخی خۆراك لە جیهاندا بەردەوام لە بەرزبوونەوەدایە بەتایبەت نرخی دانەوێڵە و گۆشت و بەرهەمە شیرەمەنیەكان كە بەوتەی خۆی رەنگدانەوەی بەردەوامی فشارەكانە لەسەر ئاسایشی خۆراكی جیهانی.
بەپێی پێوەرەكانی رێكخراوی فاو، لە مانگی نیساندا نرخی سەبەتەیەك كاڵای خۆراكی سەرەتایی، بە ڕێژەی 1% بەرزبووەتەوە و گەیشتووەتە 128.3 خاڵ، لە كاتێكدا لە مانگی ئاداردا 127.1 خاڵ بووە، ئەوەش بەراورد بە هەمان مانگی ساڵی رابردوو، نرخەكە بۆ 7.6% بەرزبووەتەوە.
رێكخراوی فاو رونیكردوەتەوە، نرخی دانەوێڵە بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبووەتەوە، ئەوەش بەهۆی دابین نەكردنی رێژەی پێویست لە ئەنجامی لاوازی بەرهەمهێنان بەتایبەت روسیا و ئوسترالیا و گۆڕانی كەشوهەوا لە وڵاتانی ئاسیا بۆ بەرهەمهێنانی برنج.
کۆمپانیایەکی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی بەریتانی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئاشکرا کرد باسی لەوە کردووە، هۆکاری تەقینەوەکە بە هەڵە مامەڵەکردن بووە لەگەڵ بارێکی سوتەمەنیدا.
کۆمپانیای "ئەمبرێی" بەریتانی تایبەت بە ئاسایشی دەریایی راپۆرتێکی لەبارەی هۆکاری تەقینەوەکەی بەندەر عەباسی ئێرانەوە بڵاوکردووەتەوە و ئاماژەی بەوەکردووە، بارێکی سوتەمەنی تایبەت بە موشەک لە چینەوە گەیشتووەتە بەندەرەکە.
ئاماژەی بەوەشکردووە، تەقینەوەکەش لە ئەنجامی هەڵە مامەڵەکردن لەگەڵ ئەو بارەدا روویداوە، کە تایبەت بووە بە سوتەمەنی رەق بۆ موشەکی بالیستی.
دوێنێ شەممە، ژمارەیەك تەقینەوەی گەورە لە بەندەر رەجایی لە شاری بەندەر عەباس سەر بە پارێزگای هورموزگان رویدا و بەهۆیەوە تاوەکو ئێستا 25 کەس گیانیان لەدەستداوە و هەزار و 86 کەسیش بریندار بوون، تاوەکو دێت ژمارەی قوربانییەکانیش روو لە زیادبوون دەکات.
رۆژنامەی نیویۆرک تایمزی ئەمریکیش ئەوەی خستووەتە روو، سوتەمەنییەکان لە چینەوە هاوردەی بەندەر عەباس کراون.
ئەگەرچی دەسەڵاتدارانی ئێران کۆنتڕۆڵکردنی ئاگرەکەیان راگەیاندووە، بەڵام باس لەوە دەکەن، هێشتا دوکەڵێکی زۆر و رەش ناوچەکەی داپۆشیوە و کارکردنی تیمەکانی قورس کردووە.
پەتای تای خوێنبەربوون، ئەو پەتایەی ئێستا یەخەی عیراقی گرتووە و بەپێی دوایین ئامارە رەسمییەکان، 14 حاڵەتی توشبوون و دوو حاڵەتی گیانلەدەستدان بەهۆی پەتاکەوە تۆمار کراون.
پەتای تای خوێنبەربوون پەتایەکی ڤایرۆسییە، گواستراوەیە و بەهۆی ئاژەڵ و مێش و مەگەزەوە بۆ مرۆڤ دەگوازرێتەوە، کە لەنێوان مرۆڤەکانیشدا درمە و دەگوازرێتەوە.
ئەگەر نەخۆشییەکە لە سەرەتادا دیاریبکرێت، ئەوا چارەسەرەکەی ئاسانتر دەبێت. بۆیە باشترین شت ئەوەیە هاووڵاتیان هۆشیار بن بەرامبەر بە نەخۆشییەکە و نیشانەکانی، هەروەها رێگاکانی خۆپاراستن لێی جێبەجێ بکەن.
بەپێچەوانەشەوە ئەگەر ماوەی دوو هەفتە و زیاتر بخایەنێت و هێشتا نەخۆشییەکە دیاری نەکرابێت و چارەسەری وەرنەگرتبێت، ئەگەری هەیە نیشانەکان توند ببن، بەتایبەت ئەگەر خوێن لەژێر پێستدا بڵاوببێتەوە ئەگەری گیانلەدەستدانی نەخۆشەکە هەیە.
رێژەی گیانلەدەستدان بە تای خوێنبەربوون لەنێوان 15٪ بۆ 30٪دایە.
هیچ پێکوتەیەکی دیاریکراوی نییە، نیشانەکانیشی لەرێگای پێدانی دەرمانی تایبەتەوە کەمدەکرێنەوە.
هۆکارەکانی توشبوون:
ئەم پەتایە لە رێگای بەرکەوتن بە ئاژەڵ و مێرووی هەڵگری ڤایرۆسەکەوە دەگات بە مرۆڤ، هەروەها بەشێوەیەکی زیاتر مێشوولە، گەنە، مشک و شەمشەمەکوێرە هۆکاری گواستنەوەین.
هەروەها بەهۆی سەربڕین و خواردنی گۆشتی ئاژەڵی توشبووەوە دەگوازرێتەوە بۆ مۆڤ.
بەدەر لەو هۆکارانەی دیکە، لەنێوان مرۆڤەکانیشدا بەهۆی کارکردن و تێکەڵبوونی کەسانی توشبوو و بەکارهێنانی دەرزی و ئامێری کەسی توشبوو، یانیش پەیوەندی جەستەیی لەگەڵ کەسی توشبوودا، هەروەها کارکردن و مانەوە لەو شوێنانەی مشکیان تێدایە، لەگەڵ بەرکەوتن بە خوێن یان هەر شلەیەکی دیکەی کەسیتوشبوو، دەگوازرێتەوە و بڵاو دەبێتەوە.
نیشانە سەرەکییەکانی نەخۆشییەکە:
-دڵتێکەڵهاتن و هێڵنجدان و رشانەوە
-ئازاری جومگەکان
-سکچوون
-تا
-هیلکی و لاوازی
نیشانە توندەکان کە مەترسییان لەسەر ژیان هەیە:
-بێهۆشبوون
-ناڕێکی لە ئیشوکاری کۆئەندامی دەمار
-پەککەوتنی جگەر
-پەککەوتنی گورچیلە
-پەککەوتنی هەناسەدان
-خوێنبەربوونی ژێرپێست
باشترین رێگاکانی خۆپارێزی:
-داپۆشینی گۆشت لەناو دەفری سەرقەپاتدا.
-بەباشی پاککردنەوەی سەتڵی خۆڵ و خاشاک و باشترە ئەگەر ئەو سەتڵانە سەریان هەبێت.
-دانانی پەردەی گونجاو بۆ دەرگا و پەنجەرەکان کە مێروو و خشۆکەکان پێیدا تێپەڕ نەبن.
-بەباشی کوڵاندنی گۆشت و خۆراکەکانی دیکە.
-بڕینی لقوپۆپی زیادەی دارەکان و دوورخستنەوەی گژوگیا لە ماڵەکان.
-دوورخستنەوەی دار و خشت و کەرەستەی کەڵەکەبوو لە ماڵەکان، کە لانیکەم 40 مەتر و زیاتر.
-پاراستنی پاکوخاوێنی جەستەیی و زوو زوو شۆردنی دەستەکان.
-بڕینی چیمەنی ماڵەکان.
-پێویستە هەر ئاژەڵێک کە سەر دەبڕدرێت قڕتێکەرەکان و گەنەی لەسەرنەبێت و تەنها لە کوشتارگەکاندا ئاژەڵ سەرببڕدێت، بۆئەوەی پشکنینی پێش سەربڕین و دوای سەربڕینیشی بۆ بکرێت.
-نابێت بەهیچ جۆرێک ئاژەڵ لەناو ماڵ و گەڕەکەکاندا سەر ببڕدڕێت.
بزوتنەوەی حەماس هەڵسەنگاندنی قوڵ بۆ پێشنیازێكی نوێی ئیسرائیل بۆ ئازادكردنی بارمتەكان و راگەیاندنی ئاگربەستی تەواو لە غەززە دەكات، چاوەڕوانش دەكرێت بزوتنەوەكە لەماوی 48 سەعاتی داهاتوودا لەڕێی دوو وڵاتی نێوەندگیرەوە وەڵامی ئیسرائیل بداتەوە.
سەركردەیەكی بزوتنەوەی حەماس بە ئاژانسی فرانس پرێسی راگەیاندوە، بزوتنەوەكەیان پێشنیازە نوێیەكەی ئیسرائیل بۆ ئاگربەست بە هەند وەردەگرێت و چاوەڕوان دەكرێت لە 48 سەعاتی داهاتوودا وەڵامی خۆی لەوبارەیەوە بە نێوەندگیری میسر و قەتەڕ بخاتەروو.
سەركردەیەكی تری بزوتنەوەكەش ئاماژەی بەوە كردوە، حەماس گرفتی لەگەڵ ژمارەی ئەو بارمتانەدا نییە كە بڕیارە ئازاد بكرێن و ئامادەن سەرجەمیان ئازاد بكەن، بەڵام هیچ پێشنیازێك قبوڵ ناكەن تاكو دڵنیا دەبنەوە لە ئاگربەستێكی گشتگیر و هەمیشەیی و كشانەوەی تەواوەتی ئیسرائیل لە كەرتی غەززە و هاتنە ناوەوەی هاوكاری مرۆیی.
لەم سەروبەندەشدا، بنیامین نەتەنیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل و ئیمانوێل ماكرۆن سەرۆكی فەڕەنسا لە پەیوەندیەكی تەلەفۆنیدا رەوشی ناوچەكەیان تاوتوێ كرد و نەتەنیاهۆ جەختیكردەوە، دامەزراندنی دەوڵەتی فەڵەستینی دەبێتە گەورەترین پاڵپشتی بۆ تیرۆر.
ناتانیاهۆ بە ماكرۆنی راگەیاند، تاكو ئێستا هیچ دەسەڵاتدارێكی فەڵەستینی هێرشیكانی 7ی ئۆكتۆبەری ئیدانە نەكردووە كە تێیدا زیاتر لە هەزار و 200 ئیسرائیلی كوژران، بەڵكو خەڵك هاندەدەن بۆ كوشتنی جولەكە و پاداشتیان دەكەن.
پەیوەندیەكەی نەتەنیاهۆ و ماكرۆن لە كاتێدا دێت، لە چەند رۆژی رابردوودا سەرچاوەیەك لە سەرۆكایەتی فەڵەستین ئاشكرایكرد، ماكرۆن بە مەحمود عەباس سەرۆكی فەڵەستینی راگەیاندووە كە فەڕەنسا هەڵسەنگاندنی جددی دەكات بۆ دانپێدانانی دەوڵەتێكی فەڵەستینی بەگوێرەی سنورەكانی ساڵی 1967.
وڵاتانی جیهان بەشێوازی جیاجیا جەخت لە راگەیاندنی ئاگربەست لە غەززە دەكەنەوە و داوا دەكەن هێرشەكان رابگیرێن.
محەمەد موعیز سەرۆكی ماڵدیڤ بڕیارێكی پەسەند كرد كە رێگری دەكات لە هاتنەناوەوەی هاووڵاتیانی ئیسرائیلی بۆ وڵاتەكەی، داواش دەكات ئیسرائیل بەرپرسیاریتی لە ئاستی ئەو تاوانانەی دژی گەلی فەڵەستین ئەنجامی داون بگرێتە ئەستۆ.
لەبارەی پێشنیازەكەی ئیسرائیلەوە، عەبدولفەتاح سیسی سەرۆكی میسر و سەباح خالد حەمد شازادەی جێنشینی كوەیت پرسەكەیان تاوتوێ كرد و جەختیانكردەوە لە دەستبەجێ راگەیاندنی ئاگربەست و ئاڵۆگۆڕی بارمەتەكان.
فشارە دیپلۆماسییەكانی سەركردە جیهانییەكان و نێوەندگیرییان چارەنوسساز دەبێت لە ئاسانكاری بۆ گفتوگۆی نێوان ئیسرائیل و حەماس و رێخۆشكردن بۆ كۆتاییاهتنی ململانێكانی غەززە، هەوڵی لایەنەكانیش بە ئاڕاستەی ئازادكردنی سەرجەم بارمتەكانی هەردولا و راگەیاندنی ئاگربەستێكی درێژخایەنن بە ئامانجی كۆتاییهێنان بە گرژی و ئاڵۆزیەكانی كەرتی غەززە.
رۆژی دووشەممە، مارۆس سێفكۆڤیچ، سەرۆكی دەستەی بازرگانی یەكێتی ئەوروپا دەگاتە واشنتۆن بۆ دەستپێكردنی دانوستانی بەپەلە سەبارەت بەو باجانەی كە ترەمپ لە 2ـی نیساندا رایگەیاندبوو، بەڵام پێدەچێت بەدەستی بەتاڵ بگەڕێتەوە، چونكە ئەو دانوستانكارەی بڕیارە گفتوگۆی لەگەڵدا بكات، لە ئەرجەنتینە.
یەكێتی ئەوروپا وەك گەورەترین هاوبەشی بازرگانی ئەمریكا دەیەوێت بەخێرایی رێككەوتنێك لەگەڵ ئیدارەی ترەمپ ئیمزا بكات، بەر لە تەواوبوونی وادەی 90 رۆژییەكە بۆ سەپاندنی باجەكان.
ساڵی رابردوو بڕی بازرگانی ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا نزیكەی یەك ترلیۆن دۆلار بووە، لەكاتێكدا لەگەڵ ئەرجەنتین تەنها 16 ملیار دۆلار بووە، ئەوەش گومان دەكاتە سەر پەرۆشی ئەمریكا بۆ رێككەوتن لەگەڵ ئەو بلۆكە ئابووریە گەورەیە.
تیمی بازرگانی ترەمپ لە ماوەی ئەو 90 رۆژ مۆڵەتەدا، بەدوای 90 گرێبەست و رێككەوتنی بازرگانیدا دەگەڕێت، شارەزایانی ئابوری پێیانوایە، رەنگە هەلێكی باشی تێدا نەبێت، بەوپێیەی ئاستەنگەكانی چارەسەركردنی خێرای شەڕی بازرگانی لە ئێستاوە سەریانهەڵداوە.
سێفكۆڤیچ یەكەم لێپرسراوی باڵای بازرگانی دەرەكی دەبێت كە دەچێتە واشنتۆن بۆ ئەوەی لەگەڵ سكۆت بێسنت دانوستانكاری باڵای گومرگی ترەمپ سەبارەت بە باجەكان گفتوگۆ بكات، بەڵام لەوكاتەدا بێسنت لەگەڵ وەزیری گەنجینەی ئەرجەنتین لە بوینس ئایرێس لە كۆبوونەوەدا دەبێت بۆ ئەوەی پشتگیری لە چاكسازییە ئابوورییەكانی ئەو وڵاتە نیشان بدات.
ئامادەنەبوونی بێسنت لە رۆژی دووشەممەدا تیشك دەخاتە سەر گومانەكانی شارەزایانی بازرگانی سەبارەت بەوەی كە ئیدارەی ئەمریكا بتوانێت بەشێوەیەكی خێرا و كاریگەر ئەو هەموو دانوستانانە لە یەك كاتدا بەڕێوەببات بۆ گەیشتن بە 90 گرێبەست لە ماوەی 90 رۆژدا.
وێندی كاتلەر، سەرۆكی پێشووی وەفدی دانوستانكاری بازرگانی ئەمریكا بە رۆیتەرزی وتووە، كۆكردنەوەی ئەم بڕیارانە هەندێك دانوستانی جددی دەوێت و هیچ ڕێگەیەك نییە لەم ماوەیەدا رێككەوتنێكی گشتگیر لەگەڵ هیچ كام لەم وڵاتانە ئەنجام بدرێت.
هەروەها دەڵێت، پێدەچێت تیمی ترەمپ ناچاربێت وڵاتانی سەرەكی لە پێشینە دابنێن و مۆڵەتی 90 رۆژە بۆ ئەوانی دیكە درێژبكەنەوە.
لە ئێستادا تیمە دانوستانكارەكەی ترەمپ لە 200 لێپرسراو لە كەرتە جیاوازەكان پێكهاتوون، بەدرێژایی رۆژ كاردەكەن لەگەڵ بەرەوپێشچوونەكان، لەنێویشیاندا جێگری وەزیری گەنجینەی ئەمریكا مایكل فۆلكەندەر كە رۆڵێكی دیاری دەبێت لە دانوستانەكاندا.
ترەمپ لەم هەفتەیەدا پاشەكشەی لە بڕیارێكی پێشووی خۆی كرد و مۆڵەتێكی 90 رۆژی بە تەواوی وڵاتان بەخشی جگە لە چین بۆ لێخۆشبوون لە باجەكان ئەگەر لەو ماوەیەدا بگەنە رێككەوتن لەگەڵ ئەمریكا، هەرچەندە دواتر بڕیارێكی دەركرد بۆ لێخۆشبوون لە باجی سەر مۆبایل و كۆمپیوتەر.
ساڵی 2025 خراپترین ساڵی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی توركیایە، چونكە ژمارەیەكی زۆریان لە هەرێمی كوردستان و رۆژئاوای كوردستان لەلایەن گەریلا و هەسەدەوە تێكشكێنراون. بۆ پڕكردنەوەی ئەو شكستەش كە توركیا تووشی بووە، لە ئێستادا دەستیكردووە بە دروستكردنی فڕۆكە بێفڕۆكەوانی نوێ بە ناوی "سوپەر شیمشەك".
دوای دوو ساڵ لە راگەیاندنی فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانی بایراكدار لەلایەن رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیا، لە 2021وە خراوەتە خزمەتی سەربازی و لە ماوەی چوار ساڵدا ژمارەیەكی زۆر لە هاووڵاتیانی كورد و رۆژنامەنوسان لە رێگەی ئەو فڕۆكەوە لە هەرێم و رۆژئاوا كراونەتە ئامانج.
بەڵام گۆڤاری فۆربێس-ی ئەمریكی، ساڵی 2025ی بە خراپترین ساڵی بایرەكداری ئاكنجی ناوهێناوە و لە راپۆرتێكدا ئاشكرای كردووە لە ئەمساڵ و كۆتاییەكانی ساڵی رابردوو، زۆرترین بایرەكدار لە كوردستان خراوەتەخوارە و تێكشكێنراون، هەروەها لە ئەفریقاش ژمارەیەك لەو فڕۆكە بێفڕۆكەوانانە لە لایەن گروپێكی چەكداریی مالی تێكشكێنراون.
بایرەكداری ئاكنجی كە توركیا بە بەشێك لە شكۆی بەرگریی خۆی دەزانێت، فۆربێس بە ڕوونی ئاماژەی بەوەكردووە، دوای شەش ساڵ لە دروستكردنی دەركەوتووە خاڵە لاوازەكانی كەوتووەتە دەست هێزە كوردییەكان و ژمارەیەكی زۆریان خراونەتەخوارەوە كە نرخەكانیان زیاترە لە چوار ملیۆن دۆلار.
بەپێی زانیارییەكانی ئەو گۆڤارە ئەمریكییە، گەریلاكانی پارتی كرێكارانی كوردستان – پەكەكە و هێزەكانی سوریای دیموكرات – هەسەدە دەستیان بە چەك یان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی تایبەت كەوتووە یان دروستیان كردووە كە بووەتە بەڵا بۆ سەر فرۆكەی بێفڕۆكەوانی بایرەكدار.
توركیا تا ساڵی 2023 زیاتر لە 500 بایرەكداری ئاكنجی دروست كردووە و جەختی لەوە كردوەتەوە كە بەهێزترین فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی وڵاتەكەیەتی كە هەناردەی ژمارەیەك وڵات كراوە، بەڵام تێكشانی ژمارەیەكی بەرچاویان ، جگە لە شكۆی تەكنەلۆژیا و بەرگریی توركیا، زیانی گەورەی ئابوریی جەنگی لێكەوتووەتەوە.
بۆ پڕكردنەوەی ئەو شكستەی تووشی بووە، پیشەسازیی وەزارەتی بەرگریی توركیا لە نوێترین هەنگاویدا دەستیكردووە بە دروستكردنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی نوێ بە ناوی "سوپەر شیمشەك" و رایگەیاند كە ئامانجەكانی بەسەركەوتویی پێكاوە.
جارێكی تر هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر حەماس لە غەززە چڕ دەبێتەوە و ئەمجارە، ئیسرائیل هەوڵ بۆ كۆنتڕۆڵكردنی تەواوەتی کەرتەکە دەدات، لە رووی سەربازیی و سیاسیشەوە.
راپۆڕتە رۆژنامەوانییەكان پلانێكی پێشوەختی ئیسرائیل بۆ بە تەواوی كۆنتڕۆڵكردنی غەززە ئاشكرا دەكەن، كە لەلایەن ئیال زامیر سەرۆك ئەركانی سوپای ئیسرائیلەوە ئامادەكراوە و لە ریشەوە رەوتی شەڕی غەززە دەگۆڕێت، بەو پێیەی ئیال زامیر فەرماندەیەكی تایبەتە بە پلانی هێرشبردن و تەنها باوەڕی بە بژاردەی سەربازیی هەیە، پلانەكەش تەنها بە نەمانی حەماس لە غەززە كۆتایی دێت.
پلانەكەی ئیسرائیل، بە هێرشێكی فراوانی زەمینی دەستپێدەكات و دواتر هەنگاو بۆ دروستكردنی ناوچەی ئارام و میحوەر و رێڕەوی ئەمنی دەنێت لە چەند شوێنێكی غەززە، هاوشێوەی سیناریۆی رێڕەوی فیلادیلفیا، ئەمەش رێگەخۆشكەر دەبێت بۆ دابەشكردنی هەمیشەیی خاكی غەززە و سەپاندنی رەوشێكی نوێ لە شەڕەكە، كە هەر چارەسەرێكی سیاسی داهاتوو سەختر دەكات.
بەپێی پلانەكە، دابەشكردنی خاكی غەززە بەجۆرێك دەبێت، ئیسرائیل رەفەح لە خان یونس جیا دەكاتەوە و تەواوی پەیوەندییەكانیش لە نێوان باشوور و باكووری كەرتی غەززە دەبچڕێنێت.
لە پلانەكەدا ئاگربەست تەنها بۆ ئازادكردنی بارمتەكان ناوی هاتووە، ئەویش بەو مەرجەی نەبێتە هۆی وەستانی هەمیشەیی شەڕ، جەختیشكراوەتەوە لە بە تەواوی كۆنترۆڵكردنی غەززە لە رووی سەربازیی و سیاسی و جێبەجێكردنی پلانی پارتی راستڕەوەكانی ئیسرائیل، بۆ ئاوارەكردنی زۆرەملێی خەڵكی غەززە.
بەپێی لێكدانەوەی شیكەرەوە و شارەزایانی سەربازیش، پلانەكە دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی ژمارەی سەربازانی سوپای ئیسرائیل و لەلایەن زۆرینەوەی دامەزراوە باڵا حكومییەكانی ئیسرائیلیشەوە رەتكراوەتەوە، بەڵام ناتانتاهۆ سوورە لەسەر جێبەجێكردنی.
محەمەد میسری بەڕێوەبەری ناوەندیی فەلەستینی بۆ لێكۆڵینەوە و توێژینەوە ستراتیژییەكان دەڵێت، پلانەكەی ئیسرائیل تەنها پلانێكی سەربازیی نییە، بەڵكو پرۆژەیەكی سیاسی مەترسیدارە، كە بە داگیركاری دەستپێدەكات و دواتر سەقامگیری و لە كۆتاییشدا كۆنترۆڵكردنی پرسە مرۆییەكان، ئەمەش دەرفەت دەداتە ئیسرائیل بۆ كاتێكی زیاتر و بەبێ زیانێكی زۆر لە غەززەدا بمێنێتەوە.
بەڕێوەبەری ناوەندیی فەلەستینی بۆ لێكۆڵینەوە و توێژینەوە ستراتیژییەكان پێی وایە، ئیسرائیل گەیشتووەتە ئەو تێڕوانینەی، بە هێرشی ئاسمانی بە یەكجاری ناتوانێت حەماس لەناوبەرێت، بۆیە دەیەوێت بە هێرشی زەمینی فراوان، ناوچەكانی غەززە قۆناغ بە قۆناغ لە حەماس پاكبكاتەوە.
ئاشكرابوونی ئەو پلانەی ئیسرائیل لەكاتێكدایە، لە 25ـی ئاداری ئەمساڵەوە، لە غەززە زنجیرەیەك خۆپیشاندان و گردبوونەوەی مەدەنی دژی حەماس دەستیپێكردووە و داوای كۆتایی پێهێنانی حكومڕانی حەماس لە غەززە و شەڕی ئەو بزوتنەوەیە لەگەڵ ئیسرائیل دەكرێت.
فڕۆكەخانەی سەربازیی حومس لە ناوەڕاستی سوریا، ئەو مستە پۆڵاینەی بەشار ئەسەد كە نەیپاراست لە دوژمنەكانی، ئێستا یەك پارچە بووەتە خۆڵەمێش و دوكەڵی لێ بەرزدەبێتەوە.
بنكەی ئاسمانی "تی فۆ"ڕ یان "تیاس" كە گەورەترین بنكەی ئاسمانی سەربازیی سوریا بوو، ئێوارەی چوارشەممەی رابردوو كەوتە بەر هێرشی ئاسمانی ئیسرائیل و وێرانی كرد.
هەرچەندە ئیدارەی نوێی سوریا بە سەرۆكایەتی ئەحمەد شەرع بە هیچ شێوەیەك هەڕەشەی لە ئیسرائیل نەكردووە، بەڵام تەلئەبیب لەدوای رۆیشتنی ئەسەدەوە بەردەوامە لە بۆردومانكردن و وێرانكردنی ژێرخانی سەربازیی سوریا بەبیانووی دوورخستنەوەی مەترسییەكانی داهاتوو بۆسەر ئیسرائیل.
بۆردومانەكەی ئیسرائیل لە رۆژی چوارشەممەی رابردوو، جگە لە تێكشكاندنی دەیان فڕۆكە، دوو سیستمی بەرگری ئاسمانی "ئێس 200" و "ئێس 400"ـەشی لەناوبرد.
بنكە ئاسمانییەكە دەكەوێتە نزیك گوندی تیاس لە پارێزگای حمسی سوریا، لە حەفتاكانی سەدەی رابردوەوە لەلایەن یەكێتی سوڤیەتەوە پەرەی پێدراو لەسەردەمی رژێمی بەشار ئەسەدیشدا لەلایەن هێزی ئاسمانی عەرەبی سوریا و هێزی قودسی ئێرانەوە بۆ هێرشە سەربازییەكان دژی داعش و هێزەكانی ئۆپۆزسیۆن لە كاتی شەڕی ناوخۆی سوریا بەكارهێنرا.
لەناو ئەو فڕۆكەخانەیەدا، چەندین جۆر فڕۆكە بوونیان هەبوو، كە هەندێكیان مۆدێرنن، لەوانەش: "میگ29"، "میگ27"، "سوخۆی 35"، "میگ25"، "سو22"و "سو24" كە بە نزیكەی 100 فڕۆكە مەزەندە دەكرا.
فڕۆكەخانەكە سیستمی بەرگری ئاسمانی و راداری فریكوێنسی كورت و نزیكەی 136 ئۆتۆمبێل و زرێپۆش و تانكی سەربازیی تێدا جێگیر كرابوو، لەنێویشیاندا تانكی "تی "82.
لە مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 2016، داعش دەستی بەسەر كەتیبەی بەرگری ئاسمانی فڕۆكەخانەكەدا گرت، دوای ئەوەی لە سێ لاوە گەمارۆی فڕۆكەخانەكەی دا و چوار فڕۆكەی جەنگیشی لەناوبرد.
لەگەڵ ئەوەشدا داعش 30 تانك و شەش زرێپۆش و چوار كۆگای چەكی سوك و تەقەمەنی و بڕێكی زۆر چەكی دژە تانكی لەناوبرد، بەڵام لە ساڵی 2017 هێزەكانی سوریا بە هاوكاری روسیا فڕۆكەخانەكەی كۆنترۆڵكردەوە.
لە ساڵی 2018 و 2020یش لەلایەن ئیسرائیلەوە بۆردومانكراو بەهۆیەوە ژمارەیەك سەرباز كوژران و تاوەری جڵەوی فڕۆكەخانەكە و رێڕەوی فڕینەكەی لەكاركەوت.
بەپێی سەرچاوەكان، تەلئەبیب تواناكانی ئەو فڕۆكەخانەیەی لەبەرچاوگرتووە، پێش تێكچوونی زیاتری رەوشی سوریا و باڵادەستبوونی هەژموونی توركیا و گروپە چەكدارەكان كە ئیسرائیل بە هەڕەشە بۆسەر داهاتووی خۆی دەیانبینێت.
هەر ئەوەش وایكرد، پێش جێگیركردنی سیستمی "ئێس400" لە فڕۆكەخانەكە و دانانی بنكەیەكی سەربازیی لەلایەن توركیاوە، بنكە ئاسمانییەكە وێرانكرا.
نزیكەی یەك ملیۆن چەكی ئەمریكی لە ئەفغانستان دیار نییە و نەتەوە یەكگرتووەكانیش دەڵێت، كەوتوونەتە دەست رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە.
دوای كشانەوەی بەپەلەی ئەمریكا لە ساڵی 2021 لە ئەفغانستان، نزیكەی یەك ملیۆن چەكی جۆری"ئێم4 و ئێم16" كەوتە دەست چەكدارانی تاڵیبان كاتێك دوای 20 ساڵ گەڕانەوە بۆ جڵەگرتنەوەی وڵاتەكەیان.
هەواڵگری ئەمریكا پێیوایە ئەو چەكانە لەناوچوون یان فرۆشراون یان بە قاچاخ بۆ گروپەكانی دیكە براون، نەتەوە یەكگرتووەكانیش پێیوایە بەشێك لەو چەكانە كەوتوونەتە دەست لایەنەكانی سەر بە رێكخراوی تیرۆریستی قاعیدە و حوسییەكانی یەمەن.
تاڵیبان لە كۆتایی ساڵی رابردودا لە دەوحە دانی بەوەدا نا كە لانیكەم نیوەی ئەو چەكانەی ئەمریكا لەناوچوون یان لانیكەم لە دەستی ئەواندا نەماون.
دوای ئەوەی تاڵیبان دەسەڵاتی گرتەوە دەست لە ئەفغانستان، بۆ ماوەی ساڵێك بازاڕی چەك لەو وڵاتە گەرم بوو، بەڵام ئێستا لە رێگەی واتسئاپەوە كڕین و فرۆشتنەكە دەكرێت.
دۆناڵد ترەمپ لە یەكەمین كۆبوونەوەی كابینەكەی لە ئیدارەی نوێدا داوای وەرگرتنەوەی ئەو چەكانەی كرد كە بەهاكەیان دەگاتە زیاتر لە 85 ملیار دۆلار.
لە وەڵامی لێدوانەكانی ترەمپدا، زەبیحوڵا موجاهید وتەبێژی تاڵیبان بە تەلەفزیۆنی رەسمی ئەفغانستانی راگەیاند، ئەوان ئەو چەكانەی ئەمریكایان بە دەسكەوتی جەنگ گرتووە و بەكاریان دەهێنن بۆ بەرگریكردن لە وڵات و رووبەڕووبوونەوەی هەر هەڕەشەیەكی گروپەكان.
جگە لە چەكە سوكەكان، سەدان ئۆتۆمبێلی هامڤی و هەمەر و هێلیكۆپتەری جۆری بلاك هۆك لە كۆگاكانی قەندەهاردا بەجێهێڵراون، بەڵام هێشتا نەتوانراوە بەكاربهێنرێن، بەهۆی كەمی توانای كارپێكردن و نەبوونی كەسی شارەزا.
بەپێی راپۆرتێكی 2023ـی نوسینگەی لێكۆڵینەوەی یاسایی سەر بە وەزارەتی بەرگری ئەمریكا، 78 فڕۆكە بۆ حكومەتی ئەوكاتەی ئەفغانستان بە تێچووی 923.3 ملیۆن دۆلار كڕدراون، بەڵام لە ئێستادا لە خزمەتكردن نەماون و ماوەیان بەسەرچووە.
95 هەزار و 524 موشەكی زەمینیش بە بەهای 6.54 ملیۆن دۆلار، زیاتر لە 40 هەزار ئۆتۆمبێلی سەربازیی و ناسەربازیی و دوو هەزار ئۆتۆمبێلی هامڤی و 70 ئۆتۆمبێلی پاككردنەوەی كێلگەكانی مین، زیاتر لە 300 هەزار چەك و دوربین لە نێوان ساڵانی 2005 بۆ 2020 بۆ سوپای پێشوی ئەفغانستان بەجێهێڵراون.
راپۆرتەكە ئاماژەی بەوەشكردووە، بەهای ئەو چەكانەی ئەمریكا كە تاڵیبان دەستیبەسەردا گرتوون، حەوت ملیار دۆلاری تێپەڕاندووە.
ئیدارەی ئەمریكاش پێیوایە وەرگرتنەوەی ئەو چەكانە تێچووی گواستنەوەیان لە بەهاكەی خۆیان زیاتر دەبێت تەنانەت ئەگەر تاڵیبانیش رازی بێت بەو داوایە.
دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا، ئیمزای كرد لەسەر بەرزكردنەوەی پێناسی گومرگی بەسەر زیاتر لە 180 وڵاتدا ، لەنێویشیاندا عیراق، بەبێ ئەوەی هیچ كاریگەرییەك دروست بكات.
ترەمپ لە لێدوانێكدا وتی، ئەو وڵاتانە چەندین ساڵە ئابووری ئەمریكا لە بەرژەوەندی خۆیاندا بەكاردەهێنن.
زیادكردنی پێناسی گومرگی لەسەر ئەو وڵاتانە لە 10% وە دەستپێدەكات بۆ 49% كە بە وتەی پسپۆڕای ئابووری، بڕیارەكە كاریگەری نەرێنی بەرچاوی نەك تەنها لەسەر وڵاتانی دەرەكی، بەڵكو لەسەر بەكاربەری ئەمریكیش دەبێت، بەوپێیەی هاوڵاتیانی ئەمریكی ناچار دەبن باجی زیاتر بدەن بۆ بەدەستهێنانی هەمان كاڵا كە پێشتر بە نرخێكی كەمتر بەدەستیانهێناوە، بەوپێیەی كۆمپانیاكان ناچارن نرخەكان بەرزبكەنەوە.
كاریگەرییە چاوەڕوانكراوەكان لە بڕیارەكەی ترەمپ بریتین لە بەرزبوونەوەی نرخەكان، بەرزبوونەوەی ڕێژەی هەڵاوسان و ئەگەری داخستنی هەندێك كارگە لە ژمارەیەك وڵاتی ئامانجدار، لەوانەش كەنەدا و مەكسیك.
عیراق لەنێو ئەو 180 وڵاتەدایە كە ترەمپ پێناسی گومرگی لەسەر زیادكردووە بەرێژەی 39% بەبێ ئەوەی نەوت و غاز بگرێتەوە، لەكاتێكدا عیراق پێش چەندین ساڵ بە رێژەی 78% پێناسی گومرگی لەسەر كاڵای ئەمریكی سەپاند بوو.
نەبیل مەرسومی شارەزای بواری ئابووری پێیوایە، لەبەرئەوەی هەناردەی عیراق بۆ ئەمریكا زۆر سنووردارە و ساڵانە نزیكەی 500 ملیۆن دۆلارە، بڕیارەكەی ئەمریكا كاریگەرییەكی كەمی دەبێت.
دوابەدوای بڕیارەكەی ئەمریكا، نرخی نەوت بەرێژەی 6% دابەزینی بەخۆیەوە بینی، بەڵام هۆكارەكەی بۆ بڕیارێكی ئۆپێك پڵەس دەگەڕێتەوە كە بڕیاریدا لە مانگی ئایارەوە تا مانگی ئاب، ئاستی بەرهەمهێنان بۆ 411 هەزار بەرمیل لە رۆژێكدا زیاد بكات، لەكاتێكدا ترسی دابەزینی خواست لەسەر نەوت لەدوای بڕیارەكەی ترەمپەوە لەزیادبووندایە.
ئەمریكا و یەكێتی ئەوروپا گەورەترین پەیوەندی بازرگانییان لەنێواندا هەیەو لە ساڵی 2023دا گەیشتووەتە یەك ترلیۆن و 700 ملیار دۆلار كە 30% بازرگانی جیهانی پێكدەهێنێت.
چاودێران پێانوایە ترەمپ ستراتیژی دانوستانی گومرگی بۆ وڵاتانی عەرەبی فراوان بكات ئەگەر بەردەوام بن لە ڕەتكردنەوەی داواكارییەكانیی بۆ نیشتەجێكردنی پەنابەرانی فەلەستینی پێش ئەوەی دەست بە هەوڵەكانی پاككردنەوەی غەززە بكات.
"رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن"، دروشمێك كە دەسەڵاتەكەی ئەردۆغانی هێناوەتە لەرزین، دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئیمام ئۆغڵۆ، توركیا ئارامی لەدەستداوە.
ناڕەزاییەكان لەناوخۆی توركیا سەردەكێشن بۆ ئیفلیجكردنی كەرتی ئابوری، حكومەتیش جەهەپە تۆمەتبار دەكات بە تێكدانی ئابوری سەربەخۆ و تیرۆری بازاڕ.
دوای دوو هەفتە لە دەستگیركردنی ئەكرەم ئیمامئۆغڵو سەرۆكی گەورە شارەوانی ئیستەنبوڵ، جەهەپە بەردەوامە لە نیشاندانی ناڕەزایی و رێكخستنی گردبونەوە جەماوەرییەكان لە ئەنكەرە و شارەكانی تری توركیا، جەهەپە لە نوێترین هەڵوێستیدا داوای بایكۆتی ئەو كاڵا و خزمەتگوزارییانە دەكات كە پێدەچێت پەیوەندییان بە حكومەتی رەجەب تەیب ئەردۆغان سەرۆك كۆماری توركیاوە هەبێت.
بانگەوازەكەی پارتە ئۆپۆزسیۆنەكەی توركیا بۆ ئەوەبوو، كە بایكۆتی بازاڕكردن بكرێت بە دروشمی رۆژێكی تەواو بەبێ بازاڕكردن.
ئەو دروشمە بۆ دەسەڵاتەكەی ئەردۆغان هێندەی تیرۆر مەترسی خستووەتە دڵی حكومەتەكەیەوە، بەهۆی ئەوەی چەند ساڵێكە هەڵاوسان و لەدەستدانی بەهای دراوەكەی، بەرۆكی گرتووە و ئابوریەكەی لەرزۆك كردووە.
بانگەوازەكەی جەهەپە پێشوازییەكی گەورەی لێكراو هەڵمەتی داخستنی دوكان و بازاڕەكانی بەدوای خۆیدا هێنا، وەك هاوسۆزییەك دژ بە دەستگیركردنی ئیمامئۆغڵو.
هەرزوو حكومەتی توركیاش داواكارییەكەی جەهەپەی بۆ بایكۆتی بازاڕ ئیدانە كرد و بە هەوڵێك بۆ تێكدانی ئابوری وەسفی كرد.
هاوکات عومەر پۆڵات وەزیری بازرگانی توركیاش رایگەیاند، داواكردنی بایكۆت مەترسی لەسەر سەقامگیری ئابوری دروستدەكات، لەگەڵ ئەوەشدا چەند وەزیر و كەسایەتییەكی ناودار كە پشتیوانی حكومەتی توركیا دەكەن، بە دروشمی "بایكۆت نییە، بەڵكو زیانێكی نیشتمانییە" بە هاشتاگ لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان هەڵمەتێكیان لە دژی هەنگاوەكەی جەهەپە دەستپێكرد.
رەمەزان بینگۆڵ سەرۆكی كۆمەڵەی چێشتخانە و گەشتوگوزاری توركیاش رایگەیاند، داوای بایكۆت رەنگە براندە ناوخۆییەكان و بزنسە بچوكەكانی توركیا بكەوێتە رەوشێكی سەختەوە و بەتوندی دەكرێنە ئامانج.
داواكاری گشتی توركیاش دەستی بە لێكۆڵینەوە لەو كەسانە كردووە، كە بانگەوازی بایكۆتیان لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان دەستپێكردووە و بە پێشێلكردنی یاساكانی وڵات و و هاندان بۆ دوژمنایەتی وەسفیكردووە.
عومەر یەرلیكا وەزیری ناوخۆی توركیاش وتی، بانگەوازەكەی جەهەپە بۆ تێكدانی سەربەخۆیی ئابوریی توركیایە، تیرۆركردن و كوشتنی ئابوریی نیشتمانییە، بچووكردنەوە و كەمكردنەوەی نانی خەڵكییە، هەوڵی كودەتایەكە بۆ سەر ئابوری.
وتیشی، ناتوانرێت بە هەڕەشە و پەنچە راوەشاندن و بانگەوازی شەقام و بایكۆت وا لە توركیا بكرێت بچەمێتەوە و مل كەچ بكات.
رێكخراوی خۆراكی جیهانی رایگەیاند، سەرجەم ئەو نانەواخانەی بە پاڵپشتی رێكخراوەكە لە كەرتی غەززە كاریان دەكرد بەهۆی نەمانی سوتەمەنییەوە داخراون و خەڵکی کەرتەکەش ناتوانن نان پەیدا بكەن.
رێكخراوی خۆراكی جیهانی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان لە راگەیەنراوێكدا بڵاویكردەوە، 25 نانەواخانەی سەر بە رێكخراوەكە لە كەرتی غەززە داخراون، چونكە بەهۆی گەمارۆی ئیسرائیل بۆ سەر كەرتەكە و رێگریكردن لە هاتنی هاوكاری مرۆیی، ئارد و سوتەمەنییان لێبڕاوە و ناچاربوون دایان بخەن.
باس لەوەشكراوە، 37 چێشتخانەش بەهۆی نەمانی پێداویستییەوە داخراون و لە ماوەی دوو هەفتەی رابردودا دانیشتوانی غەززە خۆراكی گەرمیان نەخواردوە، لە دوو رۆژی رابردودا دواهەمین ژەمە خۆراكیان بەسەر خەڵكی غەززەدا دابەشكردووە.
هاوكات دانیشتوانی غەززە روبەڕووی رەوشێكی قورس لە نەبوونی سوتەمەنی بوونەتەوە، تەنانەت بۆ ئاگركردنەوە و چێشتلێنانیش ناچار بوون كەلوپەلی ناوماڵ بسوتێنن.
رێكخراوەكە ئاشكرایكردووە، لە ماوەی پێنج رۆژدا توانیویانە نان بۆ 800 هەزار كەس دابینبكەن و كێشەی جڵەوکردنی قەرەباڵغییان هەیە بۆ وەرگرتنی نان.
رێخكراوی خۆراكی جیهانی جەختی لەوەكردوەتەوە، مانگانە پێویستیان بە 30 هەزار تۆن خۆراك هەیە لە غەززە بۆ ئەوەی خۆراكی زیاتر لە یەك ملیۆن كەس دابین بكەن، بەهای خۆراكیش بەشێوەیەكی بەرچاو بەرزبوەتەوە و 25 كیلۆگرام ئارد بە 50 دۆلار دەفرۆشرێت و بەهاكەی بەراورد بە مانگی رابردوو لە 400% بەرزبوەتەوە و بەهای غازی چێشت لێنانیش لە 300% بەرزبوەتەوە.
رێكخراوەكە پێویستی بە 265 ملیۆن دۆلارە بۆ دابینكردنی پێداویستی و خزمەتگوزاری بۆ ماوەی شەش مانگ بۆ یەك ملیۆن و 500 هەزار كەس لە غەززە و كەناری رۆژئاوای فەلەستین.
لە لایەكی ترەوە ستیفان دوجاریك، وتەبێژی نەتەوە یەكگرتوەكان بە توندی بانگەشەی ئیسرائیلی رەتكردەوە كە وتویەتی، خۆراكی پێویست بۆ ماوەیەكی زۆر لە كەرتی غەززە بەردەستە، ئەگەر حەماس رێگە بە خەڵكی مەدەنی بدات دەستیان بكەوێت.
دوجاریك وتیشی، "بەرنامەی خۆراكی جیهانی بۆ خۆشی نانەواخانەكانی داناخات، ئەگەر ئارد و غازی نەبێت نانەواخانەكان ناتوانن بكرێتەوە".
ئەوەش لەكاتێكدایە، لە 19ی 1ـی ئەمساڵەوە دوای راگەیاندنی ئاگربەستی نێوان حەماس و ئیسرائیل رۆژانە 500 بۆ 600 بارهەڵگری خۆراك دەگەیشتنە كەرتی غەززە، بەڵام لە دوای شكستی ئاگربەستەكە و دەستپێكردنەوەی شەڕ، ئیسرائیل ئابڵوقەی خستەسەر كەرتەكە و رێگری لە گەیاندنی هاوكاریەكانیان دەكات.