ڕاپۆرت
حزبوڵا ی لوبنان رەزامەندی دا لەسەر دانانی چەكدنان، بەڵام بەمەرجی كشانەوەی سوپای ئیسرائیل لەو پێنج خاڵەی سنوریەی كە لە باشوری لوبنان داگیری كردووە و كۆتایی بە پێشێلكاری و هێرشە بەردەوامەكانی بهێنێت بۆسەر ئەندام و سەركردەكانیان.
ئێوارەی رۆژی هەینی، حزبوڵا وەڵامی رەسمی خۆی سەبارەت بە پرسی رادەستكردنی چەكەكانی بە دەوڵەتی لوبنان پێشكەشی نەبیە بەڕی سەرۆكی پەرلەمان كردووە و رەزامەندی خۆی لەوبارەیەوە نیشانداوە.
حزبوڵا لە وەڵامەكەیدا دەڵێت، ئەو چەكانەی لەبەردەستیدایە، بابەتێكی ناوخۆییە كە ستراتیژی بەرگریی و ئاسایش و سەروەری لوبنان دەپارێزێت.
بەگوێرەی ئەو پلانەی كە حكومەتی لوبنان دایڕشتووە، پرۆسەی چەك دانانی حزبوڵا قۆناغ بە قۆناغ دەستپێدەكات، ئەمەش دڵنیایی زیاتر دەدات لە كشانەوەی ئیسرائیل لەو ناوچانەی لوبنان كە داگیری كردوون، كۆبوونەوەی چەند رۆژی داهاتووی ناتانیاهۆ و ترەمپیش لە كۆشكی سپی، رەنگە ئەم پرسە هێندەیتر بباتە پێشەوە.
لەم كاتەدا لوبنان ئامادەكاری دەكات بۆ وەڵامدانەوەی پێشنیازەكەی تۆماس باراك نێردەی سەرۆكایەتی ئەمریكا بۆ سوریا كە كرد لە سەردانەكەیدا بۆ بەیروت لە 19ـی حوزەیرانی ئەمساڵ پێشكەشی بەرپرسانی كرد، ناوەرۆكی پێنشیازەكە بریتیە لە چەكداماڵینی حزبوڵا، كشانەوەی ئیسرائیل لە پێنج خاڵی باشوری لوبنان، جێبەجێكردنی چاكسازییە ئابوری و داراییەكان، رێكخستنی پەیوەندییەكانی لوبنان لەگەڵ دراوسێكانی، دیاریكردنی سنورەكانی لوبنان لەگەڵ سوریا و ئیسرائیل.
جۆزێف عەون، سەرۆكی لوبنان مانگێك لەمەوبەر داوای لە حزبوڵا كرد موشەكەكانی رادەستی سوپای لوبنان بكات، بەڵام تا ئێستا وەڵامی نەداوەتەوە، لەكاتێكدا ئێوارەی رۆژی هەینی نمایشێكی چەكداری كە ئەندامانی حیزبوڵا لە ناوەڕاستی بەیروت رێكیانخستبوو، شەپۆلێكی توڕەیی و ئیدانەكردنی سیاسی و جەماوەری لێكەوتەوە.
ئاژانسی هەواڵی رۆیتەرز لە زاری چەند سەرچاوەیەكی ئاگادارەوە دەڵێت، حزبوڵا لە دوای شەڕەكەی لەگەڵ ئیسرائیل دەستی بە پێداچوونەوەیەكی ستراتیژی خۆیدا كردووە، كە بریتییە لە كەمكردنەوەی رۆڵی خۆی وەك گروپێكی چەكدار بەبێ ئەوەی بەتەواوی چەك رادەست بكات، بەڵام هەرچی بێت بەو ئەنجامە گەیشتووە كە ئەو چەك و جبەخانەیەی هەیەتی، بووەتە بارگرانی.
لە تشرینی دووەمی 2024ـەوە رێككەوتنی ئاگربەست لە لوبنان كاری پێدەكرێت، ئەوەش دوای ململانێیەكی بەرفراوانی حزبوڵا و ئیسرائیل كە زیاتر لە ساڵێكی خایاند، سەرەڕای ئەوەش ئیسرائیل بەردەوامە لە هێرشەكانی بۆسەر چەند ناوچەیەكی باشوری لوبنان
ئەم پێشهاتانە لە كاتێكدان كە گرژییەكان لەسەر سنوری لوبنان و ئیسرائیل لە پەرەسەندنی بەردەوامدان و هەوڵی چڕ و پڕی نێودەوڵەتی بۆ پاڵپشتیكردنی لوبنان لە پاراستنی سەروەری و سەقامگیریی خاكەكەی بەردەوامە.
ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بودجەی بەرگری بە بەهای یەك ترلیۆن دۆلار پەسەندكرد و لەو بودجەیەش بڕی 130 ملیۆن دۆلاری بۆ هێزەكانی هاوپەیمانان لە سوریا تەرخانكردووە و بەشێكیشی بۆ هەسەدە دەبێت.
ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا بە 218 دەنگی بەڵێ و 214 دەنگی نەخێر، بودجەی بەرگری بۆ ساڵی 2026 پەسەندكرد كە بڕەكەی 150 ملیار دۆلارە و پرۆژەی بەرگری نیشتمانی و كەشتی جەنگیی و كۆگای چەكیش لە پێشینەی پرۆژەكانی تری ئەمریكان.
لە چوارچێوەی بودجەی وەزارەتی بەرگری ئەمریكا بۆ ساڵی 2026، زیاتر لە 130 ملیۆن دۆلار بۆ سندوقی راهێنان و پڕچەككردنی هێزەكانی هاوپەیمانان تایبەت بە شەڕی داعش لە سوریا تەرخانكراوە بە مەبەستی یارمەتیدان و پاڵپشتی هێزە هاوپەیمانەكانی ئەمریكا لە سوریا، بەشێكی زۆری ئەو پاڵپشتییەش وەك ساڵانی رابردوو بۆ هێزەكانی سوریای دیموكرات (هەسەدە) دەبێت.
جگە لە هێزەكانی سوریای دیموكرات، بەشێكی هاوكارییەكە بۆ سوپای ئازادی سوریاش دەبێت كە لە ناوچەكانی تەنەف و سنورەكانی نزیك عیراق و سوریا و ئوردن جێگیركراون و لەلایەن ئەمریكاوە مەشق و راهێنان و پاڵپشتیی سەربازییان پێشكەش دەكرێت.
بودجەكەی پنتاگۆن بۆ پاڵپشتیی هاوپەیمانەكانی لە سوریا بۆ شەڕی روبەڕوبوونەوەی پاشماوەكانی داعش و پاراستنی كامپەكانی هۆل و رۆژ تەرخان دەكرێت.
وەزارەتی بەرگریی ئەمەریكا وردەكاریی زیاتری لەبارەی بودجەی بەرگری ساڵی 2026 بڵاوكردووەتەوە و دەڵێت، ئەو 130 ملیۆن دۆلارە بەشێكی تەرخانكراوە بۆ موچەی ئەو هێزانە كە بڕەكەی 65 ملیۆن دۆلارە، بودجەی پڕچەككردن و مەشقی سەربازییش 15 ملیۆن و 600 هەزار دۆلارە و بودجەی پاڵپشتی لۆجستی 32 ملیۆن دۆلار و بودجەی فریاگوزاریش یەك ملیۆن و 500 هەزار دۆلارە.
راشیگەیاندووە، بودجەیەك تەرخانكراوە بۆ تێچووی دابینكردنی چەكی سوك و قورسی ئەی كەی 47 و پی كەی ئێم و دۆشكە و گوللە و ئۆتۆمبیلی سەربازیی و گواستنەوە، جلوبەرگ، ئامرازی پەیوەندیكردن بە بەهای شەش ملیۆن و 500 هەزار دۆلار.
ئەوەش لە كاتێكدایە پێشتر پیت هێگست وەزیری بەرگری ئەمریكا رایگەیاند، بەمزوانە بۆ یەكەمجار بودجەی وەزارەتی بەرگری دەگاتە یەك تریلیۆن دۆلار.
لە مانگی نیسانی رابردووش دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا لەكاتی پێشوازیی لە بنیامین ناتانیاهۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل رایگەیاند، بودجەی بەرگریی بۆ نزیكەی یەك ترلیۆن دۆلار بەرز دەكەنەوە و دەبێتە گەورەترین بودجە كە تائێستا بۆ كەرتی سەربازیی تەرخان كرابێت.
لە یەك كاتدا ئاگر و لافاو لە زەوییە و بەفریش لە ئاسمان، دیاردەیەك كە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەوای جیهانەوە بەرۆكی توركیا و ئەمریكا و بەشێك لە وڵاتانی ئەوروپای گرتووە.
لە وشكەساڵییەوە بۆ زریان و لە ئاگركەوتنەوەوە تا شەپۆلی بەفر و باران، بەجۆرێك تەشەنەیان سەندووە كە بووەتە هەڕەشەیەكی نوێ لەسەر وڵاتانی جیهان.
لە كاتێكدا كە لە باكوری رۆژهەڵاتی توركیا بەفرێكی زۆر باریووە و ، بەڵام لە چەند ناوچەیەكی تری ئەو وڵاتە ئاگر تەنگی پێ هەڵچنیون و ژمارەیەك زۆر گوند چۆڵكراون.
شەپۆلێكی بەفر و باران، چەند پارێزگایەكی باكور و رۆژهەڵاتی توركیای گرتەوە، لەوانە ریزە، ترابزۆن، بایبورت و ئەرزڕوم كە نزیكەی 10 سانیتمەتر بەفر باریوە بەشێوەیەك لە ماوەی 70 ساڵی رابردوودا بێوینە بووە، لە هەمانكاتدا ئاگرێكی بەرفراوانیش لە دارستانەكانی چەشمە سەر بە پارێزگای ئیزمیر و ناوچەكانی ئۆدەمیش و بۆجاش كەوتووەتەوە و نزیكەی 81 هەزار هێكتار دارستانی سووتاندووە.
هەر لە یەك كاتدا لافاو ویلایەتی تكساس و ئاگریش بەرۆكی دارستانەكانی كالیفۆڕنیایان لە ئەمریكا گرتووە، ئاگرێك كە دەوترێت مەترسیدارترینە لە مێژووی ناوچەكە.
بەهۆی لافاوەكەی تكساسیشەوە تەرمی 24 كەس دۆزراونەتەوە و 23 كچیش كە لە كەمپێكی هاوینەدا پشوویان بەسەر دەبرد، تا ئێستا بێسەروشوێنن.
لە ویلایەتی كالیفۆڕنیاش سەدان كارمەندی ئاگركوژێنەوە بەرەنگاری گەورەترین ئاگركەوتنەوەی دارستانەكان بوونەتەوە، لە كاتێكدا ترەمپ بودجەی ئەو دەزگا فیدراڵیانەی كەمكردووەتەوە كە بەشدارن لە بەرەنگاربوونەوەی گۆڕانی كەشوهەوا، لەوانەش خزمەتگوزاری دارستان و دەزگای بەڕێوەبردنی باری نائاسایی فیدراڵی.
بە هەمانشێوە تیمەكانی ئاگركوژێنەوە بۆ سێیەم رۆژ لەسەر یەك بەردەوام بوون لە هەوڵەكانیان بۆ كوژاندنەوەی ئاگری دارستانەكان لە دوورگەی گەشتیاری كریت لە یۆنان كە بەهۆیەوە هەزاران كەس لە دانیشتوانی ناوچەكە راگوازران و ناوچەكەیان چۆڵكردووە.
ئاگرەكەی دورگەی كریت لە كاتێكدایە لە سەرەتای هاوینەوە شەپۆلێكی گەرمای بێوێنە كە دەوترێت ماوەی 60 ساڵە تۆمار نەكراوە، سەرتاسەری ئەوروپای گرتووەتەوە و لە هەندێك وڵات پلەكانی گەرما نزیك بوونەتەوە لە نیوەی پلەی كوڵان.
هەر بەهۆی ئاگركەوتنەوە لە دارستانەكان، دەسەڵاتدارانی ئەڵمانیا دانیشووانی دوو شارۆچكەیان لە نێوان ویلایەتی ساكسۆنی و براندنبۆرگ گواستووەتەوە و تیمەكانی ئاگركوژێنەوەش بەردەوامن لە بەرەنگاربوونەوەی ئاگرەكان و هەوڵدان بۆ كۆنترۆڵكردنیان.
لە سوریاش ئاگر لە نزیك كۆشكی گەل لە رۆژئاوای دیمەشق و دەوروبەری شاری لازقیە كەوتەوە و دەیان گوند بەهۆیەوە چۆڵكران، بەتایبەتی ناوچەكانی قەستەڵ مەعف، كەساب، ئەلبەسیت، بەیت ئەلقەسیر.
بەپێی راپۆرتێكی ساڵی 2024ی خزمەتگوزاری گۆڕانی كەشوهەوای كۆپەرنیكۆسی یەكێتی ئەوروپاش، ئەوروپا ئەو كیشوەرەیە كە خێراترین گەرمبوونی زەوی بەخۆیەوە دەبینێت، پلەكانی گەرما دوو ئەوەندەی تێكڕای ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوو بەرزبوونەتەوە.
ئەمڕۆ 1ی تەممووز؛ یادی لەدایکبوونی بەشێکی زۆری عیراقییەکانە، کە چیرۆکەکەی بۆ 68 ساڵ بەر لە ئێستا دەگەڕێتەوە.
لە ساڵی 1957دا، بە دیاریکراوی 68 ساڵ بەر لە ئێستا، بەڕێوەبەرایەتی رەگەزنامەی عیراق بڕیاریدا بە سەرژمێرییکردنی دانیشتووان بەتایبەت بۆ ئەو کەسانەی کە ناویان لە بەڕێوەبەرایەتییەکەدا تۆمارنەکراوە.
بەهۆی بارودۆخی عیراق لەو ساڵانەدا، بەشێکی زۆری خێزانەکان لە ماڵەوە منداڵیان ببوو و ناوی منداڵەکانیان چەند ساڵێک بوو تۆمار نەکردبوو، تەنانەت بەشێکی زۆریان بەڵگەنامەی لەدایکبوونیان نەبوو.
بەشێکی خێزانەکان بەهۆی تۆمارنەکردنی ناوی منداڵەکانیان گرفتیان لە مامەڵەکانیاندا بۆ دروست دەبوو کاتێک دەگەیشتنە تەمەنی قوتابخانە، بەشێکی دیکەیان لە مامەڵەکانی دیکەی رۆژانەدا رووبەڕووی کێشە دەبوونەوە.
ئەوەی گرفت بوو لێرەدا ئەوە بوو، بەشێ زۆری ئەو خێزانانە بەهۆی تێپەڕینی کات بەسەر لەدایکبوونی منداڵەکانیاندا بە دیاریکراوی رۆژەکەیان بیرنەبوو، تەنانەت هەندێکیان ساڵەکەشیان بە تەواوی بیر نەمابوو.
زۆر جار لە گەورەکانی خێزان ئەوە بیستراوە کە وتوویەتی، "کچەکەم لە بەهاردا لەدایک بوو؛ کوڕەکەم رۆژێک لە دایکبوو کە بەفرێکی زۆر دەباری؛ کچەکەم ناوناوە رێزان چونکە لە پاییزدا لەدایکبوو" و دەیان چێرۆکی دیکەی هاوشێوە.
یەکێکی دیکە لە هۆکارەکانی تۆمارنەکردنی ناوی منداڵەکان لەو سەردەمەدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو هۆکارەی کە، هەندێک لە خێزانەکان بە مەبەست ناوی کوڕەکانیان تۆمار نەدەکرد بۆئەوەی لە تەمەنگی 18 ساڵیدا نەینێرن بۆ سەربازی.
باشترین بڕیار بۆ بەڕێوەبەرایەتی رەگەزنامە لەو ساڵەدا ئەوە بوو، کە 1ی تەممووز بە رۆژی لەدایکبوونی ئەو کەسانە دیاریکرد کە بەرواری لەدایکبوونیان روون نەبوو.
بۆچی 1ی تەمموز؟
بەهۆی ئەوەی 1ی تەمموز بە تەواوەی نیوەی ساڵە و لەو رۆژەدا نیوەی یەکەمی ساڵەکە رۆیشتووە و دەست بە نیوەی دووەمی دەکرێت، ئەمەش بۆ ئەوەی منداڵەکان رێگەیان بدرێت بچنە خوێندنگە و مافی خوێندنی ئەو ساڵەیان لەدەست نەچێت.
روداوێکی سەرنجڕاکێش
1ی تەمموز بەدەر لەوەی یادی لەدایکبوونی بەشێکی زۆری عێراقییەکانە چیرۆکی سەرنجڕاکێشیشی بەدوای خۆیدا هێناوە، کە بەشێکیان راستن و بەشێکیشیان وەک گێڕانەوەیەکی گاڵتەوگەپ بۆ ئەو بەروارە رێکخراون، تەنانەت بووە بە وێردێکی سەر زمان و هەندێک جار دەوترێت: 1ی تەممووز یادی لەدایکبوونی ملیۆنان عیراقییە.
لە گێڕانەوە عیراقییەکاندا باس لەوەدەکەن، لە ساڵانی 90کاندا وەفدێکی عیراقی سەردانی شوێنێکیان کردووە، بەڵام بەهۆی ئەوەی سەرجەم ئەندامانی وەفدەکە لەسەر پاسپۆرتەکانیان نووسراوە لەدایکبووی 1ی تەمووزن، پاسپۆرتەکانیان بە ساختە دانراوە و رێگەیان نەدراوە لە فڕۆکەخانەوە بچنە ئەو شارەی سەردانیان کردووە، تاوەکو باڵیۆزخانەی عیراق لەو وڵاتەدا گرفتەکەی چارەسەر کردووە.
ئیسرائیل لە ماوەی 15 ساڵی رابردوودا بە شێوەیەكی ئامانجدار و پلان بۆ داڕێژراو پلانێكی وردی بۆ كۆنترۆڵكردنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران داڕشتوە و جێبەجێی دەكات.
رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆرناڵی ئەمریكی لە راپۆرتێكدا ئاماژەی بەوەكردووە، ئیسرائیل لە ماوەی 15 ساڵی رابردوودا بە شێوەیەكی رێكخراو پلانێكی وردی بۆ كۆنترۆڵكردنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران داڕشتووە و جێبەجێی دەكات.
ئیسرائیل لە ماوەی رابردوودا فڕۆكەوانەكانی ئامادەكردووە بۆ ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆن لە ئاسمانی ئێران، سەدان فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی سیخوڕی و خۆكوژیی لە ناوخۆی ئێران و هاوپەیمانە ناوچەییەكانیەوە بۆ هێرشی پێشوەختە جێگیر كردووە.
ئاماژە بەوەشكراوە، تۆڕێك لە كارمەندانی هەواڵگری لەناوخۆی ئێراندا دروستكراوە كە توانییان بە وردی شوێنی زانا ئەتۆمییەكان و فەرماندە سەربازییەكان دیاری بكەن.
لە 13 تا 24ی ئەم مانگە سوپای ئیسرائیل بە هەماهەنگی لەگەڵ ئەمەریكا، هێرشی وردی بۆ سەر زیاتر لە 250 ئامانج لە ئێران دەستپێكرد.
بەگوێرەی سەرچاوە هەواڵگرییەكانی رۆژئاوا زیاتر لە 50%ی توانای موشەكی ئێران لەناوچووە و وێستگە ئەتۆمییە گرنگەكانی وەك نەتەنز، فۆردۆ و ئەراك زیانێكی زۆریان بەركەوتووە و 15 فڕۆكەی جەنگی ئێران و 6 بنكەی ئاسمانی تێكشكێنراون. دەیان زانای ئەتۆمی و فەرماندەی سوپای پاسداران لە لیستی ئامانجە راستەوخۆكاندا بوون.
بەپێی شیكارییەكانی سەرچاوە ئەمنییەكان، پاڵپشتی ئەمریكا بۆ ئۆپەراسیۆنەكانی ئیسرائیل تەنیا بۆ دواخستنی بەرنامەی ئەتۆمی ئێران بۆ چەند مانگێك كاریگەر بووە و راگرتنی تەواوەتی ئەم بەرنامەیە پێویستی بە رێوشوێنی دیپلۆماسی و ناوچەیی هەیە.
شارەزایانی نێودەوڵەتی پێیانوایە؛ ئیسرائیل بەم ئۆپەراسیۆنە توانای خۆی بۆ دزەكردن و ئەنجامدانی ئۆپەراسیۆنە هاوبەشەكان لە ئاستێكی بێوێنەدا نیشانداوە، بەڵام راگرتنی كاتیی بەرنامەی ئەتۆمی به تەنها، هەڕەشەی درێژخایەنی ئێران چارەسەر ناكات؛ رەنگە تاران بە هێرشی ئەلیكترۆنی، هێرشی بە وەكالەت لەلایەن گروپەكانی وەك حزبوڵا، یان هێرش بۆسەر بەرژەوەندییە ناوچەییەكانی ئەمەریكا وەڵام بداتەوە.
دوابەدوای ئەم هێرشانە ئێران زیاتر لە 700 كەسی بە تۆمەتی سیخوڕیكردن بۆ ئیسرائیل دەستبەسەر كردووە و 6 كەسی لە سێدارە داوە و لە شارە گەورەكاندا گەڕان و پشكنینی ئاسایشیی بەرفراوان بەڕێوەدەچێت.
دوای راگەیاندنی ئاگربەستی نێوان ئیسرائیل و ئێران؛ نرخی هەریەک لە نەوت و زێڕ بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزین بە جۆرێک نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت 5٪ی دابەزی.
دوای 12 رۆژ لە شەڕی بەردەوام لە نێوان ئیسرائیل و ئێران و گۆڕانکارییە جیۆسیاسییەکان، نرخی نەوت و زێڕ بەرز ببووەوە، بە جۆرێک نرخی یەک بەرمیل نەوتی برێنت گەیشتبووە 79 دۆلار، بەڵام ئێستا نرخەکەی بەشێوەیەکی بەرچاو دابەزیوە و یەک بەرمیل نەوتی خاوی برێنت بەرانبەرە بە 67 دۆلار و 91 سەنت.
هاوکات، یەک بەرمیل نەوتی خاوی ئەمریکیش بە 65 دۆلار مامەڵەی پێوەدەکرێت.
لەبارەی نرخی زێڕیش بەهەمان شێوە نرخەکەی دابەزینی بەخۆوە بینیوە و ئەمڕۆ سێشەممە، یەک ئۆنسە زێڕ بەرانبەرە بە سێ هەزار و 323 دۆلار.
هەروەها، نرخی یەک کیلۆگرام زێڕ بەرانبەرە بە 106 هەزار و 849 دۆلار، نرخی یەک گرامیش بە 106 دۆلار و 84 سەنتە.
ئەوەش لە کاتێکدایە، لە رۆژی 16ی ئەم مانگەدا و دوای تێپەڕینی چوار رۆژ بەسەر شەڕەکەدا، نرخی زێڕ گەیشتە بەرزترین ئاستی دوو مانگی رابردووی و یەک ئۆنسە بە سێ هەزار و 413 دۆلارەوە مامەڵەی پێوە کرا.
وڵاتانی عەرەبی نیگەرانی خۆیان لە هێرشەکانی ئەمریکا بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران دەربڕی و داوای کەمکردنەوەی هێرشەکانییان کرد.
سعودیە
وەزارەتی دەرەوەی سعودیە لە راگەیەنراوێکدا بڵاویکردەوە، شانشینی سعودیە بە نیگەرانییەکی زۆرەوە بەدواداچوون بۆ پێشهاتەکانی کۆماری ئیسلامیی ئێران دەکات.
سعودیە ئیدانەیی پێشێلکردنی سەروەری تارانی کرد و داوای دان بەخۆداگرتن، ئارامگرتن و دوورکەوتنەوە لە پەرەسەندنی زیاتری ئاڵۆزییەکان کرد.
ئیمارات
ئیمارات داوای دەستبەجێی کۆتاییهێنان بە پەرەسەندنەکان بۆ دوورکەوتنەوە لە کاردانەوەی مەترسیدار بۆ ئاستە نوێیەکانی ناسەقامگیری کرد و نیگەرانی خۆی زیادبوونی گرژییەکان دەربڕی.
ئاماژەی بەوەشکردووە، ئەمە هەڕەشەی فراوانکردنی بازنەی شەڕەکە دەکات و پێشێلکارییەکی جددی یاسای نێودەوڵەتی پێکدەهێنێت، کە بەکارهێنانی هێز و پێشێلکردنی سەروەری نیشتمانیی دەوڵەتان و مافی رەوای ئەوان بۆ پەرەپێدانی بەرنامە ئەتۆمییەکانیان بۆ بەکارهێنانی ئاشتیانە قەدەغە دەکات.
قەتەر
هاوکات قەتەریش نیگەرانی خۆی لە هێرشەکانی ئەمریکا دەربڕی و هۆشداریشیدا لە "کاردانەوەی کارەساتبار"ی هەڵکشانی ئێستا لە ئاستی ناوچەیی و جیهانیدا.
لە راگەیەنراوێکدا وەزارەتی دەرەوەی قەتەر هۆشداریدا لەوەی ئەو گرژییە مەترسیدارەی ئێستا لە ناوچەکەدا بەدی دەکرێت، کاردانەوەی کارەساتبار لەسەر ئاستی ناوچەیی و نێودەوڵەتی بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
عوممان
عوممان، ناوبژیوانی سەرەکی دانوستانە ئەتۆمییەکانی نێوان ئەمریکا و ئێران، ئیدانەی هێرشەکانی کرد و داوا دەکات کە "دەستبەجێ و هەمەلایەنە" هێرشەکان کەمبکرێتەوە.
وتەبێژی وەزارەتی دەرەوەی عومان رایگەیاند، عوممان ئیدانەی ئەم دەستدرێژییە نایاساییە دەکات و داوای بانگەوازی هەمەلایەنە دەکەین بۆ راگرتنی توندوتیژی.
بەحرەین
وەزارەتی دەرەوەی بەحرەین دووپاتی کردەوە، بەحرەین لە نزیکەوە چاودێری پێشهاتەکانی ناوچەکە دەکات و داوای هەوڵی هاوبەشی ناوچەیی و نێودەوڵەتی دەکات بۆ راگرتنی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەکان.
وەزارەتی دەرەوەی بەحرەین خوازیاری ده ستپێکردنەوەی خێرای دانوستانەکانی نێوان ئەمریکا و ئێرانە، بۆ چارەسەرکردنی ئەو قەیرانەی ئێستا، له رێگه ی دیپلۆماسی و ئاشتیانەوە.
عیراق
هەروەها عیراق ئیدانەی هێرشەکانی ئەمریکای بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران کرد و هۆشداریشی دا کە ئەو هەڵکشانە، مەترسییەکی جددی بۆ سەر ئاسایش و ئاشتی لە ناوچەکەدا دروست دەکات و سەقامگیریی ناوچەکە دەخاتە بەردەم مەترسییە گەورەکان.
میسر
لەلای خۆشیەوە میسر ئیدانەی هێرشەکانی کرد و هۆشدارییدا لە دەرئەنجامە جدییەکان مەترسی بۆ ئاسایشی ناوچەکە و جیهان دروست دەکات.
لوبنان
جۆزێف عەون، سەرۆکی لوبنان داوای لە هەردوولا کرد بۆ گەڕاندنەوەی سەقامگیری گفتوگۆ و دانوستانەکان دەستپێبکەنەوە.
دواجار ئەمریكا هێرشێكی گەورەی كردە سەر دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ئێران ئەویش بە كەڵك وەرگرتن لە گرانبەهاترین مووشەك و فڕۆكەی جەنگی خۆی.
ئەمریكا فڕۆكەی بی توو كە بەتارمایی دەناسرێت، لەگەڵ دوو جۆر مووشەك كە بانكەر باستەر و تۆماهۆك بوون، لە هێرشەكەی نەتەنز و بوشەهر و فۆردۆدا بەكاریهێنان.
بەرەبەیانی رۆژی یەكشەممە، هێزی ئاسمانی ئەمریكا، لەڕێی زیاتر لە 100 فڕۆكەی سەربازییەوە كە لەنێویاندا دوو فڕۆكەی جۆری بی توو هەبوو، دامەزراوەی ئەتۆمی فۆردۆیان كردە ئامانج، هەریەك لە دامەزراوەی نەتەنز و بوشەریش لە دووری 640 كیلۆمەترەوە بە مووشەكی تۆماهوك كرانە ئامانج كە دەوترێ لە دەریای عەرەبەوە لەڕێی ژێردەریاییەوە هەڵدراون.
وێستگەی فۆردۆ كە بە بناغەی بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران دادەنرێت و بەوتەی بەرگی ئەمریكا، بە تەواوی لەناوچووە، سەرۆكی ئەمریكاش دوای هێرشەكە ئەم زانیاریانەی پشتڕاستكردبویەوە.
مووشەكی توماهۆك كە بە زیرەكترین مووشەكی دوورمەودای هێزی دەریایی ئەمریكا دەناسرێت، مەوداكەی دوو هەزار و 500 كیلۆمەترەو كێشەكەی 450 كیلۆگرامە، دەتوانێت بۆ ماوەی 15 جار ئامانجەكەی بگۆڕێت و هیچ سیستمێكی بەرگری ناتوانێت رایبگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا كەمترین هەڵە لە پێكانی ئامانجەكەیدا، 10 مەترە، تێچووەكەشی دوو ملیۆن دۆلارە.
مووشەكی بانكەر باستەریش كە بۆ وێرانكردنی وێستگەی فۆردۆ بەكارهات، كێشەكەی نزیكەی 14 تۆنەو زیاتر لە دوو تۆن و نیو تەقەمەنی وێرانكەری تێدایە، لەتوانایدایە بینایەكی 20 نهۆمی لە سێ چركەدا وێران بكات.
ئەم مووشەكە لەدوای بۆمبی ئەتۆمی، بەهێزترین و كاریگەرترینەو تا ئێستا لە هیچ ئۆپراسیۆنێكدا بەكارنەهێنراوە، هەروەها گرانترین مووشەكی جیهانەو نرخەكەی دەگاتە 20 ملیۆن دۆلار، بەگۆشەی 45 بۆسەر ئامانجەكان لە بەرزی هەڵدەدرێت و توانای بڕینی 60 مەتر زەوی هەیە.
هەروەها فڕۆكەی بی توو كە لەم هێرشە وێرانكارییەكەی ئەمریكا بەكارهێنرا، راستەوخۆ لە ئەمریكاوە دوای نزیكەی 40 سەعات لە فڕین گەیشتووەتە ئاسمانی ئێران، توانای فڕینی 11 هەزار كیلۆمەتری هەیە بەبێ پڕكردنەوەی سووتەمەنی یان 44 سەعات فڕینی بەردەوام.
ئەم فڕۆكەی تارماییە كە تەنها 20 دانەی لێ دروستكراوە، لە توانایدایە تا 23 تۆن چەك و تەقەمەنی هەڵبگرێت، لەگەڵ ئەوەشدا تیمی فڕۆكەوانیەكەی دوو كەسە، تێچووی هەر فڕۆكەیەكیش زیاتر لە دوو ملیار و 200 ملیۆن دۆلارە، بەوەش گرانترین فڕۆكەیە لە هێزی ئاسمانیدا.
ترەمپ لەدوای هێرشەكان، جەختی لەوە كردەوە، ئەگەر ئێران هێرش بكاتە سەر هێزەكانی ئەمریكا لە ناوچەكەو هەوڵی تۆڵەكردنەوە بدات، ئەوە بەهێزێكی زیاترەوە وەڵامیان دەدەنەوە كە خۆی بە كارەسات ناوی برد.
ڕێكخراوی چاودێری ئەتۆمی نەتەوە یەكگرتووەكان ڕایگەیاندووە كە دوای هێرشەكەی ئەمریكا هیچ زیادبوونێكی ئاستی تیشكدانەوە لە دەرەوەی هەرسێ وێستگە ئەتۆمیەكەی ئێراندا دەستنیشان نەكراوە و بەردەوامیشسن لە هەڵسەنگاندنی دۆخەكە و راپۆرتی زیاتر پێشكەش دەكەن لە داهاتوودا.
هەڵكشانی گرژیەكانی نێوان ئیسرائیل و ئێران و ئاماژەكان بۆ هاتنەناوەوەی ئەمریكا بۆ گۆڕەپانی جەنگ، ئەگەری بۆمبارانكردنی بنكەی ئەتۆمی فۆردۆ زیاتر دەكەن.
جوڵاندنی كەشتی جەنگی و فڕۆكەی بۆمبهاوێژ لەلایەن ئەمریكا بۆ رۆژهەڵاتی ناوەند ئەگەری چڕبوونەوەی ئاڵۆزیەكانی ناوچەكە بەرزدەكەنەوە.
رۆژنامەی نیویۆرك تامیز دەڵێت، ئەگەر ئەمریكا بڕیاری هێرشكردنە سەر ئێران بدات، ئامانجی سەرەكی خاپوركردنی بنكەی فۆردۆ دەبێت.
فۆردۆ دەكەوێتە نزیك شاری قوم لە قووڵی 90 مەتر لە ژێرزەویدا بەمەبەستی پاراستنی لە هێرشە ئاسمانییەكان دامەزرێنراوە.
ئەگەر ئەمریكا بنكەكە بەئامنج بگرێت، بەپێی پێشبینەكان لەڕێی فڕۆكەی بۆمبهاوێژی B2ەوە و بەدیاریكراوی بۆمبی GBU-57 ئەنجامی دەدات كە توانی هەیە زیاتر لە 60 مەتر كۆنكرێت ببڕێت.
رۆژانەمی مەعاریفی ئیسرائیلی دەڵێێت: لە بنکەی ئەتۆمی فۆردۆدا بڕێكی زۆر یۆرانیۆمی پیتێنراو هەیە، بەڵام هیچ بۆمبێكی ئەتۆمی ئامادەکراوی تێدا نییە.
ئاماژە بەوەشکراوە، ئەگەر ئەمریكا لێی بدات تەقینەوەی ئەتۆمی روونادات، بەڵام دەكرێت مادە ئەتۆمیەكان بەهەوادە بڵاوببنەوە و ببنە هۆی پیسبوونی ژینگە. دەشكرێت كەسانی نزیك لە فۆردۆ توشی چەندین نەخۆشی و حاڵەت ببن لەوانە، شێرپەنجە و وەستانی گورچیلە و نەمانی بەرگری لەش.
ئەگەریش تیشكدانی ئەتۆمی رووبدات و بای بەهێز لە ناوچەكەدا هەبێت، دەكرێت گەردیلەکان بە دووری دەیان كیلۆمەتر بگوازرێتەوە بۆ ناوچەی چاوەڕواننەكراو.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر کێڵگەیەکی وزەی ئەتۆمی ئێرانە، بیرۆکەی دروستکردنی دامەزراوەکە دەگەڕێتەوە بۆ شا محەمەد رەزا پەهلەوی، کیڵگەکە دەکەوێتە باشووری تاران و 11 کیلۆمەتر لە ناوەندی شاری بوشەهرەوە دوورە و دەکەوێتە کەناراوەکانی کەنداوی خلیج، کە ئێران بە کەنداوی فارس ناوی دەبات.
ئێران لە ساڵی 1975دا بە هاوکاریی کۆمپانیا ئەڵمانییەکان دەستی بە بونیادنانی کێڵگەکە کرد، بەڵام لە ساڵی 1979 و لەدوای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە کارکردن لە کێڵگەکە راگیرا.
لە شەڕی 10 ساڵەی نێوان ئێران و عیراقدا کێڵگەکە چەندین جار بەر بۆردومان کەوتووە، کە دواتر لە ساڵی 1995دا ئێران لەگەڵ روسیا گرێبەستێکی 4 بۆ 6 ملیار دۆلاری ئەنجامدا بەمەبەستی تەواوکردنی دامەزراوەکە. لە ساڵی 2007 جارێکی دیکە بەهۆی مەترسییەوە کارکردن لە کێڵگەکەدا راگیرا و لە هەمان ساڵدا دەست بە کارکرایەوە تێیدا، لە کۆتاییدا لە ساڵی 2011 کردنەوەی دامەزراوەکە راگەیەنرا.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر بە پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهان لەژێر زەویدا بونیاد نەنراوە، بەڵکو لە بۆ کەڵک وەرگرتن وەک باڵەخانە نزیکەی 19 مەتری لەژێر زەوییەوەیە.
دامەزراوەی بوشەهر پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهانە و یۆرانیۆمی تێدا ناپیتێنرێت، بەڵکو بە سودوەرگرتن لە وزەی ئەتۆم کارەبا و وزەی تێدا بەرهەمدەهێنرێت.
پێکانی دامەزراوەکە بەمەبەستی لەناوبردنی ئەگەرێکی دوورە، چونکە تەقاندنەوەی دامەزراوەکە وەک تەقینەوەی چەکێکی ئەتۆمیی وایە کە وێرانکارییەکی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
ئەگەر شتێکی لەو جۆرە رووبدات و دامەزراوەکە بتەقێنرێتەوە، ئەوا بەهۆی ئەو تیشکانەی لێی دەردەچێت، بەنزیکەیی 50 کیلۆمەتری دەوری خۆی پیس دەکات و چیتر بە کەڵکی ژیان نامێنێت، ئەوە جگە لەوەی دووهێندەی ئەو رووبەرە بە پاشماوەکانی پیس دەبێت و لەرێگای ئاو و هەواشەوە کاریگەرییەکەی دەگاتە زۆرینەی وڵاتانی جیهان. هەر بۆیە بەئامانجگرتن و پێکانی ئەو دامەزراوەیە ئەگەرێکی لاوازە.
روسیا هۆشداری دەداتە ئیسرائیل کە هێرشە ئاسمانییەکانی بۆسەر دامەزراوەی ئەتۆمی بوشەهر رابگرێت، دەشڵێت: چەندین زانای روسی لەوێ کار دەکەن.
ئەمڕۆ حەوت رۆژ بەسەر شەڕی نێوان ئیسرائیل و ئێراندا تێدەپەڕێت و ماوەی سێ رۆژیشە روسیا هۆشداری دەداتە ئەمریکا لەوەی بەشداری شەڕەکە نەکات.
سەرەڕای هۆشدارییەکانی روسیا بۆ ئەمریکا، ئەمڕۆ رووی دەمی کردووەتە ئیسرائیل و هۆشداری دەداتێ لەوەی بۆردومانەکانی سەر دامەزراوەی ئەتۆمی بوشەهر رابگرێت، کە ئەو کێڵگەیەیە تیایدا پیتاندنی یۆرانیۆمی لێ ئەنجام نادرێت بەڵکو وێستگەیەکی ئەتۆمییە بۆ بەرهەمهێنانی کارەبا.
ئەگەرچی پێشتر باڵیۆزخانەی روسیا لە ئێران باسی لەوەکرد، کە کارەکانی دامەزراوەی بوشەهر بەشێوەی ئاسایی بەردەوامە و هیچ مەترسییەک لەسەر دامەزراوەکە نییە، بەڵام فەرماندەیەکی سەربازی ئیسرائیلی ئەوەی ئاشکرا کرد کە بۆردومانی دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر و ئەسفەهان و ناتانزیان کردووە.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر دەکەوێتە کەناراوەکانی کەنداوی عەرەبییەوە و سود لەو سوتەمەنیانەی روسیا وەردەگرێت کە روسیا دوای ئەوەی ئێران بەکاریهێنا بۆ کەمکردنەوەی مەترسی بڵاوبوونەوەی چەکی ئەتۆم، لێی وەردەگرێتەوە، هەر بۆیەش چەندین زانای روسی تێیدا کار دەکەن.
چی دەبێت ئەگەر هێرشەکان دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر بپێکێت؟
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر کێڵگەیەکی وزەی ئەتۆمی ئێرانە، بیرۆکەی دروستکردنی دامەزراوەکە دەگەڕێتەوە بۆ شا محەمەد رەزا پەهلەوی، کیڵگەکە دەکەوێتە باشووری تاران و 11 کیلۆمەتر لە ناوەندی شاری بوشەهرەوە دوورە و دەکەوێتە کەناراوەکانی کەنداوی خلیج، کە ئێران بە کەنداوی فارس ناوی دەبات.
ئێران لە ساڵی 1975دا بە هاوکاریی کۆمپانیا ئەڵمانییەکان دەستی بە بونیادنانی کێڵگەکە کرد، بەڵام لە ساڵی 1979 و لەدوای شۆڕشی ئیسلامی ئێرانەوە کارکردن لە کێڵگەکە راگیرا.
لە شەڕی 10 ساڵەی نێوان ئێران و عیراقدا کێڵگەکە چەندین جار بەر بۆردومان کەوتووە، کە دواتر لە ساڵی 1995دا ئێران لەگەڵ روسیا گرێبەستێکی 4 بۆ 6 ملیار دۆلاری ئەنجامدا بەمەبەستی تەواوکردنی دامەزراوەکە. لە ساڵی 2007 جارێکی دیکە بەهۆی مەترسییەوە کارکردن لە کێڵگەکەدا راگیرا و لە هەمان ساڵدا دەست بە کارکرایەوە تێیدا، لە کۆتاییدا لە ساڵی 2011 کردنەوەی دامەزراوەکە راگەیەنرا.
دامەزراوەی ئەتۆمیی بوشەهر بە پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهان لەژێر زەویدا بونیاد نەنراوە، بەڵکو لە بۆ کەڵک وەرگرتن وەک باڵەخانە نزیکەی 19 مەتری لەژێر زەوییەوەیە.
دامەزراوەی بوشەهر پێچەوانەی بنکەکانی فۆردۆ و ئەسفەهانە و یۆرانیۆمی تێدا ناپیتێنرێت، بەڵکو بە سودوەرگرتن لە وزەی ئەتۆم کارەبا و وزەی تێدا بەرهەمدەهێنرێت.
پێکانی دامەزراوەکە بەمەبەستی لەناوبردنی ئەگەرێکی دوورە، چونکە تەقاندنەوەی دامەزراوەکە وەک تەقینەوەی چەکێکی ئەتۆمیی وایە کە وێرانکارییەکی گەورە بەدوای خۆیدا دەهێنێت.
ئەگەر شتێکی لەو جۆرە رووبدات و دامەزراوەکە بتەقێنرێتەوە، ئەوا بەهۆی ئەو تیشکانەی لێی دەردەچێت، بەنزیکەیی 50 کیلۆمەتری دەوری خۆی پیس دەکات و چیتر بە کەڵکی ژیان نامێنێت، ئەوە جگە لەوەی دووهێندەی ئەو رووبەرە بە پاشماوەکانی پیس دەبێت و لەرێگای ئاو و هەواشەوە کاریگەرییەکەی دەگاتە زۆرینەی وڵاتانی جیهان. هەر بۆیە بەئامانجگرتن و پێکانی ئەو دامەزراوەیە ئەگەرێکی لاوازە.
لەگەڵ دەستپێكردنی جەنگی ئێران و ئیسرائیل، ئێران هەڕەشەی بەكارهێنانی بەهێزترین كارتی فشاری كردووە، كە ئەویش داخستنی گەرووی هورمزە، كە هەستیارترین رێڕەوی ئاوی نێودەوڵەتییە.
هەڕەشەی داخستنی گەرووەكە ئەمجارە لە زاری ئیسماعیل كەوسەری سەركردە لە سوپای پاسداران و ئەندامی پەرلەمانی ئێرانەوە بوو، كە وتبووی داخستنی لەژێر تاوتوێ كردندایە و بڕیاری دروست لەبارەیەوە دەدەن.
داخستنی گەرووی هورمز كاریگەری گەورە لەسەر ئابوری جیهان دروست دەكات، بەشێوەیەك بەرزبوونەوەی نرخی نەوت و هەڵاوسانی لێدەكەوێتەوە.
ئەو گەرووە تەنها بۆ ئێران گرنگ نییە، بەڵكو وڵاتانی گەورە لە رێكخراوی ئۆپیك پشتی پێدەبەستن، وەك سعودیە و ئیمارات و كوەیت و عیراق، كە زۆرینەی نەوتە خاوەكەیان لەو رێیەوە هەناردە دەكەن بە تایبەت بۆ بازاڕەكانی ئاسیا.
بە داخستنیشی، وڵاتانی وەك كوەیت و قەتەر و بەحرەین و ئیمارات و سعودیە زیانی گەورەیان بەردەكەوێت.
هاوكات عیراق یەكێك دەبێت لە زەرەرمەندترین وڵاتەكان، فوئاد حسێن وەزیری دەرەوەی عیراقیش وتبووی، ئەگەر جەنگەكە داخستنی هورمزی لێبكەوێتەوە، كارەساتی ئابوری گەورە دروست دەبێت و رەنگە نرخی یەك بەرمیل نەوت بگاتە 200 بۆ 300 دۆلار.
گەرووی هورمز گرنگترین رێڕەوی ئاوییە لە جیهاندا، دەكەوێتە نێوان عومان و ئێران و كەنداوی عەرەبی بە كەنداوی عومان و دەریای عەرەب دەبەستێتەوە. زیاتر 20%ی نەوتی جیهانی پێدا تێدەپەڕێت، واتە زیاتر لە 17 ملیۆن بەرمیل لە رۆژێكدا. نەك تەنها نەوت بەڵكو سێ یەكی هەناردەی جیهان لە غازی سروشتی بە تایبەتە لە قەتەرەوە پێیدا تێپەڕ دەبێت.
ئێران چەند جارێك هەڕەشەی داخستنی گەرووی هورمزی كردووە، دیارترینیان لە ساڵی 2018 بوو، كاتێك ئەمریكا لە رێككەوتنی ئەتۆمی كشایەوە، لە 2011 و 2012ش جارێكی تر هەڕەشە كرا لەسەر ئەوەی وڵاتانی رۆژئاوا سزای زیاتر نەخەنە سەر هەنارەی نەوتی ئێران، بەڵام هیچ كات لە هەڕەشەكان جێبەجێنەكراون، چونكە بە وتەی شارەزایان لەڕووی كردارییەوە داخستنی ئەو گەرووە ئاسان نییە، چونكە بەشێكی زۆری دەكەوێتە عومانەوە و هێندە فراوانە كە ئێران ناتوانێت دایبخات.
شەوی رابردوو سوپای ئیسرائیل هێرشی پێشوەختەی کردە سەر ئێران و 100 ئامانجی لەررێگەی 200 فڕۆکەی جەنگییەوە پێکا.
بەهۆی هێرشەکانەوە عەلی شەمخانی راوێژکاری یەکەمی عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێران، سەرۆکی ئەرکانی ئێران، حسێن سەلامی فەرماندەی گشتیی سوپای پاسداران و شەش زانای ئەتۆمی دیکە کوژران.
ئەنجامدانی هێرشەکەش کاردانەوەی گەورەی ناوخۆی ئێران و وڵاتانی دیکەی جیهانی بەدوای خۆیدا هێنا و بە گشتی وڵاتان هێرشەکان ئیدانە دەکەن.
راگرتنی گەشتە ئاسمانییەکان
بەشێوەیەکی گشتیی وڵاتان گەشتەکانیان بۆ ئێران و ئیسرائیل و عیراق راگرت و بەشێکی زۆری گەشتە جیهانییەکانیش دواخراون، ئەوەی جگە لەوەی بەهۆی مەترسیی هێرشەکانەوە ئاسمانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ئێستادا خاڵییە لە فڕۆکە.
کاردانەوە جیهانییەکان:
ئەمریکا
دۆناڵد ترەمپ سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاند، ئاگاداری هێرشەکانی ئیسرائیل بوون و بە چەند هێرشێکی چاوەڕوانکراو باسیان دەکات.
هاوکات، پشتگیری ئەمریکاش بۆ ئیسرائیل دووپاتدەکاتەوە.
ناتۆ
سکرتێری گشتیی ناتۆ: هێرشەکان دەبێتە هۆی خێرا زیادبوونی گرژییەکان، پێویستە کەمکردنەوەی ئەو گرژییانە کاری لەپێشینە بێت.
نەتەوە یەکگرتووەکان
ئەنتۆنیۆ گۆتێرێس ئەمینداری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکان ئیدانەی تێکهەڵچونە سەربازییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستی کردووە و رایگەیاندووە، "نیگەرانن لە رەفتارەکانی سوپای ئیرائیل، بەتایبەت لە کاتێکدا کە دانوستانی ئێران و ئەمریکا لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران لە ئارادایە".
فەرحان حەق جێگری وتەبێژی سکرتێری گشتیی نەتەوە یەکگرتووەکانیش داوا لە هەردوو وڵاتەکە دەکات دان بە خۆیاندا بگرن و دووربکەونەوە لەوەی بکەونە ململانێی قوڵ و رەوشێکەوە کە ناوچەکە بەرگەی ناگرێت.
عومان
عومان کە نێوەندگیری ئێران و ئەمریکایە لە دانوستانە ئەتۆمییەکەدا ئیدانەی هێرشەکە دەکات و ئیسرائیل بە بەرپرسیار دەزانێت، داواش لە کۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەکات، هەڵوێستێکی روون و ئاشکرایان هەبێت بۆ راگرتنی ئەو شەڕە کە هەڕەشەیە بۆسەر رەوتی دیپلۆماسی و سەقامگیری ناوچەکە.
فەرەنسا
"گرنگە بە هەموو شێوەیەک هاوکاری ئەو وڵاتانە بکرێت لە ئارامکردنەوەی رەوشەکەدا و ئێمە بە تەواوی ئامادەین بۆ ئەوە، نیگەرانی جدیمان لە بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران هەیە"
ئیمارات
"هێرشەکانی ئیسرائیل بۆسەر ئێران هەڕەشەیە بۆسەر ئاسایشی ناوچەکە. جەختیشی کردووەتەوە لەوەی، خۆڕاگریی و پابەند بوون بە یاسا نێودەوڵەتییەکان و رێزگرتن لە سەروەری وڵاتەکان بنەمای چارەسەرکردنی کێشەکانە"
سعودیە
"هێرشەکانی ئیسرائیل بەزاندنی سەروەری خانکی ئێران و ئارامییەتی، هەروەها پێشێلکارییەکی ئاشکرای یاسا نێودەوڵەتییەکانە"
ئیندۆنیزیا
وەزارەتی دەرەوەی ئیندۆنیزیا: داوا لە سەرجەم لایەنەکان دەکەین خۆیان کۆنتڕۆڵ بکەن، هێرشەکان گرژییەکان قوڵتر دەکاتەوە و مەودای ململانێکانیش فراوانتر دەکات.
سوید
وەزارەتی دەرەوەی سوید: ئەوەی ئێستا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست روودەدات رەوشەکە ئاڵۆزتر دەکات. وڵاتان کۆکن لەسەر ئەوەی ئێران نابێت پەرە بە بەرنامە ئەتۆمییەکەی بدات.
هۆڵەندا
وەزارەتی دەرەوەی هۆڵەندا: نیگەرانی گرژییەکانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستین.
یابان
وەزارەتی دەرەوەی یابان: ئیدانەی ئەو هێرشانە دەکەین کە دەبنە هۆی تێکچوونی رەوشەکە، جێگای داخە کە ئامرازی سەربازی بەکاردەهێنن.
چین
"دژی پێشێلکردنی سەروەری خاکی ئێرانین"
عیراق
حکومەتی عیراق: هاوسۆزیمان بۆ گەلی ئێران هەیە، هێرشەکە پێشێلكردنی یاسا نێودەوڵەتییەكانە، پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ئاستی ئەم پێشێلكارییە وەك بینەر نەمێنێتەوە و هەنگاوی کرداریی بنێت.
تورکیا
وەزارەتی دەرەوەی تورکیا: ئەو هێرشانە دەکرێت ببێتە هۆکاری زیاتر فراوانبوونی ململانێکان.
کاردانەوە ناوخۆییەکانی ئێران:
سوپای پاسداران
وەک سەرەتای کاردانەوەکان بۆ هێرشەکانی ئیسرائیل سوپای پاسدارانی ئێران رایگەیاند، وەڵامدانەوەی ئەو هێرشانە بە مافی خۆیان دەزانن و بەمزووانە هێرش دەکەنەوە سەر ئیسرائیل.
لە هەژماری رەسمی خۆشی لە تۆڕی ئێکس نووسیویەتی: لەبیرتان بێت، ئێمە دەستپێشخەریمان نەکرد.
عەلی خامنەیی
عەلی خامنەیی رابەری باڵای ئێران: ئیسرائیل چارەنووسێکی تاڵ و پڕ لە ئازاری بۆ خۆی ئامادە کرد و بە دڵنیاییەوە وەریدەگرێت.
سەرۆکی پەرلەمانی ئێران
محەمەد باقر قالیباف سەرۆکی پەرلەمانی ئێران: ئێستا کاتی تۆڵەسەندنەوەیە و بە هەموو ئامرازێکی بەردەستمان تۆڵە دەکەینەوە، واز لە زایۆنییەکان ناهێنین، ئەو چیرۆکە تەواو دەکەین کە دەستیان پێ کرد، وەڵامێکی ئازاربەخشیان دەدەینەوە، پەشیمانی چاوەڕوانیان دەکات.
حکومەتی ئێران
"دەستپێكردنی شەڕ لەگەڵ ئێران یاریكردنە بە كلكی شێر، ئەو دەسەڵاتە ناشەرعییە پابەندی هیچ رێسا و یاسایەك نییە"
لەلایەکی دیکەوە دەنگۆی ئەوە هەیە کە تاران بەشداری لە دانوستانی ئەتۆمی نێوان ئەمریکا و ئێران نەکات، کە بڕیاربوو رۆژی یەکشەممە 15ی حوزەیران، خولی حەوتەمی دانوستانەکان لەبارەی بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێرانەوە بەڕێوەبچێت.
لە ساڵی 1946وە تا ئێستا زۆرترین شەڕ و ململانێ لە2024دا رویداوە، 61 ململانێ لە 31 وڵاتی جیاواز رویداوە و زیاتر لە 130 کەسیش بەهۆی شەرەوە کوژراون.
بەپێی لێکۆڵینەوەیەکی نەرویجی لەلایەن ئاژانسی فرانس پرێس بڵاوکراوەتەوە، جیهان لە 78 ساڵی رابردوودا زۆرترین شەڕی چەکداری لە 2023دا بووە، بەڵام ساڵی رابردوو ژمارەی پێوانەیی تۆمارکراوە و 61 ململانێ و شەڕی چەکداری لە 31 وڵاتی جیاواز رویداوە.
لێکۆڵینەوەکە لەلایەن دامەزراوەی توێژینەوەی ئاشتی ئۆسلۆ ئامادەکراوە، ئەوەی ئاشکراکردووە، ئەو ژمارە پێوانییە ئاماژەیە بۆ گۆڕانکاری پێکهاتەیی و جیهان توندوتیژتر بووە لەچاو 10 ساڵ لەمەوبەر.
ئەوەشخراوەتەڕوو، لەو شەڕانەدا ئەفریقا پشکی شێری بەرکەوتووە، کە 28 ململانێ لەسەر ئاستی دەوڵەت، واتا زیاتر لە وڵاتێک بەشداربووە، دواتر ئاسیا 17 شەڕ و ململانێی تێدا بووە، هاوکات رۆژهەڵاتی ناوەڕاست 10 شەڕ و پێکدادانی نێوان گروپە چەکدارەکانی نێو وڵاتان رویداوە، هاوکات وڵاتانی رۆژئاوا و ئەمریکا بەدەرنەبوونەوە لە ململانێ و شەڕی ناوخۆیی و دەرەکەی، لە ساڵی رابردودا لە ئەوروپا سێ شەڕ و روبەرووبونەوەی چەکداری تێدا بووە، ئەمریکاش دوو ململانێی تێدا بووە.
جێگەی ئاماژەیە لە دوای ساڵی 1989 و دوای کۆتایی هاتنی جەنگی سارد، 2024 کوشندەترین ساڵە کەزیاتر لە 130 هەزار کەس بەهۆی شەڕ و ململانێکان کوژراون، راپۆرتەکە ئاماژەی پێکردووە.
ئەوەشخراوەتەڕوو، زۆرترین کوژراو لە ئەنجامی شەڕەکانی ئۆکراین و کەرتی غەززەدا بووە کە تا ئێستاش بەردەوامیان هەیە.
لە کۆتایی راپۆرتەکەدا ئاماژە بەوەشکراوە، پێویستە هاودەنگی لەجیهان و بە تایبەت لەلایەن وڵاتە زلهێزەکانە دروست بکرێت بۆ ئەوەی ئاشتی بەرقەرار بکرێت و کۆتایی بە شەڕ و جەنگ بهێنرێت، ئەمەش لە کاتێکدایە ترەمپ لەپێش هەڵبژاردنییەوە وەک سەرۆکی ئەمریکا رایگەیاندوو کاردەکات بۆ راگرتنی جەنگ لە سەرتاسەری جیهان و ئاشتی بەدیدەهێنێت.
شەڕی بەڵگەنامەكان، دیوێكی تری ململانێ شاراوەكانی ئێران و ئیسرائیلە، بەڵام لە ئێستادا بەشێوەیەكی قوڵتر و ئاشكرا كاری لەسەر دەكرێت و هەردولا وەكو شەڕی راگەیاندن و تۆڵەكردنەوە لەدژی یەكتر بەكاریدەهێنن.
لە گەرمەی بەڕێوەچوونی دانوستانە ئەتۆمییەكانی تاران و واشنتۆن، ئێران بومەلەرزەیەكی خستە نێو دڵی ئیسرائیل و ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم و تۆپەكەی هێندەی تر لەخۆی دوورخستەوە.
وەزارەتی ئیتلاعاتی ئێران راپۆرتێكی لەبارەی دەستخستنی زانیارییە هەواڵگرییەكان لەسەر ئیسرائیل بڵاوكردەوە كە بە پرۆسەیەكی قورس و سەركەوتوو ناوی دەبات.
ئیتڵاعات سەبارەت بە ئۆپراسیۆنی ئاڵۆزی هەواڵگری بۆ گواستنەوەی بەڵگەنامەكان لە ئیسرائیل دەڵێت، گورزێكی ماڵوێرانكەر بووە لە ئیسرائیلیان داوەو لە ژینگەیەكی سنووردار و لە ڕێوشوێنێكی تووندی ئەمنی ئیسرائیلدا ئەنجامدراوە و رێژەیەكی زۆر لە بەڵگەنامەكان بۆ ناو تاران بە سەركەوتوویی گوزاروەتەوە.
بەپێی راپۆرتەكە، بەرنامە ئەتۆمییەكانی ئێستا و داهاتووی ئیسرائیل و بەرنامە سەربازی و مووشەكییەكان و زاناكانی بەشدار لەو پرۆژانە ئاشكرا بوون، لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێت ئیسرائیل جگە لە ڕەگەزنامەی خۆی، لێكۆڵەرانی خاوەن رەگەزنامەی وڵاتانی دیكەش بەكار دەهێنێت و لە داهاتووشدا بەشێكیان بڵاودەكرێنەوە.
ئیتڵاعاتی ئێران باس لەوە دەكات، رێژەیەكی بەرچاو لە بەڵگەنامەكان لەلایەن هێزە چەكدارەكانی ئێرانەوە بەكاردەهێنرێن و بەشێكیان دەتوانرێت لەگەڵ وڵاتانی دۆست ئاڵوگۆڕ بكرێت یان پێشكەش بە رێكخراو و گروپە دژە ئیسرائیلیەكان بكرێت.
وەك وەزارەتی ئیتڵاعات دەڵێت، شێوازەكانی گەیشتن بە بەڵگەنامەكانی ئیسرائیل لەلایەن سەربازە نەناسراوەكانی ئیمامی زەمانەوە بووە و شێوازەكانی هێنانەدەرەوەیان لە ناوچە داگیركراوەكانی فەلەستین، بە شێوەیەك داڕێژراوە و جێبەجێكراوە كە ئیسرائیل هەرگیز پەی تێ نابات.
بەپێی سەرچاوەكانی ئاژانسی هەواڵی فارسی ئێران، بەڵگەنامە نهێنییەكان هەماهەنگی تەواو لە نێوان ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم و ئیسرائیل ئاشكرا دەكەن، هەروەها نیشانی دەدەن كە ئاژانسەكە پەیامی رەسمی و نهێنی لە ئێرانەوە بۆ ئیسرائیل دەگەیەنێت كە زانیاری هەستیاریان تێدایە و لە رێگەی كەناڵە نهێنییەكانەوە بە دەزگا سیخوڕییەكانی بۆ ئیسرائیل رەوانە كراون.
هەر لەو چوارچێوەیەدا، عەبدولڕەحیم موسەوی، فەرماندەی گشتیی سوپای ئێران دووپاتیكردەوە، وەڵامدانەوەی ئەمجارەی ئێران بۆ هەر هێرشێكی ئیسرائیل، لە هەموو كاتێك كوشندەتر دەبێت، بەهۆی ئەو زانیارییانەی كە لە بەڵگەنامەكان لە رێگەی ئۆپەراسیۆنی هەواڵگرییەوە بەدەستیان هێناوە.
لە هەمانكاتدا ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ئەتۆم نیگەرانی خۆی سەبارەت بە ناوەڕۆكی بەڵگەنامەكان دەربڕی، لەوبارەیەوە رافائیل گرۆسی، بەڕێوەبەری گشتیی ئاژانسەكە رایگەیاند، كۆكردنەوەی بەڵگەنامە نهێنییەكان، هەنگاوێكی خراپە كە پێچەوانەی گیانی هاوكارییە.
هەرچی بێت، ئێستا رەوشەكە نە لەبەرژەوەندی ئێراندایەو نە ئەمریكا و ئیسرائیل و وڵاتانی رۆژئاوا، چونكە بەشێك لە بەڵگەنامەكان پەیوەست بوون بەوەی كە تاران لە قۆناغی كۆتاییدایە بۆ بەرهەمهێنانی چەكی ئەتۆم و بڕێكی زۆر مەترسیدار لە یۆرانیۆمی پیتاندووە.
خان مەرجان؛ میراتە 667 ساڵەکەی بەغداد و ئەو خانەی پێی دەوترا دڵی بەغداد، دەگەڕێنرێتەوە بۆ ژیان و جارێکی دیکە گەرموگوڕی بۆ دەگەڕێنرێتەوە.
خان مەرجان لە ساڵی 1358دا و لە سەردەمی والی ئەمینەدین مەرجاندا دروستکراوە و لەدوای سەردەمی عەباسییەکانەوە وەک ناوەندێکی گەورەی بازرگانی و میوانخانە و دیوەخانێک بۆ رێبواران و ناوەندێکی فێربوونی نوسین و خوێندنەوە رۆڵی گێڕاوە.
خانەکە دەکەوێتە ناوجەرگەی شەقامی رەشیدی ئێستا، هونەری تەلارسازی ئاستبەرزی تێدا بەکارهاتووە کە بە بینینی چاو تێر نابێت، بەرزی خانەکە 31 مەتر و نیو و پانی رووکاری پێشەوەشی 45 مەترە.
خانەکە لە دوو نهۆمی 45 ژووری پێکهاتووە، کە سەرجەم ژوورەکان بە هونەرێکی بەرزی تەلارسازیی نەخشێنراون، ناوەڕاستی خانەکەش لە هەردوو نهۆمەکەوە دەڕوانێتە سەر گۆڕەپانێک کە بنمیچەکەی بە شێوەیەکی هونەریی رازێنراوەتەوە.
ئێستاش دوای نزیکەی 700 ساڵ، دووبارە خان مەرجانی دڵی بەغداد جمەی دێت و لەچوارچێوەی هەوڵەکان بۆ پاراستنی شوێنەوارە مێژووییەکان، نۆژەن کراوەتەوە و وەک مۆزەخانەیەک و شوێنێکی گەشتیاریی و ناوەندێکی هونەری و رووناکبیری بە رووی هاووڵاتیاندا کراوەتەوە.
نۆژەنکردنەوەی خانەکە بە جۆرێک کراوە، کە سەرجەم دەرگا و پەنجەرەکانی هاوشێوەی هونەری تەلارسازی ئەو سەردەمە دروستکراونەتەوە و بناغەی خانەکەش تۆکمەکراوەتەوە، هەروەها سەرجەم دیوار و بناغە و بنمیچەکانیشی کاریان تێدا کراوە بۆئەوەی لە شێ و هەر شتێکی دیکە کە ببێتە هۆی تێکدانی بیپارێزن، لە رووکاری دەرەوەشیدا سەرجەم زیادەڕەوییەکانی لێ لابراون و ئێستا خانەکەی سەردەم والی ئەمینەدین دووبارە هاوشێوەی ئەوکاتە خۆی دەنوێنێت.
بڕیارە خانەکە پاڵپشت بە کرانەوەی، ئەو خواردن و خواردنەوانەشی تێدا پێشکەشبکرێت کە بنەچەیان بەغداد خۆیەتی، هەروەها شوێنی بۆ پێشانگەی کاری دەستیی و وەرشەی فێرکردن و خولی دیکە تێدا تەرخان بکرێت و بەردەوام نمایشی هونەری تێدا بێت.
